EcoAadolu 29: Aadolu Uluslararası İkisa Kogresi de suulmuş ebliğdir. 7-9 Hazira 29, Eskişehir, Türkiye. Avrupa Birliği de Gelişe Ekoomileri Mali Disipli Açisida Ampirik Bir Aalizi: Porekiz, Yuaisa ve İspaya Regi AK * Yüzücü Yıl Üiversiesi, İkisa Bölümü, Türkiye. e-mail: regiak@yyu.edu.r Bera AK BİNGÜL Yüzücü Yıl Üiversiesi, Maliye Bölümü, Türkiye. e-mail. bbigul@homail.com Sabri AZGÜN Yüzücü Yıl Üiversiesi, İkisa Bölümü, Türkiye. e-mail. sabriazgu@yyu.edu.r Öze Küreselleşme sürecide, sürdürülebilir bir ekoomik büyüme ve kalkımaı gerçekleşirilmesi amacıyla ekoomiler, mali disiplie öem vermek durumudadırlar. Mali disipli açısıda ülkei risk aşıması, yürüülmeke ola cari ekoomik poliikaı da hali hazırda ve yakı geleceke sürdürülebilirliği okasıda sıkıı aşıyacağıı bir gösergesi olarak değerledirilebilir. Bu çalışmaı amacı, Avrupa Birliği e aday ülke Türkiye gibi gelişe ekoomiler sııfıda yer ala ve Avrupa Birliği üyesi Porekiz, Yuaisa ve İspaya ülkelerii mali disiplii emel aracı ola zamalararası büçe kısııa uyup uymadıklarıı belirlemesidir. Söz kousu büçe kısııı, büçe gelir ve harcamalarıı izleyeceği yol belirlemekedir. Bu iki değişkei uzu döemde birlike hareke ememesi durumuda, çalışmaya kou ola ülke ekoomilerii mali disipli açısıda risk aşıdığı söyleebilir. Bu çalışmada, zamalararası büçe kısıı, birim kök ve koeegrasyo yöemleri ile es edilerek Porekiz, Yuaisa ve İspaya ülke ekoomilerii mali disipli açısıda risk aşıyıp aşımadıkları icelemişir. Aahar kelimeler: Zamalarası büçe kısıı, Mali disipli, Büçe gelir ve harcamaları. JEL Sııfladırması: H68, E62, H62 * İleişim: Yüzücü Yıl Üiversiesi, İkisadi ve İdari Bilimler Fakülesi, İkisa Bölümü, Va, Türkiye. e-posa: regiak@yyu.edu.r
EcoAadolu 29: Aadolu Uluslararası İkisa Kogresi de suulmuş ebliğdir. 7-9 Hazira 29, Eskişehir, Türkiye. A Empirical Aalysis of Developig Ecoomies i Europea Uio I Terms Of Fiscal Disciplie: Porugal, Greece ad Spai Regi AK Yüzücü Yıl Üiversiesi, İkisa Bölümü, Türkiye. regiak@yyu.edu.r Bera AK BİNGÜL Yüzücü Yıl Üiversiesi, Maliye Bölümü, Türkiye. bbigul@homail.com Sabri AZGÜN Yüzücü Yıl Üiversiesi, İkisa Bölümü, Türkiye. sabriazgu@yyu.edu.r Absrac Ecoomies should pay aeio o fiscal disciplie i order o achieve a susaiable ecoomic growh ad developme wihi he process of globalisaio. A coury havig risks i erms of fiscal disciplie ca be evaluaed as he curre ecoomic policy is havig problems a prese ad will have i days o come i he poi of susaiabiliy. The aim of his sudy is o deermie i wha respecs Porugal, Greece ad Spai ha are wihi he group of couries of developig ecoomies, like Turkey which is a Europea Uio Cadidae Sae, are complyig wih he rules of ieremporal budge cosrai which is he fudameal meas of fiscal disciplie. A foremeioed budge cosrai is chiefly deermied by he roue reveues ad spedigs i budge will follow. Uless hese wo variables ac simulaeously, i ca be said ha hose aforemeioed couries bear risks i he poi of fiscal disciplie. By aalyzig he resuls obaied accordig o ieremporal budge cosrai, ui roo ad coeegraio mehods, weaher Porugal, Greece ad Spai bear risks i erms of fiscal disciplie is ivesigaed. Keywords: Ieremporal budge cosrai, Fiscal disciplie, Spedigs ad reveues i budge JEL Classificaio: H68, E62, H62. Correspodece: Yüzücü Yıl Uiversiy, Deparme of Ecoomics, Faculy of Ecoomics ad Busiess Admiisraio, Va, Turkey. e-mail: regiak@yyu.edu.r 2
EcoAadolu 29: Aadolu Uluslararası İkisa Kogresi de suulmuş ebliğdir. 7-9 Hazira 29, Eskişehir, Türkiye.. GİRİŞ Mali disipli, herhagi bir ekoomide ikisadi isikrarı sağlamasıda öem arz emekedir. Mali disipli, kamu maliyeside kamu gelir ve gider serileri arasıdaki uzu döemli bir dege ilişkisidir. Maasrich Krierleri Avrupa Birliği üye ve aday ülkeleri içi mali disipli açısıda bir akım sıırlamalar ögörmekedir. Ekoomide mali disiplii sağlaıp sağlamadığıı belirlemei bir yolu da zamalararası büçe kısııdır. Zamalararası büçe kısıı, belli bir döem iibariyle kamu gelir ve giderlerii hali hazır değer erimleride birbirie dek olmasıdır. Hamilo ve Flavi (986), Wilcox (989), Treha ve Walsh (99), Hakkio ve Rush (99), çalışmalarıyla ülkeleri mali disipliii formel olarak es ede öermeler eklif emişlerdir. Söz kousu yazarlar arafıda öerile yaklaşımları e öemli üsülüğü hem gelişmiş hem de gelişmeke ola ülkeler bağlamıda uygulaabilmesii yaı sıra es edilebilir öermeler eklif edebilmeleridir. Bu çalışma, Hakkio & Rush (99) ve Azgü & Taşdemir (26) arafıda kullaıla meodolojiyi esas alarak Avrupa Birliği i gelişe ekoomileri ola İspaya, Porekiz ve Yuaisa ı mali disipli açısıda aaliz emekedir. Bu çalışmaı amacı, Avrupa Birliği de gelişe ve yüksele ülkeler kaegoriside yer ala Porekiz, İspaya ve Yuaisa ı Birliğe kaılım süreci ile birlike yeeri derecede mali disiplie öem verip vermediklerii veya Avrupa Birliği e kaılımı, söz kousu ülkeleri mali disipli açısıda disipliize edip emediğii belirlemekir. Çalışma beş kısımda oluşmakadır. Birici kısımda, lieraür ve çalışmaı dizayıa ilişki bilgiler verilmekedir. İkici kısmıda, mali disiplii formel eslerle aalizii emelii oluşura zamalararası büçe kısıı kuramı açıklamakadır. Üçücü kısımda, zamalararası büçe kısııı formel eslerle aalizie imka vere ekoomerik meodoloji açıklamakadır. Dördücü kısımda Avrupa Birliği i gelişe ekoomileride Porekiz, İspaya ve Yuaisa içi yapıla aaliz ve bulgulara yer verilmişir. Souç bölümüde ise, elde edile bulgular arışılmakadır. 3
EcoAadolu 29: Aadolu Uluslararası İkisa Kogresi de suulmuş ebliğdir. 7-9 Hazira 29, Eskişehir, Türkiye. 2. ZAMANLARARASI BÜTÇE KISITI Geel olarak hükümeler her döemde bir büçe kısıı ile karşı karşıya kalmaka ve büçe açığı kadar borçlamak durumudadırlar. Dolayısıyla herhagi bir yılda büçe açığı kadar kamu borç soku armakadır. Hükümeleri belirli bir döemde ihraç eiği borç seelerii amamı ayı vadeye sahip olmak koşuluyla, büçe açığı ve borç arasıdaki ilişki aşağıdaki şekilde yazılabilir: B B = ib + G R () Yukarıdaki eşilik () de B Hükümei fo sağlamak amacıyla piyasaya suduğu borç seeleridir. G Hükümei mal ve hizme alımları içi yapığı harcamalara rasfer harcamaları ekledike sora ulaşıla mikarı ifade ederke, i döem faiz oraıı göserir. () No lu eşiliği sol arafı hükümei belirli bir döem boyuca kamu borç sokuda yaraığı arışı ifade ederke, eşiliği sağ arafı ise hükümei büçe açığı ve borçlar içi yapığı faiz ödemelerii oplamıı ifade eder. Hükümei her hagi bir döem boyuca karşılaşığı zamalararası büçe kısıdıı ifade ede eşilik () deki değişkeler omial veya reel erimlerle ifade edilebilir. Bu okada eşilik () deki faiz oraıı yorumu gelir ve harcamaları asıl ifade edildiğie bağlıdır. Değişkeler omial erimlerle ifade edildiğide i omial faiz oraıdır. Değişkeler reel erimlerle ifade edildiğide, i reel faiz oraıdır. Büçe kısıı eşilik () de döemi ile ifade edilmekle birlike, söz kousu kısı (+), (+2) döemleri içi de geçerlidir. Eşilik () i geleceğe döük çözerek, hükümei zamalararası büçe kısıı oluşurulabilir. Bu çerçevede, r iskoo fakörüü gösermek üzere, çözüm eşilik (2) de verilmişir: Burada, r = S = B = ( R G ) + r B B = r lim (2) s ve B s = ( + r ) s 4
EcoAadolu 29: Aadolu Uluslararası İkisa Kogresi de suulmuş ebliğdir. 7-9 Hazira 29, Eskişehir, Türkiye. Eşilik (2) ile ifade edile zamalararası büçe kısııdaki e öemli usur ( lim r B ) so erimdir. Söz kousu limi [( lim r B )=] sıfıra eşi olduğuda, zamalararası büçe kısıı; borç seeleri sokuu, hükümei büçe fazlalarıı hali hazır değerie eşi olduğuu ifade eder. Eğer eşilik (2) deki ikici erim sıfıra eşi olmazsa, büçe açığı yei borçlarla fiase edilecekir. Pozi fiası dee bu durumu gerçekleşmesi halide, büçe açığıı çok fazla, bir başka değişle cari mali poliikaı sürdürülemez olduğu şeklide ifade edilir. Cari mali poliikaı sürdürülebilir olup olmadığı bezer poliikaı uyguladığı döemler esas alıarak, mevcu ve yakı geleceke cari hüküme poliikasıı sürdürülebilir yolda olup olmadığı belirlemeye çalışılır. Böylece belirli bir ekoomi poliikasıı uyguladığı döemi büçe verileri ile lim ( r B ) açıkladığı gibi, lim ( r B ) = koşuluu sağlaıp sağlamadığı araşırılır. Burada = koşulu mali disiplii sağladığıı emel gösergesidir. Eğer R ve G olasılıklı süreçler akip ederlerse, es edilecek ola hipoez ( r B ) lim = koşuluu gerçekleşip gerçekleşmediğidir. Bir başka ifadeyle, R ve G arihsel olasılıklı süreçler akip emek koşuluyla, E lim rb= koşuluu sağlaması mali disipli açısıda bir soru olmadığıı ifade eder. (3) Geel olarak, borç diamiğii aımlaya zamalararası büçe kısıı (2) No lu eşilikeki gibi yazılmakla birlike, Hakkio & Rush (99) eşilik () de es edilebilir bir aleraif eşilik üremekedir. Eşilik () i her iki arafıda ib çıkarılır ve yeide düzeleirse, eşilik (4) elde edilir: ( + i) B = R B E + (4) + Burada = G + ( i i) B E es edilebilir bir aleraif eşilik elde emek amacıyla, eşilik () de üreile, eşilik (4), ileriye döük çözülerek, aşağıdaki eşilik (5) elde edilir: j+ ( j j) lim j = β + + + + β + j j= j B R E B (5) Faiz reel erimlerde ifade edilmeke olup, koşulsuz oralama ile faiz oraıı i ye eşi olduğu varsayımı yapılmakadır. Çükü omial faiz oraıı durağalığı sorgulaabilir. 5
EcoAadolu 29: Aadolu Uluslararası İkisa Kogresi de suulmuş ebliğdir. 7-9 Hazira 29, Eskişehir, Türkiye. Burada β = ( + i) Maemaiksel işlemlerde sora, eşilik (5) aşağıdaki gibi yazılabilir: + j ( R + E + ) lim B j G + i B = R + j j + β + j= (6) Eşilik (6) ı sol arafı, mal ve hizmelere yapıla harcamalar, rasfer harcamaları ile borç faiz ödemelerii oplamıı ifade emeke olup, bu oplamlar GG ile göserilmekedir. Yapıla ampirik uygulamalar soucu R ve E serilerii düzey değerlerii durağa olmadığı, bua karşı birici farklarıı durağa olduğu şeklide varsayım yapılmakadır. Özellikle R ve E değişkeleri birikimli esadüfi yürüyüş (radom walks wih drif) süreci izlemekedirler. Bu durumda eşilik (6) aşağıdaki gibi yazılabilir: GG j+ = + R + β B+ j j α lim + ε (7) Burada: α β j ( α α ) 2 (! i) ( α α ) = + j ve ε β ( α α ) = 2 + + i 2, Eşilik (7) deki so erimi limiii sosuzda sıfıra yaklaşığı varsayımı yapılmakadır. Bu varsayımı yapılmaması durumuda, sosuza kadar borcu borçla çevrilebileceği şeklide bir durum oraya çıkmakadır. Böyle bir durum Pozi Oyuu a düşülmesi alamıa gelir ki, borcu borçla kapaılması durumu oraya çıkar. Eşilik (7) deki so erimi sıfıra eşi olması halide, söz kousu borç diamiğii es ede regresyo eşiliği aşağıdaki şekilde yazılabilir: R = a + bgg + ε (8) Eşilik (8) ile aımlaa regresyo eşiliği es edilecek hipoezi emelii oluşurur. Eşilik (8) deki R ve GG serileri ayı dalga boyu ile hareke ederlerse, uzu döemde dege ilişkisi içeriside olacakları alamıa gelir. R ve GG serileri düzey değerleride durağa olmadıkları kabul edilmekedir. Şaye bu iki değişke ayı derecede farkları alıdığıda durağa hale gelirlerse, bu iki değişke arasıda eşbüüleşme aalizi 6
EcoAadolu 29: Aadolu Uluslararası İkisa Kogresi de suulmuş ebliğdir. 7-9 Hazira 29, Eskişehir, Türkiye. yapılabilir. Bu iki değişke arasıda e az bir eşbüüleşme vekörüü buluması söz kousu ekoomii mali disipli açısıda bir soru yaşamadığı ve yakı geleceke yaşamayacağıı bir gösergesi olarak değerledirilebilir. 3. EKONOMETRİK YÖNTEM Eşbüüleşme durağa olmaya zama serilerii uzu döemde dege ilişkisi içeriside olmasıdır. Ayrı ayrı durağa olmaya zama serileri ayı derecede farkları alıdığıda bu iki seri durağa hale gelirlerse, sözkousu serileri uzu döemde dege ilişkisi içeriside olmaları eşbüüleşme kavramı ile ifade edilmekedir. Çalışmada, büçe serileride R ve GG serilerii düzey değerlerii durağa olmadığı varsayımı alıda, eğer söz kousu R ve GG serileri birici farklarıda (veya ayı derecede farkları alıdığıda) durağa hale gelirlerse bu serilere eşbüüleşme esi uygulaabilir. Söz kousu büçe serilerie (R ve GG) herhagi bir eş büüleşme esi uyguladığıda e az bir eşbüüleşme vekörü buluursa bu iki serii uzu döem dege ilişkisi içeriside olduğu söyleebilir. Bu da sözkousu ekoomii formel mali disipli krierlerie uyduğu alamıa gelmekedir. Eşbüüleşme aalizi emelde iki safhada oluşmakadır. Birici safha, eşbüüleşme aalizi yapılacak ola serileri (R ve GG) birim kök aşıyıp aşımadıkları, aşıyorlarsa kaçıcı derecede farkları alıdığıda durağa hale geldiklerii belirlemekir. Eğer, eşbüüleşme aalizie gire değişkeler (R ve GG) düzey değerleride durağa olmasalar bile, ayı derecede farkları alıdığıda durağa hale gelmeleri eşbüüleşme aalizii ökoşuludur. İkici safha söz kousu özellikleri aşıya serilere eşbüüleşme esii uygulamasıdır. Bu çalışmada büçe serilerii özellikleri belirleirke, ADF birim kök esleri kullaılacakır. ADF birim kök esi ile aalize gire (R ve GG) serilerii birim kök özellikleri belirledike sora Johase eşbüüleşme esi yapılacakır. Söz kousu eş büüleşme esi içi aşağıdaki hipoezler kurulur. H o : R ve GG değişkeleri eşbüüleşik değildir. H : R ve GG değişkeleri eşbüüleşikir. 7
EcoAadolu 29: Aadolu Uluslararası İkisa Kogresi de suulmuş ebliğdir. 7-9 Hazira 29, Eskişehir, Türkiye. Yukarıda ifade edildiği gibi eşbüüleşme esleri kapsamıda çoğulukla boş hipoez hiçbir eşbüüleşme ilişkisi olmadığı şeklide kurulur. Bir başka değişle R ve GG değişkeleri arasıda hiçbir eşbüüleşme ilişkisi olmadığı varsayılmakadır. Bu durumda boş hipoezi reddecek güçlü delillere ulaşılamazsa, boş hipoez geçerli olur. Eşbüüleşme vekörlerii sayısı eşbüüleşme rakı (r) olarak adladırılır. Böylece, Johase eşbüüleşme esi kapsamıda (8) No lu eşiliği es emek içi oluşurulacak boş ve aleraif hipoezler aşağıdaki gibi ifade edilebilir: H : r = H : r Eğer H hipoezi reddedilemezse R ve GG değişkeleri eşbüüleşik değildir. Bu durumda büçe açığı çok fazla ve dolayısıyla geri ödeme yeeeği koşulu sağlaamamışır. Diğer bir ifadeyle R ve GG değişkeleri uzu döemli dege ilişkisi içeriside değillerdir. Aksie, H hipoezi reddedilirse, R ve GG değişkelerii eşbüüleşik oldukları soucua ulaşılır. Söz kousu ekoomi içi mali disipli açısıda bir soru gözlememekedir. 4. VERİLER VE ANALİZ Çalışmada, Avrupa Birliği de yüksele ve gelişe ekoomilerde İspaya, Porekiz ve Yuaisa ı büçe gelir ve harcama serileri kullaılarak büçe açıklarıı çok fazla olup olmadığı aaliz edilmekedir. Yuaisa (2-Q ile 28-Q3); İspaya ve Porekiz (999-Q-28-Q3) üçer aylık veriler kullaılarak aaliz edilmişir. Veri seide geel olarak GG değişkei faiz dahil büçe harcamalarıı ve R değişkei büçe gelirlerii göserir. Ülkeleri ifade emek üzere her iki değişke arkasıa ülkeleri aııcı oasyolar eklemişir. Bu bağlamda, RES ve GGES sırasıyla İspaya ı büçe gelirlerii ve faiz dahil büçe harcamalarıı, RGR ve GGGR Yuaisa ı büçe gelirlerii ve faiz dahil büçe harcamalarıı, RPT ve GGPT ise Porekiz i büçe gelirlerii ve faiz dahil büçe harcamalarıı gösermekedir. 8
EcoAadolu 29: Aadolu Uluslararası İkisa Kogresi de suulmuş ebliğdir. 7-9 Hazira 29, Eskişehir, Türkiye. Ülkeleri zamalararası borçlama kısııı sağlayıp sağlamadığı ADF birim kök ve Johase Eşbüüleşme yöemleri es edilmişir. Söz kousu eslere ilişki öze souçlar ablo. ve ablo.2 de verilmişir. İlgili ülkeleri hüküme gelir ve harcamalarıı düzey değerlerde durağa olmadıkları acak bu değişkeleri birici farklarıı durağa oldukları ablo de görülmekedir. Tablo.2 de ise Johase eşbüüleşme eslerie ilişki öze isaisikler verilmişir. Yapıla eslerde elde edile souçlar Yuaisa hariç diğer ülkelerde hüküme gelir ve harcama serilerii eşbüüleşik olduğuu gösermekedir. Tablo : ADF (Augmeed Dickey- Fuller) Tes Souçları Değişke ADF Tes İsaisiği Kriik Değerler (%5) (c, T, L) RES.6328-3.562882 (c,t;3) RES -6.8858-3.568379 (c,t;) GGES.9955-3.568379 (c,t;3) GGES -94.29825-3.568379 (c,t;2) RGR 3.442-2.9525 (c,-;3) RGR -9.6958-3.54849 (c,t;2) GGGR.4444-3.54849 (c,t;3) GGGR -9.53537-3.54849 (c,t;2) RPT -2.75447-3.54849 (c,t;3) RPT -8.89252-3.54849 (c,t;2) GGPT -2.5892-3.54849 (c,t;3) GGPT -9.7225-3.54849 (c,t;2) *c: Sabi ; **T: Tred ; ***L: Gecikme 9
EcoAadolu 29: Aadolu Uluslararası İkisa Kogresi de suulmuş ebliğdir. 7-9 Hazira 29, Eskişehir, Türkiye. Değişkeler Tablo 2: Johase Eşbüüleşme Rak Tesi H o H λ Kriik Değer (%5) race RES VE GGES r = r 5.7272 5.4 RGR VE GGGR r = r.395 5.4 RPT VE GGPT r = r 25.896 5.4 - Tes souçları %5 güve aralığıda elde edilmişir.
EcoAadolu 29: Aadolu Uluslararası İkisa Kogresi de suulmuş ebliğdir. 7-9 Hazira 29, Eskişehir, Türkiye. 5. SONUÇ Geel olarak, hükümeleri emel amacı iç ve dış degeyi sağlamakır. İç dege, sürdürülebilir bir ekoomik büyüme ve fiya isikrarıı ifade emekedir. Ekoomik büyümei ve fiya isikrarıı sağlamasıda maliye poliikası büyük öem arz emekedir. Maliye poliikasıı e öemli emel araçları vergiler ve kamu harcamalarıdır. Bu iki değişke arasıdaki degei bozulması ülkei mali disiplii açısıda soru yaşayacağı alamıa gelmekedir. Çalışmada, Avrupa Birliği i gelişe ve yüksele ekoomileri ola İspaya, Yuaisa ve Porekiz içi büçe açıklarıı çok fazla olup olmadığı aaliz edilmişir. Yapıla aalizler soucuda, Yuaisa hariç İspaya ve Porekiz i büçe açıklarıı çok fazla olmadığı, Maasrich Krierleri ile ögörüle mali disiplii sağladığı soucua ulaşılmışır. Yuaisa da ise Avrupa Birliği Maasrich alaşması ile ögörüle mali disiplie heüz kavuşamadığı soucua ulaşılmışır.
EcoAadolu 29: Aadolu Uluslararası İkisa Kogresi de suulmuş ebliğdir. 7-9 Hazira 29, Eskişehir, Türkiye. KAYNAKLAR Azgü, Sabri ve Taşdemir, Mura (26). Büçe Açıklarıı Sürdürülebilirliği: Zamalararası Borçlama Kısııı Tesi (98-24), Aaürk Üiversiesi İ.İ.B.F. Dergisi, Cil 2 Sayı 2, ss.35-47. Craig.S. Hakkio, ad Mark Rush (99). Is he Budge Defici Too Large?, Ecoomic Iquiry, No:29. Damodar N. Gujarai (995). Basic Ecoomerics, Newyork:McGraw-Hill, Ic., Ieraioal Third Ediio. Eders, Waler (995). Applied Ecoomeric Time Series, 2d Ediio, Joh ad Wiley Sos Ic. Hamilo, James D. ad Marjorie A. Flavi (986). O The Limiaios of Goverme Borrowig: A Framework for Empiricial Tesig, The America Ecoomic Review, Vol. 76, No. 4, Sepember. Sevükeki, Musafa ve Nargeleçekeler, Mehme (27). Ekoomerik Zama Serileri Aalizi, Gelişirilmiş 2. Baskı, Nobel Yayıları. Treha, Braha ad Carl E. Walsh (99). Tesig Ieremporal Budge Corais: Theory ad Aplicaios o U.S. Federal Budge Ad Curre Accou Deficis, Joural of Moey, Credi ad Bakig, Vol 23, Issue 2. Wilcox, David W. (989). The Susaiabiliy of Goverme Deficis: Implicaios of he Prese -Value Borrowig Cosrais, Joural of Moey, Credi ad Bakig, Vol. 2. 2