ISBN 978-975 19 4482-5 (basılı nüsha)

ISBN 978-975 19 4482-5 (basılı nüsha) Bu Çalışma Devlet Planlama Teşklatının görüşlern yansıtmaz. Sorumluluğu yazarına attr. Yayın ve referans olarak kullanılması Devlet Planlama Teşklatının znn gerektrmez; Bu yayın 500 adet basılmıştır. Elektronk olarak, 1 adet pdf dosyası üretlmştr

TEŞEKKÜR Bu çalışma, Ankara Ünverstes Syasal Blgler Fakültes İktsat Bölümünde tamamlanan ve Doktora Tez Jürs tarafından oy brlğ le kabul edlen doktora tezme dayanmaktadır. Doktora tez çalışmamın her aşamasında engn blg brkm, yakın lg ve önerler le ben yönlendren tez danışmanım Prof. Dr. Aykut KİBRİTÇİOĞLU na sonsuz teşekkür ederm. Tez çalışmam süresnce, blgsnn yanı sıra şne olan saygısı, ttzlğ ve nsan özellklernden edndğm kazanımların benm çn çok kıymetl olduğunu özellkle belrtmek styorum. Ayrıca, doktora tez zleme komtemde ve tez jürmde yer alan, tezn başarıyla tamamlanablmes çn görüş ve düşünceler le bana yol gösteren değerl hocalarım Prof. Dr. Yahya Seza TEZEL ve Prof. Dr. Serdar SAYAN a şükranlarımı sunarım. Bununla brlkte, dğer tez jürs üyeler sayın hocalarım Prof. Dr. İrfan CİVCİR e, Doç. Dr. Hasan ŞAHİN e ve Doç. Dr. Arzu Akkoyunlu-WIGLEY e olumlu eleştrler ve değerl katkılarından dolayı çok teşekkür ederm. Söz konusu tez böylesne değerl hocalarımın takdrleryle başarıyla tamamlamış olmak, hayatımda büyük br onur vesles olacaktır. Bu başarıda emekler olan tüm dostlarımla brlkte değerl arkadaşım Planlama Uzmanı İbrahm DEMİR e, Hacettepe Ünverstes İktsat Bölümü Öğretm Üyes Doç.Dr. Lütf ERDEN e, Planlama Uzmanı Dr. Peln Kale ATTAR a ve Planlama Uzmanı Umut GÜR e çten katkılarından dolayı teşekkür ederm. Ayrıca, tez çalışmam boyunca gösterdkler anlayıştan ve sözkonusu çalışmanın ktap olarak yayınlanması hususunda sergledkler stek ve radeden dolayı değerl yönetclerme şükranlarımı sunarım. Dğer yandan, tez çalışmam süresnce ben her zaman teşvk eden sevgl eşme ve oğluma gösterdkler destek ve özver çn ayrıca teşekkür ederm.

v

ÖZET Bu çalışmada, öncelkle uluslararası rekabet gücünün tanımı, unsurları ve belrleycler, Porter yaklaşımı ve rekabetç gelşme aşamaları, karşılaştırmalı ve rekabetç üstünlükler ayrımı, kalteye dayalı rekabet ve rekabet gücünü ölçme metodları açıklanmaya çalışılmıştır. Daha sonra, uluslararası endüstr-ç tcaretn tanımı, lk bulguları, teork yaklaşımlar ve ölçme metodları / endeksler rdelenmştr. Bu çerçevede, endüstr-ç tcaretn kavramsal olarak ncelenmes, teorsnn ve temel belrleyclernn ayrıntılı analz, Türkye açısından boyutları, malat sanay alt sektörlerndek durumunun tespt ve gelşmnn ncelenmes mümkün olmuştur. Bu çalışmanın temel araştırma sorununu uluslararası rekabet gücü ve uluslararası endüstr-ç tcaret konularında ayrıntılı olarak yapılan teork değerlendrmeler ve bulgulardan hareketle, sektörler ayrımında uluslararası rekabet gücü le endüstr-ç tcaret arasındak lşknn rdelenmes oluşturmaktadır. Bu kapsamda, son olarak, Türkye malat sanay endüstrler rekabet etme bçmlerne göre kalteye ve fyata dayalı rekabet eden endüstrler ayrımında sınıflandırılmış ve 1995-2005 yılları arasında Türkye malat sanay endüstrlernde panel ver yöntemyle uluslararası rekabet gücü le endüstr-ç tcaret arasındak lşk araştırılmıştır. Böylece, uluslararası rekabet gücü kavramına yüklenlmes gereken anlam ve çerğn rdelenmes çalışmaya dernlk katmakta ve dğer çalışmalardan farklılaştırmaktadır. Bununla brlkte, özellkle, Türkye de malat sanay endüstrlernn rekabet etme bçmne göre sınıflandırılması ve kalteye ve fyata dayalı rekabet eden sektörler ayrımında uluslararası rekabet gücü le endüstr-ç tcaret arasındak lşknn (Türkye örneğ çn) amprk olarak test edlmes lteratüre katkı bakımından öneml / anlamlı görülmekte ve bu çalışmayı dğer çalışmalardan farklı ve aynı zamanda özgün kılmaktadır. Anahtar kelmeler: Türkye, Türkye ekonoms, malat sanay, uluslararası rekabet gücü, endüstr-ç tcaret, kalteye dayalı rekabet. v

İÇİNDEKİLER TEŞEKKÜR Sayfa No: ÖZET İÇİNDEKİLER v ÇİZELGELER DİZİNİ x ŞEKİLLER DİZİNİ x KISALTMALAR x GİRİŞ 1 I. ULUSLARARASI REKABET GÜCÜ 9 1.1. Uluslararası rekabet gücü tanımı 11 1.1.1 Ülke düzeynde uluslararası rekabet gücü tanımları 12 1.1.2 Sektör ve frma düzeynde uluslararası rekabet gücü tanımları 15 1.2. Uluslararası rekabet gücünün unsurları ve belrleycler 16 1.3. Porter yaklaşımı 21 1.3.1 Ulusal rekabetç üstünlüğün belrleycler 23 1.3.2 Kümelenme oluşumları ve uluslararası rekabet gücü 29 1.4. Karşılaştırmalı üstünlükler ve rekabetç üstünlükler üzerne br değerlendrme 30 1.4.1 Pazarlama faalyetler, değer denklem ve rekabetç üstünlük lşks 33 1.5. Rekabetç gelşme aşamaları 35 1.6. Kalteye dayalı uluslararası rekabet gücü 39 1.6.1. Ürün kaltes le malyet / fyat lşks 43 1.6.2. Kalteye dayalı rekabet ve göstergeler 49 1.6.2.1. Kaltenn üç temel gösterges 49 1.6.2.1.1. İhracat brm değer ( BD hr ) 49 v

1.6.2.1.2. Açıklanmış kalte elastkyet 51 1.6.2.1.3. Yüksek fyat segmentlernde konumlanma 53 1.6.2.2. Bazı kalte göstergeler 54 1.7. Uluslararası rekabet gücü ölçme metodları / göstergeler 56 1.7.1. Dünya Ekonomk Forumu endeksler 56 1.7.1.1. Küresel rekabet gücü endeks 57 1.7.1.2. İşalem rekabet gücü endeks 62 1.7.1.3. Yen küresel rekabet gücü endeksne geçş 63 1.7.2. Uluslararası Yönetm Gelştrme Merkez (IMD) endeks 63 1.7.3. UNIDO rekabetç endüstryel performans (CIP) endeks 66 1.7.4. İmalat sanay uluslararası rekabet gücü (MECI) endeks 66 1.7.5. Küçük ülke malat sanay uluslararası rekabet gücü (SSMECI) endeks 67 1.7.6. Reel kur ve faktörlern uluslararası rekabet gücü le lşks67 1.7.7. Reel efektf dövz kuru endeksler (REER) 69 1.7.7.1. IMF hesaplamaları 69 1.7.7.1.1. Brm şgücü malyetne dayalı reel efektf dövz kuru 69 1.7.7.1.2. Tüketc fyat ndeksne dayalı reel efektf dövz kuru 72 W j 1.7.7.1.3. Rekabet gücü ağırlık yapısının ( ) hesaplanması 72 1.7.8. Fyat açısından uluslarası rekabet gücü göstergeler 74 1.7.8.1. Sektörlern görel fyat lşks 74 1.7.8.2. OECD tarafından hesaplanan fyata dayalı rekabet gücü göstergeler 76 1.7.8.2.1. İthalat rekabet gücü 77 1.7.8.2.2. İhracat rekabet gücü 77 1.7.8.2.3. Toplam rekabet gücü 78 1.7.8.2.4. OECD Interlnk modelnde hracat rekabet gücü 79 v

1.7.9. Açıklanmış dış tcaret performans endeksler 80 1.7.9.1. Açıklanmış karşılaştırmalı üstünlükler (RCA) 80 1.7.9.2. Dış tcaret performans endeksler 81 1.7.9.2.1. Yapısal değşm endeksler 81 1.7.9.2.2. Dış tcarette uzmanlaşma 82 1.7.10. Rekabet gücünün dğer göstergeler 83 1.8. Bölüm özet 84 II. ULUSLARARASI ENDÜSTRİ-İÇİ TİCARET 87 2.1. Uluslararası dış tcaretn geleneksel açıklaması ve endüst-ç tcaretn oluşumu üzerne kısa br mukayese 87 2.2. Endüstr-ç tcaret tanımı, lk bulgular ve temel teorler, yatay ve dkey endüstr tcaret yapısı ve belrleycler 91 2.2.1. Endüstr-ç tcaret lteratüründe endüstr tanımı 91 2.2.2. Uluslararası endüstr-ç tcaretn tanımı 93 2.2.2.1 Marjnal uluslararası endüstr-ç tcaret kavramı 94 2.2.3. Uluslararası-endüstr-ç tcaret hakkında lk bulgular 95 2.2.4. Günümüzde endüstr-ç tcaretn boyutu 99 2.2.5. Teork yaklaşımlar 102 2.2.5.1. Ölçek ekonomler ve/veya ürün farklılaştırılması 103 2.2.5.2. Frmalar arası stratejk etkleşm 110 2.2.5.3. Dkey üretm yapısı veya farklılaştırılmış üretm malları 111 2.2.5.4. Teknk farklılıklar 113 2.2.5.5. Terchlerde benzerlk (Lnder hpotez) 114 2.2.5.6. Yen ürün, teknolojk açık ve ürün devreler 115 2.2.5.7. Uluslararası üretm ve çokuluslu şrketlern endüstr-ç tcaret üzerne yansımaları 117 2.2.5.7.1. Çok uluslu şrketlerde uluslararası dış tcaretn yapısı Frma ç tcaret 119 2.2.6. Yatay ve dkey endüstr-ç tcaret yapısı ve belrleycler 122 v

2.2.7. Endüstr-ç tcaret ölçme yöntemler / endeksler 124 2.2.7.1. Balassa endeks 124 2.2.7.2. Grubel-Lloyd endeksler 125 2.2.7.3. Aquno Endeks 127 2.2.7.4. Glejser-Goosens-Eede endeks 129 2.2.7.5. Loertcscher-Wolter endeks 130 2.2.7.6. Marjnal endüstr-ç tcaret ölçme yöntemler / endeksler 130 2.2.7.6.1. Hamlton-Knest endeks 131 2.2.7.6.2. Greenaway-Hne-Mlner-Ellott Ölçümü 131 2.2.7.6.3. Brülhart endeksler 133 2.2.7.6.3.1. Grubel-Lloyd Tp A endeks 133 2.2.7.6.3.2. Marjnal endüstr-ç tcaret ve sektörel performans: B endeks 133 2.2.7.6.3.3. Ölçme metodu C 134 2.3. Bölüm özet 135 III. TÜRKİYE DE İMALAT SANAYİİNDE ULUSLARARASI REKABET GÜCÜ VE ENDÜSTRİ-İÇİ TİCARET İLİŞKİSİ 137 3.1. Çalışmanın kapsamı, yöntem ve vers 138 3.2. Türkye de malat sanay endüstrlernn rekabet bçm 140 3.3. İmalat sanay sektörlernde endüstr-ç tcaretn boyutu 146 3.4. Uluslararsı rekabet gücü le endüstr-ç tcaret üzerne tartışmaların / düşüncelern genel çerçeves 148 3.5. Hpotezler ve testler 151 3.6. Bölüm özet 160 SONUÇLAR 163 KAYNAKLAR 171 EKLER 185 x

ÇİZELGELER DİZİNİ Sayfa No: Çzelge 1: Dünya genelnde üretm, hracat ve doğrudan yabancı sermaye yatırım faalyetlernde gelşmeler 2 Çzelge 2: Ürün kaltes tanımları ve lgl kalte özellkler 41 Çzelge 3: Gelşme aşamalarına göre alt endekslern ağırlıklandırılması 62 Çzelge 4: Uluslararası rekabet gücü faktörler 65 Çzelge 5: İmalat sanay dış tcaretnde endüstr-ç tcaret oranı (%) 100 Çzelge 6: Türkye nn toplam ve malat sanay dış tcaret değerler (mlyon $) 139 Çzelge 7: Rekabet bçmne göre endüstrlern malat sanay çndek payı (%) 143 Çzelge 8: Orta düzeyde kalteye dayalı rekabet eden bazı öneml endüstrlern malat sanay dış tcaret çndek payında görülen gelşmeler 144 Çzelge 9: Fyata dayalı rekabet eden bazı öneml endüstrlern malat sanay dış tcaret çndek payında görülen düşüşler 145 Çzelge 10: İmalat sanaynde ortalama endüstr-ç tcaret oranı 147 Çzelge 11: Kalteye dayalı rekabet eden endüstrlerde yüksek endüstr-ç tcaret artışı gösteren endüstrler 148 Çzelge 12: İmalat sanay genel çn regresyon sonuçları özet 155 Çzelge 13: Kalteye dayalı rekabet eden endüstrler çn regresyon sonuçları özet 157 Çzelge 14: Fyata dayalı rekabet eden endüstrler çn regresyon sonuçları özet 159 x

ŞEKİLLER DİZİNİ Sayfa No: Şekl 1: Vermllğn ve vermllk artışının belrleycler 19 Şekl 2: Ulusal rekabetç üstünlüğün belrleycler 27 Şekl 3: Karşılaştırmalı üstünlük, pazarlama faalyetler ve rekabetç üstünlük 34 Şekl 4: Rekabetç gelşme aşamaları 36 Şekl 5: Ulusal rekabetç gelşme sürec 39 Şekl 6: Alt endekslern kompozsyonu 61 Şekl 7: Uluslararası dış tcaretn yapısı 91 x

KISALTMALAR AB AET IMD IMF ISIC ISO OECD SITC TÜİK TÜSİAD Avrupa Brlğ Avrupa Ekonomk Topluluğu Internatonal Insttute for Management Development (Uluslararası Yönetm Gelştrme Merkez) Internatonal Monetary Fund (Uluslararası Para Fonu) Internatonal Standard Industral Classfcaton (Uluslararası Standart Sanay Sınıflaması) İstanbul Sanay Odası Organsaton for Economc Co-operaton and Development (Ekonomk İşbrlğ ve Kalkınma Teşklatı) Standart Internatonal Trade Classfcaton (Standart Uluslararası Dış Tcaret Sınıflandırması) Türkye İstatstk Kurumu Türk Sanaycler ve İşadamları Derneğ UN COMTRADE Unted Natons Commodty Trade Statstcs Database (Brleşmş Mlletler COMTARDE Ver Tabanı) UNCTAD UNIDO WEF WTO Unted Natons Conference on Trade and Development (Brleşmş Mlletler Tcaret ve Kalkınma Konferansı) Unted Natons Industral Development Organzaton (Brleşmş Mlletler Sına Kalkınma Örgütü) World Economc Forum (Dünya Ekonomk Forumu) World Trade Organzaton (Dünya Tcaret Örgütü (DTÖ)) x

GİRİŞ Özellkle son 30 yılda mal, hzmet ve sermaye hareketlerndek serbestleşmeyle brlkte letşm teknolojsndek hızlı gelşmelern de etksyle ulusal ve uluslararası düzeyde gderek artan çetn br rekabet yaşanmaktadır. 1980 l yıllarda dünya genelnde ekonomnn uluslararası özellğ, k öneml değşklğn etksyle küreselleşme boyutuna geçmştr. Bu değşmde, deregülasyon poltkaları le blg ve letşm teknolojlernn ekonomk aktvtelerde oynadığı yen rol etkl olmaktadır. Küreselleşme lteratürde genellkle pyasalar, mal sstem, rekabet ve frma stratejler le lşkl br fade olarak kullanılmakta ve daha çok frma davranış ve stratejlernn etkl olduğu br mkroekonomk gelşme olarak düşünülmektedr. Bu özellğyle küreselleşme; dünya genelnde frmalar, hatta bölge ve ülkeler bakımından hayat br önem arzeden uluslararası çetn br rekabetn arkasındak tc unsur olarak görülmektedr (OECD, 1996b: 7). IMF tanımlamasına göre küreselleşme; dünya genelnde, sınır-ötes mal ve hzmet tcaretnn mktar ve çeştllğnde ve uluslararası sermaye hareketlernde artışlar le teknolojnn daha hızlı ve genş br alana yayılmasının da etksyle ülkelern ekonomk bağımlılığının karşılıklı olarak gderek güçlenmesdr (IMF, 1997: 45; Kbrtçoğlu, 2006). Böyle br dünya sahasında, her br frma ç ve dış pyasalarda dünya genelndek tüm frmalarla rekabet etme zorunluluğunda bulunmaktadır. Üretm uluslararası br boyut kazanmakta, üretmde kullanılan hammadde, aramalı, teknoloj, sermaye, hatta şgücü çeştl ülke veya kaynaklardan temn edleblmektedr. Ayrıca dış tcaret, doğrudan yabancı sermaye yatırımları, teknoloj transfer ve sermaye hareketler tbaryle ülkelern brbrne bağımlılığı artmaktadır. Bu süreçte, dış tcaretn yapısı se gderek artan şeklde endüstr-ç özellk kazanmaktadır. Bu bağlamda, gttkçe küreselleşen dünya sahasında dünya genelnde üretmn, dış tcaretn ve doğrudan yabancı sermayel yatırım faalyetlernn geçmş dönemdek yıllık ortalama artışları kısaca Çzelge 1 de özetlenmektedr:

Çzelge 1: Dünya genelnde üretm, hracat ve doğrudan yabancı sermaye yatırım faalyetlernde gelşmeler 1980-2007 Yıllık ortalama artış (%) Dünya mal üretm Dünya mal hracatı Doğrudan yabancı sermaye grş Dünya genelnde doğrudan yabancı sermayel brmlern (bağlı şrketlern) satışları Dünya genelnde doğrudan yabancı sermayel brmlern hracatı 2,6 7,3 14,8 10,2 8,8 Not Bahse konu Çzelge, WTO (2008) ve UNCTAD (2008) den uyarlanmıştır. Doğrudan yabancı sermaye yatırımlarına at verler 1982-2007 yılları arasını kapsamaktadır. Çzelge 1 de görüldüğü üzere, WTO (2008) verlerne göre yapılan hesaplamalarda 1980-2007 yılları arasında mktar bazında dünya mal üretm yıllık ortalama yüzde 2,6 oranında artarken, buna karşın dünya mal hracatı değer bazında yüzde 7,3 artmıştır. Özellkle belrtmek gerekrse, bu artışta, yıllık ortalama yüzde 8,4 oranındak malat sanay ürünler hracat artışı etkl olmuştur. 1 Dünya genelnde doğrudan yabancı sermaye grşlernde se (Çzelge 1), UNCTAD (2008) verlerne göre yapılan hesaplamalarda 1982-2007 yılları arasında yıllık oratalama yüzde 14,8 oranında artış olduğu görülmektedr. Bu doğrultuda, aynı dönemde, doğrudan yabancı sermayel brmlern (bağlı şrketlern) dünya genelnde satışları ve hracatı sırasıyla yıllık ortalama yüzde 10,2 ve yüzde 8,8 gb yüksek oranlarda artış göstermştr. 2 Dğer taraftan, geçmş yıllarda gelşmş ülkelern dünya tcaretnden aldığı pay aynı sevyelerde kalırken veya azalma gösterrken, Asya ülkelernden kaynaklanan yen güçlü rakplern ortaya çıktığı görülmektedr. Bu bağlamda, 1983-2007 yılları arasında dünya hracatı çersnde Avrupa 1 Aynı dönemde, mktar bazında dünya mal hracatı yıllık ortalama yüzde 5,2, malat sanay hracatı se yüzde 6,4 artış göstermştr. 2 Böylece, 1980 l yılların başında doğrudan yabancı sermayel brmlern dünya genelndek uluslararası üretmnn, yaratılan katma değer bakımından toplam dünya hasılası çnde yüzde 5 ler mertebesnde olan payının, günümüzde yüzde 11 ler düzeyne ulaştığı tahmn edlmektedr (UNCTAD, 2006; 2008). 2

ülkelernn payı yüzde 43 mertebesnde kalırken, ABD nn payı yüzde 11,2 den yüzde 8,5 e gerlemş; Çn n payı se yüzde 1,2 den yüzde 8,9 a yükselmştr (WTO, 2008). Görüldüğü üzere, günümüzde ster gelşmş, ster gelşmekte ve sterse az gelşmş olsun bütün ülkeler, artan dünya tcaretnden pay alablmek çn brbrleryle çetn br rekabet çersndedrler. En önemls bu yarışta (daha fazla) başarılı olablmek çn rekabet güçlern artırmaya çalışmaktadırlar. İmalat sanay özelnde düşünülürse, şletmelern gelecekte varolablmeler ç ve dış pyasalarda rakplerne karşı sağlayablecekler rekabet gücü üstünlüğüne bağlı olacaktır. Dünya pyasalarında fyat ve fyat dışı unsurlar tbaryle rekabet edeblen frmalar gelşp güçlenrken, rekabette zorlananlar bu pyasalardan çeklmek zorunda kalacaktır. Bu açılardan değerlendrldğnde, uluslararası rekabet gücünün unsurları, temel belrleycler ve ölçüm teknkler (göstergeler) gerek akademk dünyada gerekse tüm ktsad karar alıcılar arasında daha sık ve özenle ele alınır olmuştur. 1980 l yıllardan bu yana br taraftan uluslararası rekabet gücü ve rekabet gücünün hang yönde değştğ hususunda sektörel konular başta olmak üzere akademk çalışmalar, uluslararası faalyetler ve yerel svl toplum örgütü nsyatfler artarken dğer yandan ülkeler / sektörler / frmalar uluslararası rekabet gücünü gelştrmeye yönelk çeştl yapılanma ve programlarlar ortaya koymaktadır. Ancak, öncelkle belrtmek gerekrse uluslararası rekabet gücünün tanımı, belrleycler, ölçüm teknkler üzernde genel kabul gören br yaklaşım bulunmamaktadır. Uluslararası rekabet gücü üzernde ortak br tanım bulunmaması rekabet gücü kavramına farklı anlamlar yüklenlmesnden kaynaklanmaktadır. Bazıları doğal kaynaklara sahplğn veya düşük malyette üretmn avantajını fade ederken bazıları ler kümelenme yapılanmalarının varlığını, teknolojk gelşmşlğ veya yüksek büyüme gb makroekonomk br göstergey öne çıkarmaktadır. Genelde se, rekabet gücü artışı le ülkenn yaşam standartlarını uzun vadede artırablmes kast edlmektedr (Rekabet Forumu, 2006). Aslında temel mesele rekabet gücünü tek veya sınırlı sayıdak faktörle fade etmenn yetersz olacağıdır. Rekabet gücü, bu faktörlern her brnden etklenmesne rağmen, çok daha karmaşık ve dern br yapı arz etmektedr. Bu faktörler çok sayıda olduğu kadar, ülkelern gelşmşlk sevyesne bağlı olarak önem dereceler de farklı olablecektr. Ayrıca, küresel ekonomdek değşklğn hızlı olduğu da br ver olarak alındığında, rekabet gücünün yleştrlmes çn krtk olan faktörlern zamanla değştkler de açıktır (Lopez-Claros, 2006). 3

Bu çerçevede, uluslararası rekabet gücü kavramını soyut br kavram olmaktan çıkarıp, sadece belrl rakamsal göstermlere ve brçok alt göstergenn matematksel toplulaştırılmasına kıyasla rekabet gücü fadesne yüklenen anlamın açıklanması oldukça önemldr. Dğer taraftan, geleneksel dış tcaret teorsnn öngörülernn aksne gelşen ve üzernde düşünülmes önem arz eden br husus, uluslararası dış tcaretn yapısında gözlenen gelşmelerdr. Özellkle Avrupa Ekonomk Topluluğu entegrasyonundan sonra, üye ülkeler arasında beklenen karşılaştırmalı üstünlüklere dayalı br uzmanlaşmanın olduğu endüstrlerarası tcaretten (aynı endüstr veya ürün grubunda tek yönlü tcaret) farklı olarak endüstr-ç tcaretn (aynı endüstr veya ürün grubunda k yönlü tcaret) görülmes uluslararası dış tcaret konusunda 1960 lı yılların en öneml bulgularını oluşturmuştur (Fontagné ve dğerler, 2005; Lndert ve Pugel, 1996). Bu bağlamda, özellkle mal ve sermaye hareketlerndek lberalleşmenn de etksyle, gelşmş ülkeler başta olmak üzere, Doğu Avrupa ülkelernde olduğu gb gelşmekte olan ülkeler arasındak uluslararası dış tcarette de endüstr-ç tcaretn önem zamanla oldukça artmıştır. Genel anlamda, karşılaştırmalı üstünlüklere göre yapılan endüstrlerarası tcaret br endüstrde hracat br başkasında thalat olarak gerçekleşrken; endüstr-ç tcaret aynı endüstrde (oldukça benzer ürünlerde) hem thalat hem de hracat yapılması durumu olarak karşımıza çıkmaktadır. Oysa, karşılaştırmalı üstünlüklere dayalı uluslararası dış tcaret teorsne göre (geleneksel dış tcaret teors), dış tcaret ülkelern üretm taraflarındak farklılıklarını kullanmasından kaynaklanır. Bu bağlamda, endüstrleşmş ülkelern ağırlıklı olarak gelşmekte olan ülkelerle tcaret yapmaları beklenr. Çünkü, endüstrleşmş ülkeler faktör donanımı ve teknoloj kapastes bakımından öneml ölçüde benzer durumdadır. Karşılaştırmalı üstünlüklere dayalı teorye göre, şleneblr araz ve doğal kaynaklardak farklılıklardan kaynaklanablecek brncl ürün tcaret harç, bu ülkeler arasında çok düşük düzeyde tcaret beklenr (Lndert ve Pugel, 1996: 95). Buna karşın çok genel br benzetme olmasına rağmen, Fukasaku (1992), Almanya le Fransa arasındak otomobl tcaretnn görel faktör donanımı farklılığından kaynaklandığının açıklanmasının oldukça güç olduğunu günümüz tcaret bçmne klask br örnek olarak vermektedr. Benzer şeklde, Porter (1990a: 12) a göre, üretm faktörlerne dayalı karşılaştırmalı üstünlüklern, günümüzde dış tcaretn açıklanmasında yetersz kaldığına dar nanç gttkçe güçlenmektedr. Daha genel fadeyle, 4

dünya tcaretnn öneml br bölümü benzer faktör donanımına sahp gelşmş sanay ülkeler arasında oluşmaktadır. Aynı zamanda, dış tcaretn büyük br bölümü gderek artan br bçmde, üretm benzer faktör donanımı gerektren ürünlerde meydana gelmektedr. Her k türdek uluslararası dış tcaretn de geleneksel dış tcaret teorsyle açıklanması güçtür. Uluslararası dış tcaretn öneml br bölümü de, çokuluslu şrketlern farklı ülkelerdek bağlı brmler (kuruluşları) arasında oluşan thalat ve hracattan kaynaklanmaktadır. Dğer öneml br husus se, uluslararası dış tcaretn karşılaştırmalı üstünlükler teorsnn temeln oluşturan vasayımların günümüzde malat sanaynn brçok endüstrsnde artık gerçekç olmadığıdır. Günümüz endüsrtrlernn çoğu, karşılaştırmalı üstünlükler teorsnn oluşturduğu döneme kıyasla farklı özellkler göstermektedr. Uluslararası düzeyde yaşanan çetn rekabet ortamında ölçek ekonomsnden yaygın br şeklde faydalanılmakta, yen ürün ve novasyon önem kazanmakta, ürünlern çoğu farklılaştırılmış özellkler arzetmekte ve tüketc terchlernn baskın unsur olduğu yaygın ve sürekl br teknolojk değşm yaşanmaktadır. Bununla brlkte, günümüz dünyasında şrketler; grdlern dünya ölçeğnde tedark etmekte, faalyetlern brçok ülkeye yaymakta, üretm faalyetleryle yetnmeyp tasarım faalyetlerne de uluslararası boyut kazandırmakta, dünya genelne satış yapmakta, ulaştırma ve haberleşme teknoljsndek hızlı gelşmelern de etksyle dğer şrketlerle stratejk şbrlkler gelştrmekte ve tamamen küresel stratejlerle rekabet etmektedrler. Porter (1990a: 33) n belrttğ üzere, uluslararası rekabet baskısı altında olan ülkeler değl, şrketlerdr. Şrketler, her geçen gün küresel rekebette yetknlğn artırmak zorundadırlar (Porter, 1990a). Bu çerçevede, gderek küreselleşen dünyada, br yandan dünya hasılasına oranla dünya dış tcaretnn ağırlığı artarken dğer taraftan uluslararası dış tcaretn ntelğnde yen unsurlar ortaya çıkmıştır. Uluslararası dış tcaretn bu yen unsurları olarak; 1) endüstr-ç tcarette artış, 2) üretm sürecnde yaratılan katma değern çok sayıda farklı coğraf alanlara kaydırılması, 3) süper dış tcaretç 3 ülkelern oluşması ve 4) düşük ücretl ülkelerden yüksek ücretl ülkelere yönelk yüksek mktarda malat sanay hracatı yapılması hususları öne çıkmaktadır (Krugman, 1995: 332). OECD (2002), 1996-2000 yılları arasında toplam malat sanay uluslararası dış tcaret çersnde endüstr-ç tcaretn payının örneğn Fransa da yüzde 77,5, Kanada da yüzde 76,2, İngltere de yüzde 73,7, Almanya da yüzde 72,0, ABD de yüzde 68,5, Mekska da yüzde 73,4, Çek 3 Krugman (1995), GSYİH çersnde hracatın payının yüzde 50 den fazla olan ülkeler süper dış tcaretç ülkeler olarak adlandırmaktadır. 5

Cumhuryetnde yüzde 77,4, Slovak Cumhuryetnde yüzde 76,0, Polonya da yüzde 62,6, Kore de yüzde 57,5, Japonya da yüzde 47,6, Türkye de yüzde 40 olduğunu göstermektedr. Fontagné ve dğerler (2005) e göre 2000 yılı tbaryle dış tcarette endüstr-ç tcaretn payı, örneğn, Almanya ve Fransa arasında yüzde 88,70, Malezya ve Sngapur arasında yüzde 85,69, ABD ve Kanada arasında yüzde 77,55, Japonya ve Çn arasında yüzde 34,30, ABD ve Çn arasında yüzde 23,25 tr. Bu verler de dkkate alındığında, endüstr-ç tcaretn yatay ve dkey endüstr-ç özellkler farklılık göstermesne ve bu yönüyle de ncelemeye değer olmasına rağmen, gelşmş ülkeler arasında yapılan tcarette yüksek olduğu, ülkeler arasında gelşmşlk farkları arttıkça endüstr-ç tcaretn azaldığı, ekonomk entegrasyonun yüksek olduğu ülkeler arasında yükseldğ lk öne çıkan unsur olmaktadır. Tüm bu hususlar dkkate alındığında, endüstr-ç tcaretn kavramsal olarak ncelenmes, teorsnn ve temel belrleyclernn ayrıntılı analz, Türkye açısından boyutları, malat sanay alt sektörlerndek durumunun tespt ve gelşmnn ncelenmes bu çalışma açısından da öneml görülmektedr. Dğer taraftan, uluslararası rekabet gücü le endüstr-ç tcaret arasında br lşknn olup olmadığı hususu Türkye malat sanay çn araştırılmaya değer görülmektedr. Bu çerçevede, bu çalışmanın temel araştırma sorununu, uluslararası rekabet gücü ve uluslararası endüstr-ç tcaret hususlarında ayrıntılı olarak yapılacak teork değerlendrmeler ve bulgulardan hareketle, sektörler ayrımında uluslararası rekabet gücü le uluslararası endüstr-ç tcaret arasındak lşknn rdelenmes oluşturmaktadır. Bu çalışmanın temel amaçları: 1- Uluslararası rekabet gücünün ülke, sektör ve frma düzeynde tanımlarının, unsurlarının, belrleyclernn, teork ve ölçme metotları le lgl yaklaşımların ortaya konması, 4 4 Bu bölümde, uluslararası rekabet gücü konusundak sadece rakamsal göstermlerden ve brçok alt göstergenn matematksel toplulaştırılmasından öteye; uluslararası rekabet gücüne yönelk yapılan temel tanımların, rekabet gücü unsurlarının, belrleyclernn, belrgn yaklaşımların ve ölçme metotlarının (göstergelernn) ayrıntılı ncelenmesne ve böylece uluslararası rekabet gücü kavramını soyut br kavram olmaktan çıkarıp rekabet gücü fadesne yüklenlen anlam ve kavramsal çerğn dernlğne rdelenmesne çalışılacaktır. 6

2- Uluslararası tcarette ortaya çıkan endüstr-ç tcaretn teorsnn, yapısının, belrleyclernn, ölçme metotlarının analz, 3- Türkye malat sanay endüstrlernn rekabet etme bçmne göre, amprk olarak, kalteye ve fyata dayalı rekabet eden endüstrler bçmnde ayrıştırılması, 4- Türkye de malat sanay genelnde, kalteye ve fyata dayalı rekabet eden endüstrler ayrımında endüstr-ç tcaretn boyutlarının ortaya konması ve, 5- Yukarıdak bulgulara dayalı olarak uluslararası rekabet gücü le endüstr-ç tcaret lşksnn, Türkye malat sanaynde 1995-2005 dönem verler kullanılarak amprk olarak araştırılmasıdır. Böylece, uluslararası rekabet gücünü soyut br kavram olmaktan çıkarıp rekabet gücü kavramına yüklenlmes gereken anlam ve çerğn rdelenmes çalışmaya dernlk katmakta ve dğer çalışmalardan farklılaştırmaktadır. Bununla brlkte, özellkle, ) Türkye de malat sanay endüstrlernn rekabet etme bçmne göre sınıflandırılması ve ) uluslararası rekabet gücü le endüstr-ç tcaret lşks hakkında uluslararası lteratürde bazı sözel fadelere rastlanmasına rağmen, 5 kalteye ve fyata dayalı rekabet eden sektörler ayrımında bu lşknn (Türkye örneğ çn) amprk olarak test edlmes lteratüre katkı bakımından öneml / anlamlı görülmekte ve bu çalışmayı dğer çalışmalardan farklı ve aynı zamanda özgün kılmaktadır. Bu çerçevede, brnc bölümde uluslararası rekabet gücünün tanımı, unsurları ve belrleycler, Porter yaklaşımı ve rekabetç gelşme aşamaları, karşılaştırmalı ve rekabetç üstünlükler ayrımı, kalteye dayalı rekabet ve uluslararası rekabet gücünü ölçme metodları açıklanmaya çalışılacaktır. İknc bölümde, uluslararası endüstr-ç tcaretn tanımı, lk bulguları, günümüzde endüstr-ç tcaretn boyutu, teork yaklaşımlar ve ölçme metodları / endeksler rdelenecektr. Üçüncü bölümde se, Türkye malat sanay endüstrler rekabet etme bçmne göre kalteye ve fyata dayalı rekabet eden endüstrler ayrımında sınıflandırılacak, endüstr-ç tcaretn boyutu hesaplanacak ve uluslararası rekabet gücü le endüstr-ç tcaret arasındak lşk sorgulanmaya çalışılacaktır. 5 Örn. Lancaster (1980), Menzler-Hokkanen (1996), Havrylyshyn and Kunzel (1997), OECD (2002), Krugman ve Obstfeld (2003) ve Seydoğlu (2003). 7

8

BİRİNCİ BÖLÜM ULUSLARARASI REKABET GÜCÜ Mal, hzmet ve sermaye hareketlernde gttkçe artan serbestleşmenn yanı sıra, ulaştırma alanındak ve özellkle letşm teknolojsndek hızlı gelşmelern de etksyle ulusal ve uluslararası düzeyde gderek artan çetn br rekabet yaşanmaktadır. Gttkçe küreselleşen dünyada üretm uluslararası boyut kazanmakta, üretmde kullanılan hammadde, aramalı, sermaye, teknoloj, hatta şgücü çeştl ülke veya kaynaklardan temn edleblmektedr. Ayrıca dış tcaret, uluslararası yatırımlar, teknoloj transfer ve sermaye hareketler bakımından ülkelern brbrne bağımlılığı artmaktadır. Dğer taraftan, rekabetn dünya ölçeğnde küreselleşmes lk bakışta ülkeye (üretm yerne) özgü faktörlern önemn azaltıyor gb görünsede, ülkeye özgü durumun (yerel şartların) önem aslında daha da artmaktadır. Ulusal ekonomk yapıda, değerlerde, kültürde, kurumsal yapıda ve tarh brkmdek farklılıklar genş ölçüde rekabetç üstünlüklere katkı sağlamaktadır (Porter, 1990a: 19). Her şeyden önemls; küreselleşmey, ülke önemnn yern alan br husus olarak görmemek gerekr. Aksne, küresel ölçekte rekabet çn gerekl rekabetç üstünlükler, büyük ölçüde yerel düzeyde (yurt çnde) yaratılmakta ve yerel çerğ yüksek faalyetlerde sağlanan başarılarla sürdürülmektedr. Çünkü, rekabetç olmayan yerel frma ve endüstrlern korunması çn dış tcarete yönelk engellern ve çeştl teşvk araçlarının sınırlandığı br dünya sahasında, rekabetç üstünlüklern temel belrleycler olan, ntelkl şgücü, novasyon yapablme kapastes ve teknolojk gelşm gb yetknlklern gelştrlmes bakımından yurtç ortamın önem gttkçe artmaktadır (Porter, 1990a; 1990b). Dolayısıyla, frmaların konuşlandığı yurtç ortam ve bu ortamın sunduğu ulusal üstünlükler, söz konusu frmaların uluslararası düzeyde rekabet edeblmes bakımından oldukça önem arz etmektedr. Frmalar, ülke koşullarından kaynaklanan bu üstünlüklerle brlkte uyguladıkları küresel stratejlerle küresel ölçekte rekabet gücü veya rekabetç üstünlükler kazanmaktadırlar. Uluslararası başarı, nha olarak ulusal koşulların ve şrket stratejsnn etkn br bleşmnden kaynaklanmaktadır. Frmaların uygulayacakları küresel stratejler, yurtçnde yaratılan bu üstünlüğü destekleyc ve daha da güçlendrc olmaktadır. Uluslararası düzeyde yaşanan çetn rekabet ortamında ülkeler, sektörler, frmalar hatta breyler dah büyük br yarış çersndedrler. Uluslararası 9

rekabet gücü çn frma, sektör, ülke bazında mukayeseler yapılmaktadır. Uluslararası rekabet gücü dennce genelde lk olarak akla ülke sevyesnde rekabet gücü gelmesne rağmen, aslında frma veya sektörel bazda rekabet gücü çalışmaları yapılmasının daha anlamlı olableceğ tartışılmaktadır. Bu tartışmalarda, uluslararası rekabet gücü konusunun sadece frmalar veya sektörler açısından zarur olduğu belrtlmektedr. Bu bağlamda, uluslararası pyasalarda rekabet edenn ülke değl, frmalar olduğuna dkkat çeklmektedr. Bu çerçevede, uluslararası rekabet baskısı altında olan ülkeler değl, şrketlerdr (Porter 1990a: 33). Şrketler, her geçen gün küresel rekebette yetknlğn artırmak zorundadırlar. Ülke koşulları, frmalarının uluslararası rekabetç üstünlükler elde edebleceğ uygun br ortamı yaratmak açısından oldukça önemldr ancak bu fırsatları değerlendrmek şrketlern yetknlğne ve uygulayacağı stratejlere bağlı olablecektr (Porter 1990a; 1990b; 2004; Kbrtçoğlu, 1996). Uluslararası rekabet gücü kavramının, özellkle ulusal düzeyde tam olarak anlaşılması ve ktsad lşksnn ortaya konması kısmen güç olup, üzernde yaygın br tartışma söz konusudur (Wgnaraja ve Joner, 2004). Kbrtçoğlu (1996) na göre, uluslararası rekabet gücünün ülke düzeynde hesaplanması neredeyse tamamen anlamsızdır. Gerç ülkeler ve hükümetler açısından endüstrlernn veya frmalarının uluslararası rekabet gücüne sahp olmaları, üretmde uzmanlaşma, sthdam ve dış tcaret denges açısından oldukça önemldr. Ancak, uluslararası rekabet gücü sorunu yalnızca frmalar bakımından yaşamsal br sorundur. Zaten ülkelern brbrleryle olan rekabet, ürettkler ürünlern fyat ve kaltesne dayalı değldr. Ülkeler (hükümetler) mal, hzmet ve sermaye hareketler bakımından gderek küreselleşen br dünyada uygun br yatırım ortamı sunarak daha fazla yabancı sermaye çekeblmek açısından brbrleryle rekabet ederler. Özetle, ülkeler bakımından söz konusu olablecek olan, sadece br tür kuruluş yer rekabetdr (Kbrtçoğlu 1996: 3; 1998a). Benzer şeklde Krugman (1994), br ülkenn uluslararası rekabet gücünün tanımlanması konusunun, br frmanınkne kıyasla çok daha güç / sorunlu olduğunu belrtmektedr. Frmaların uluslararası rekabet gücü bakımından temel kıstas (ölçü) açık ve nettr. İşçlerne, tedarkçlerne ve hssedarlarına olan ödemelern yapamayan frmaların varlığını sürdüreblmes mümkün olamayacaktır. Rekabetç olmayan br frma (şrket), pyasadak konumunu sürdüremeyecek ve mevcut performansını yleştrmedğ takdrde pyasan çeklmek zorunda kalacaktır. Oysa, ülkelern dünya sahnesnden çeklmes gb br durumunun söz konusu olamayacağı, buna karşın ekonomk performanslarına bağlı olarak y veya kötü koşullarda bulunableceğ belrtlmektedr. Ayrıca, ülkelern uluslararası rekabet gücü / ekonomk performansları bakımından kesn ve temel br kıstasın (bottom lne) 10