SİVİL TOPLUM KURULUŞLARININ MİSYONLARINI GERÇEKLEŞTİRMEDE İNSAN KAYNAKLARININ ROLÜNÜN GÖNÜLLÜ YÖNETİMİ YAKLAŞIMLARI BAĞLAMINDA İNCELENMESİ

T.C. SÜLEYMAN DEMİREL ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İŞLETME ANABİLİM DALI SİVİL TOPLUM KURULUŞLARININ MİSYONLARINI GERÇEKLEŞTİRMEDE İNSAN KAYNAKLARININ ROLÜNÜN GÖNÜLLÜ YÖNETİMİ YAKLAŞIMLARI BAĞLAMINDA İNCELENMESİ Doktora Tezi Nezih Metin ÖZMUTAF Tez Danışmanı Prof. Dr. Ali AKDEMİR ISPARTA, 2007

ii

iii ÖZET SİVİL TOPLUM KURULUŞLARININ MİSYONLARINI GERÇEKLEŞTİRMEDE İNSAN KAYNAKLARININ ROLÜNÜN GÖNÜLLÜ YÖNETİMİ YAKLAŞIMLARI BAĞLAMINDA İNCELENMESİ Nezih Metin ÖZMUTAF Süleyman Demirel Üniversitesi, İşletme Yönetimi Doktora Tezi, 453 sayfa, Danışman: Prof. Dr. Ali AKDEMİR 2007 Bu tezin amacı, STK larda gönüllü yönetimi yaklaşımları bağlamında insan kaynaklarının rolünün, STK ların misyonlarını gerçekleştirmedeki etkilerini araştırmaktır. Çalışmanın temel çıkış noktası, STK ların misyonlarını insan kaynakları yönetimi çerçevesinde gönüllü yönetimi yaklaşımlarına bakış açılarını ve bu çerçevede gerçekleştirip gerçekleştirmediklerini ortaya koymaktır. Çalışmanın kuramsal çerçevesinde; İlk olarak Dünya ve Türkiye de sivil toplum ve STK ların kavramsal boyutu ve tarihsel gelişimi; ikinci olarak STK larda yönetim ve organizasyon boyutu; üçüncü olarak STK larda gönüllülük ve gönüllülük yönetimi; son olarak da STK misyonları sınıflandırılarak incelenmiştir. Çalışmanın uygulamaya yönelik çerçevesinde ise; kuramsal boyuta uygun bir çerçevede bir anket formu hazırlanmış ve İzmir ilindeki STK larda uygulanmıştır. 365 bireye uygulanan anket verilerine yönelik olarak SPSS yazılımı kullanılarak istatistiksel analizler yapılmıştır. Bu bağlamda, temel olarak tanımlayıcı istatistikler, faktör analizi, tek yönlü varyans analizi, Kruskal Wallis H Testi, Student T Testi, Mann-Whithey U Test leri kullanılmıştır. Faktör analizi sonucu 32 soruluk ölçek, yedi temel faktörden oluşan 28 soruluk bir ölçeğe dönüşmüştür. Ortaya çıkan yedi faktör ve içerdikleri ölçek soruları bağımlı değişken; anketi cevaplayan bireylerin yaş, cinsiyet, medeni durum, eğitim durumu; yer aldıkları STK nın türü, misyonu, kuruluş yılı, üye sayısı ve görev alanı soruları bağımsız değişken kabul edilmiştir. İstatistiksel analizler bu çerçevede gerçekleştirilmiştir. İstatistiksel analiz sonuçlarına göre ankete katılan STK ların insan kaynakları çerçevesinde gönüllü yönetimi yaklaşımlarına bakış açılarının büyük oranda teorik alt yapıyı desteklediği belirlenmiştir. Ancak katılımcılar kapsamında, STK larda insan kaynakları çerçevesinde gönüllü yönetimi yaklaşımlarının şu an için uygulamada istenen düzeyde olmamakla birlikte gelecekte daha iyi bir boyutta olacağı gözlemlenmiştir. Anahtar Kelimeler: Sivil Toplum, STK, İnsan Kaynakları Yönetimi, Gönüllü Yönetimi

iv ABSTRACT THE STUDY OF THE ROLE OF HUMAN SOURCES IN CARRYING OUT THE MISSIONS OF NON-GOVERNMENTAL ORGANIZATIONS IN TERMS OF THE VOLUTARY MANAGEMENT APPROACHES Nezih Metin ÖZMUTAF Unıversıty of Süleyman Demirel, Department of Business Management Ph.D, 453 Pages, 2007 Supervising Professor: Prof. Dr. Ali AKDEMİR The purpose of this thesis is to study the effects of the role of human sources in carrying out the missions of NGOs in terms of the voluntary management aproaches.the basic starting point of the study is to clarify the missions of NGOs and the views related to the volutary management aproaches within the human sorces management. In the theoretical point of the study, firstly, the conceptual point and historical development of NGOs and civil society in the world and in Turkey; secondly the level of management and organization in NGOs; thirdly the voluntary and management of voluntary, and lastly by classifying, the missions of NGOs was studied. In terms of the study aming at application, on the other hand, a questionnaire form was prepared in accordance with theoretical point and applied in NGOs of Izmir. According to the data of questionnaire applied on 365 individuals, statistical analysis were made by using SPSS software. At this point, basically defining statisticals, Factor Analysis, Oneway Analysis of Variance, Test of Kruskal Wallis H, Test of Student T, and Test of Mann-Whitney U were used. As a result of the factor analysis, the scale with 32 questions turned into a scale with 28 questions formed of 7 basic factors. The 7 factors which were found out and the scale questions that they contain were accepted as factor variable and the age, sex, marıtal and educational status of the attendants in the questionaire, and the questions about their type of NGOs, its mission, foundation date, number of members, mission area were considered as factor independent. The statistical analysis were made in this frame. According to the results of the statistical analysis, it was determined that the views of NGOs in the questionaire regarding the voluntary management approaches supported the theorical infrastructure on a large scale. However, on the part of the attendants it was observed that the voluntary management approaches in NGOs in the frame of human sources are not at the desired level in practice now, but it will be at a better level in the future. Keywords: Civil Society, NGO, Management of Human Sources, Voluntary Management

v İÇİNDEKİLER İÇİNDEKİLER.. KISALTMALAR DİZİNİ. ŞEKİLLER DİZİNİ... ÇİZELGELER DİZİNİ.. Sayfa v vii viii xv GİRİŞ 1.1.Çalışmanın Konusu 1 1.2.Çalışmanın Amacı... 2 1.3.Çalışmanın Önemi.. 2 1.4.Sınırlılıklar... 3 1.5.Çalışmanın İçeriği... 3 BİRİNCİ BÖLÜM KAVRAMSAL TEMELLER 2.1.Sivil Toplumun Kimliksel ve Kavramsal Temelleri... 6 2.1.1.Sivil Toplum Kavramının Kimliksel Gelişimi 6 2.1.1.1.Klasik Boyutta Yaklaşım. 7 2.1.1.2.Modern Boyutta Yaklaşım. 8 2.1.1.3.Güncel ve Postmodern Boyutta Yaklaşım ve Sivil Toplum Kuruluşları. 12 2.1.2.Türkiye de Sivil Toplum. 16 2.1.2.1.Selçuklu ve Osmanlı Dönemi 17 2.1.2.2.Cumhuriyet Dönemi.. 25 2.1.2.2.1.Tek Parti Dönemi (1923-1950).. 25 2.1.2.2.2.Çok Partili Dönem (1950-1980) 29 2.1.2.2.3.1980 Sonrası Dönem.. 31 2.1.2.2.3.1.Ekonomi ve Siyasal Kültür Bağlamında Yaklaşım... 31 2.1.2.2.3.2.STK lar Bağlamında Yaklaşım.. 33 2.1.3.Sivil Toplum İle İlişkili Güncel Kavramlar 37 2.1.3.1.Kamusal Alan ve Sivil İnisiyatif...... 38 2.1.3.2.Demokrasi ve Örgütlenme. 42 2.1.3.3.Küreselleşme, Yerelleşme ve İletişim Teknolojileri. 45

vi 2.2.Sivil Toplum Kuruluşları. 49 2.2.1.STK Kavramı: Tanımı, Nitelikleri ve Sağladığı Faydalar.. 50 2.2.2.STK ların Gelişimi.. 54 2.2.3.STK ların İsimsel Orijini.. 56 2.2.4.STK ların Kuruluş Şekilleri: Hukuksal Yapı ve Örgütlenme.. 58 2.2.4.1.Gönüllülük Temelinde Yapılanmalar 58 2.2.4.1.1.Dernekler.. 58 2.2.4.1.2.Vakıflar. 59 2.2.4.1.3.Diğer Gönüllü Gruplar. 60 2.2.4.2.Kamu Kurumu Temelinde Yapılanmalar. 60 2.2.4.2.1.Sendikalar ve Konfederasyonlar.. 61 2.2.4.2.2.Odalar ve Borsa 63 2.2.4.3.Diğerleri 66 2.2.5.STK ların Paydaşları ve Etkileşimleri.. 68 2.2.5.1.STK lar ve Devlet ve Devletle Etkileşimlerine Göre Kategorize Edilmeleri... 69 2.2.5.2.STK lar ve Özel Sektör. 74 2.2.5.3.Uluslararası Örgütler. 76 2.2.5.4.Diğer STK lar 77 İKİNCİ BÖLÜM STK LARIN YÖNETİM ve ORGANİZASYONU 3.1.STK larda Yönetim. 79 3.2.1.Misyon. 81 3.2.2.Vizyon. 83 3.2.3.Örgüt Kültürü.. 86 3.2.3.1.Genel Olarak Örgüt Yapısı 88 3.2.3.2.Değerler. 91 3.2.3.3. Politika ve Stratejiler 93 3.2.STK lar ve Güncel Yönetim Yaklaşımları. 96 3.2.1. STK lar ve Stratejik Yönetim 97 3.2.2. STK lar ve Toplam Kalite Yönetimi (TKY). 103 3.2.3.STK lar ve Kıyaslama. 107

vii 3.3. STK lar ve İletişim 111 3.3.1. İletişim Kavramı 112 3.3.2. STK larda İletişimin Önemi.. 113 3.3.3.STK larda İletişimin Boyutları... 115 3.3.3.1. İçsel İletişim. 116 3.3.3.2. Dışsal İletişim.. 119 3.3.4. STK larda İletişim Teknolojilerinin Kullanımı. 123 3.3.4.1. STK lar ve Klasik İletişim Araçları. 123 3.3.4.2. STK lar ve Bilgi Teknolojilerinin İletişimsel Kullanımı. 124 3.3.5. STK larda İletişimi Olumsuz Etkileyebilecek Faktörler 127 3.3.5.1. Bireysel Faktörler. 127 3.3.5.2.Fiziksel Faktörler... 129 3.3.5.3.Sembole Yönelik Faktörler 130 3.3.5.4. Zaman Faktörü. 131 3.4. STK larda Finansal Alt Yapı Unsurları. 133 3.4.1. Üye Ödenekleri ve Materyal Yardımı 134 3.4.2.Bağışlar ve Proje Desteği 135 3.4.3.Yayınlar.. 136 3.4.4. Eğitim Faaliyetleri ve Sosyal Faaliyetler.. 137 3.5. STK larda Hizmet Sunum Süreci.. 138 3.5.1. Proje Planlaması ve Hedef Kitle 138 3.5.2. Projenin Uygulanması ve Değerlendirme.. 142 3.6.STK larda Rasyonel Dönüşüm Süreci 144 3.6.1.Kurumsallaşmadaki Yetersizlikler. 144 3.6.2. Profesyonelleşmedeki Yetersizlikler. 148 3.6.3.Finansal Yetersizlikler 150 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM STK LARDA GÖNÜLLÜLÜK VE GÖNÜLLÜ YÖNETİMİ 4.1.Gönüllük Kavramı.. 152 4.2.Gönüllülüğün Boyutları ve Gönüllü Olmaya İten Faktörler.. 153 4.2.1.Bireysel Gönüllülük 153 4.2.2.Kurumsal Gönüllülük. 155 4.3.STK larda Gönüllüğün Önemi 156 4.4.Gönüllü Yönetimi Süreci 158

viii 4.4.1.Planlama. 160 4.4.1.1.Misyon ve Vizyon Tanımı. 160 4.4.1.2. Örgütsel Değerlendirme... 161 4.4.1.3. Gönüllü Programı Geliştirme... 163 4.4.1.4. Gönüllü Pozisyonlarını Yazılı Olarak Tanımlama... 163 4.4.2. Gönüllü Kazanma.. 165 4.4.2.1.STK nın İmajı 166 4.4.2.2.Gönüllü Kazanma Stratejileri 167 4.4.2.3. Mesaj Yaratma. 168 4.4.2.4.Gönüllü Bulma Kanalları. 169 4.4.2.5.Gönüllüleri Tarama 170 4.4.2.6. Gönüllülerle İletişim Kurma. 171 4.4.3.Eğitim.. 174 4.4.3.1.Oryantasyon... 174 4.4.3.2. Rutin Eğitim. 177 4.4.4.Yöneltme / Yönetme... 178 4.4.4.1. Supervisor. 178 4.4.4.1.1.Liderlik ve Motivasyon. 179 4.4.4.1.2.Sağlıklı İletişim. 183 4.4.4.1.3. Katılımcılık ve Yetkilendirme. 186 4.4.4.1.4.Ekip Çalışması.. 188 4.4.4.1.5. Stres Yönetimi. 190 4.4.4.1.6. Sürekli Eğitim ve Gelişme 194 4.4.4.2. Gönüllüleri Tanıma.. 194 4.4.5.Değerlendirme 196 4.4.5.1.Değerlendirmeyi Planlama 197 4.4.5.2.Veri Toplama ve Analiz 198 4.4.5.3.Raporlama. 199

ix DÖRDÜNCÜ BÖLÜM STK LARIN MİSYONLARI 5.1. STK lar ve Misyon. 201 5.2.STK ların Genel Misyonları 202 5.2.1. Dönüşüm Misyonu. 202 5.2.2. Demokrasi ve Katılımcılığı Geliştirme Misyonu... 203 5.2.3.Sürgürülebilir Kalkınma Misyonu 205 5.2.4. Etik Faktörlere Saygılı Olma Misyonu.. 208 5.2.5. Paydaş Olma Misyonu... 210 5.2.6. Yasal Çerçevede Faaliyet Gösterme Misyonu... 210 5.3.STK ların Faaliyet Alanına Yönelik Misyonları. 211 5.3.1.İnsan Haklarının Geliştirilmesine Yönelik Misyonlar 212 5.3.2. Eğitim ve Öğretime Yönelik Misyonlar. 214 5.3.3. Sağlık Alanı Misyonları. 218 5.3.4. Mesleki Misyonlar. 220 5.3.5.Yardım Misyonları. 222 5.3.6. Kültür ve Sanat Misyonları 225 5.3.7. Spor Alanına Yönelik Misyonlar... 227 5.3.8. Çevreye Yönelik Misyonlar... 229 5.3.9. Tarım ve Hayvancılığa Yönelik Misyonlar 232 5.3.10. Bilgi Teknolojilerine Yönelik Misyonlar. 233 5.3.11. STK ları Güçlendirme, Rehberlik ve Danışmanlık Misyonları... 235 5.3.12. Diğer Misyonlar... 236 5.4. STK larda Gönüllü Misyonları.. 237 5.4.1. Bilgi Aktarımı Misyonu. 238 5.4.2. Deneyim Aktarımı Misyonu.. 239 5.4.3. Yeteneklerin Kullanımı Misyonu.. 240 5.4.4. Fiziksel Aktivite Kullanımı Misyonu 241 5.4.5. Finansal Destek Misyonu.. 243 BEŞİNCİ BÖLÜM ARAŞTIRMA YÖNTEMİ-TEKNİKLERİ VE VERİ KAYNAKLARI 6.1.Araştırma Yöntemi-Teknikleri... 244 6.2.Veri Kaynakları... 246

x ALTINCI BÖLÜM ARAŞTIRMA BULGULARI VE DEĞERLENDİRME 7.1.Araştırma Bulguları. 251 7.1.1.Bireysel ve Kurumsal Sorulara Yönelik Bulgular.. 251 7.1.2.Ölçeğe Yönelik Bulgular 268 7.1.2.1.Ölçekte Yer Alan Sorulara Yönelik Bulgular 268 7.1.2.2.Ölçeğe Yönelik Faktör Analizi Bulguları. 278 7.1.2.2.1. Faktörler Kapsamında Bireysel Boyuta Yönelik Bulgular 288 7.1.2.2.1.1. Yöneltme / Yönetme Kapsamında Bireysel Boyuta Yönelik Bulgular 7.1.2.2.1.2. Planlama Faktörü Kapsamında Bireysel Boyuta Yönelik Bulgular.. 7.1.2.2.1.3. Değerlendirme Faktörü Kapsamında Bireysel Boyuta Yönelik Bulgular 7.1.2.2.1.4. Misyon ve Gönüllülük Faktörü Kapsamında Bireysel Boyuta Yönelik Bulgular.. 7.1.2.2.1.5. Gönüllü Kazanma I Faktörü Kapsamında Bireysel Boyuta Yönelik Bulgular.. 7.1.2.2.1.6. Gönüllü Kazanma II Faktörü Kapsamında Bireysel Boyuta Yönelik Bulgular.. 7.1.2.2.1.7. Gönüllü Eğitimi ve Uyumlaştırma Faktörü Kapsamında Bireysel Boyuta Yönelik Bulgular 7.1.2.2.2. Faktörler Kapsamında Kurumsal Boyuta Yönelik Bulgular. 316 7.1.2.2.2.1. Yöneltme / Yönetme Kapsamında Kurumsal Boyuta Yönelik Bulgular. 7.1.2.2.2.1. Planlama Faktörü Kapsamında Kurumsal Boyuta Yönelik Bulgular.. 7.1.2.2.2.3. Değerlendirme Faktörü Kapsamında Kurumsal Boyuta Yönelik Bulgular. 7.1.2.2.2.4. Misyon ve Gönüllülük Faktörü Kapsamında Kurumsal Boyuta Yönelik Bulgular. 7.1.2.2.2.5. Gönüllü Kazanma I Faktörü Kapsamında Kurumsal Boyuta Yönelik Bulgular 7.1.2.2.2.6. Gönüllü Kazanma II Faktörü Kapsamında Kurumsal Boyuta Yönelik Bulgular. 289 293 298 301 305 309 312 316 324 330 335 340 346

xi 7.1.2.2.2.7. Gönüllü Eğitimi ve Uyumlaştırma Faktörü Kapsamında Kurumsal Boyuta Yönelik Bulgular 7.1.2.2.3. Faktörler Kapsamında Yönetim Alanı ve Diğer Alana Yönelik Bulgular. 7.2.Araştırma Bulgularının Değerlendirilmesi.. 364 7.2.1. Bireysel ve Kurumsal Yapıya Yönelik Tanımlayıcı Bilgilerin Değerlendirilmesi. 7.2.2. Ölçeğin ve Ölçeğe Verilen Yanıtların Değerlendirilmesi.. 369 7.2.3.Faktör Analizi Sonucu Oluşan Yapının Değerlendirilmesi 377 7.2.3.1.Faktörler ve Bireysel Boyuta Yönelik Değerlendirme... 7.2.3.2.Faktörler ve Kurumsal Boyuta Yönelik Değerlendirme 390 7.2.3.3.Faktörler Kapsamında Yönetim Görev Alanı ile Diğer Görev Alanına Yönelik Değerlendirme. 350 355 364 382 400 YEDİNCİ BÖLÜM SONUÇ VE ÖNERİLER SONUÇ VE ÖNERİLER. KAYNAKÇA EK1 ÖZGEÇMİŞ.. 418 424 448 452

xii KISALTMALAR DİZİNİ AB ANOVA ATO BM Bşk. Bşk. Y. De. Diğ. KMO Koo. Mes. O. Sek. Sen. STGP STK S.y. Sor. T.S.O. TOBB Ty. Va. Avrupa Birliği Multivariate Analysis Of Variance Ankara Ticaret Odası Birleşmiş Milletler Başkan Başkan Yardımcısı Dernek Diğer Kaiser Meyer Olkin Kooperatif Meslek Odası Sekreter Sendika Sivil Toplum Geliştirme Programı Sivil Toplum Kuruluşları Sayfa Yok Sorumlusu Ticaret ve Sanayi Odası Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği Tarih Yok Vakıf

xiii ŞEKİLLER Sayfa No Şekil 1.1. Basit Bir Sivil Toplum Modeli.. 70 Şekil 1.2. Küçük Devletli Toplum. 71 Şekil 1.3. Devletin Devleti. 71 Şekil 2.1. Stratejik Planlama Süreci 97 Şekil 2.2. Stratejik Planlamada Yaklaşımında Temel Safhalar.. 98 Şekil 2.3. STK lar İçin Ayrıntılı Stratejik Planlama.. 99 Şekil 2.4. STK larda Deming Döngüsü Bağlamında Kıyaslanama Süreci 108 Şekil 2.5. Basit İki Yönlü İletişim Süreci... 118 Şekil 3.1. Gönüllü Yönetimi (Çemberi) Süreci.. 159 Şekil 3.2. Gönüllü Yönetimi Süreci 159 Şekil 3.3. Bir Organizasyonda Sosyalizasyon Süreci. 178 Şekil 3.4. Organizasyonlarda Bireysel Motivasyonu Etkileyen Faktörler. 182 Şekil 3.5. Performans ve Kabiliyet, Motivasyon, Çevresel Koşullar Arasındaki İlişki 183 Şekil 3.6. Bir Bilgi Süreçleme Ağında Bir Sinir Merkezi Olarak Yönetici 185 Şekil 4.1. Sürdürülebilir Kalkınma Prizması. 206 Şekil 4.2. Gelecek Nesillerin Yaşam Kalitesini Geliştirme.. 206 Şekil 5.1. Araştırmanın Kavramsal Modeli 245 Şekil 6.1. Yaş Grupları Grafiği... 252 Şekil 6.2. Cinsiyet Dağılımı 253 Şekil 6.3. Cinsiyete Göre Yaş Grupları.. 253 Şekil 6.4. Medeni Durum Dağılımı 254 Şekil 6.5. Eğitim Durumu.. 255 Şekil 6.6. Ankete Katılan Bireylerin STK Türüne Göre Dağılımı 257

xiv Şekil 6.7. STK Türü ve Cinsiyet Dağılımı.. 258 Şekil 6.8. Ankete Katılan Bireylerin STK ların Temel (Faaliyet Misyonu) Misyon Alanlarına Göre Dağılımı Şekil 6.9. Temel Misyon Alanları ve Cinsiyet 260 Şekil 6.10. Şekil 6.11. Ankete Katılan Bireylerin STK ların Kuruluş Yıllarına Göre Dağılımı Ankete Katılan Bireylerin Yer Aldıkları STK lardaki Üye Sayılarına Göre Dağılımı Şekil 6.12. Görev Alanı Dağılımı. 263 Şekil 6.13. Görev Alanının Cinsiyete Göre Dağılımı.. 264 Şekil 6.14. STK Türü ve Görev Alanı.. 265 Şekil 6.15. Misyona Göre Görev Alanları.. 266 Şekil 6.17. STK nın Kuruluş Yıllları ve Görev Alanları.. 267 Şekil 6.18. STK ların Üye Sayıları ve Görev Alanları. 268 Şekil 6.19. Ölçekte Yer Alan Soruların Aritmetik Ortalamalarına Yönelik Çizelge Şekil 6.20. Öz Değerlerin Nisbi Değerleri 283 Şekil 6.21. Faktör Analizi Öncesi ve Sonrası Boyutlar 378 Şekil 6.22. Faktör Analizi Sonucu Oluşan Faktörler ve Alt Soru Grupları I 379 Şekil 6.23. Faktör Analizi Sonucu Oluşan Faktörler ve Alt Soru Grupları II.. 380 Şekil 6.24. Faktörler ve Bireysel Boyutlar... 383 Şekil 6.25. Faktörler ve Kurumsal Boyutlar 390 Şekil 6.26. Faktörler ve Yönetim Alanı ile Diğer Alan 401 Şekil 6.27. Gönüllü Gayretini Etkileyen Faktörler Arasındaki İlişki... 403 259 261 262 271

xv ÇİZELGELER DİZİNİ Çizelge 1. 1. Atatürk Devrimleri. 26 Çizelge 2.2. Sivil Toplum Aktörlerinin Tipleri.. 53 Çizelge 2.1. STK larda Örgütsel Yapı Unsurları 89 Çizelge 3.1. Gönüllü Pozisyonlarını Tanımlamaya Yönelik Çalışma Sayfası... 165 Çizelge 3.2. Farklı Koşullarda Liderlik Performansı. 180 Çizelge 5.1. Ölçekte Yer Alan Planlama ve Gönüllü Kazanmaya Yönelik Sorular Çizelge 5.2. Ölçekte Yer Alan Eğitim, Yöneltme / Yönetme ve Değerlendirmeye Yönelik Sorular. Çizelge 6.1. Yaş Grupları 251 Çizelge 6.2. Cinsiyet Dağılımı 252 Çizelge 6.3. Cinsiyete Göre Yaş Grupları.. 253 Çizelge 6.4. Medeni Durum Dağılımı 254 Çizelge 6.5. Yaş Değişkeni Kapsamında Medeni Durum, Görev Alanı ve Cinsiyet.. Çizelge 6.6. Eğitim Durumu.. 255 Çizelge 6.7. Yaş Kapsamında Medeni Durum, Görev Alanı, Cinsiyet ve Eğitim Durumu.. Çizelge 6.8. Ankete Katılan Bireylerin STK Türüne Göre Dağılımı. Çizelge 6.9. STK Türü ve Cinsiyet Dağılımı. 257 Çizelge 6.10. Ankete Katılan Bireylerin STK ların Temel (Faaliyet Misyonu) Misyon Alanlarına Göre Dağılımı. Çizelge 6.12. Temel Misyon Alanı ve Cinsiyet Dağılımı 259 Çizelge 6.13. Çizelge 6.14. Ankete Katılan Bireylerin STK ların Kuruluş Yıllarına Göre Dağılımı. Ankete Katılan Bireylerin Yer Aldıkları STK lardaki Üye Sayılarına Göre Dağılımı. Çizelge 6.15. Ankete Katılan Bireylerin Görev Alanı Dağılımı.. 262 Çizelge 6.16. Görev Alanının Cinsiyete Göre Dağılımı.. 263 Çizelge 6.17. STK Türüne Göre Görev Alanı Dağılımı... 264 Çizelge 6.18. STK Misyonuna Göre Görev Alanı Dağılımları 265 Çizelge 6.19. STK Kuruluş Yılına Göre Görev Alanı Dağılımı.. 266 Çizelge 6.20. STK ların Üye Sayısı ve Görev Alanı Dağılımı 267 Çizelge 6.21. Ölçekte Yer Alan Sorulara Yönelik Tanımlayıcı İstatistikler 269 Sayfa No 248 249 254 256 257 258 260 261

xvi Çizelge 6.22. Ölçekte Yer Alan Sorulara Yönelik Tanımlayıcı İstatistikler.. 270 Çizelge 6.23. Likert Ölçeği Bağlamında n Sayıları ve Yüzdeler (I)... 272 Çizelge 6.24. Likert Ölçeği Bağlamında n Sayıları ve Yüzdeler (II). 273 Çizelge 6.25. Likert Ölçeği Bağlamında n Sayıları ve Yüzdeler (III) 274 Çizelge 6.26. Ölçekte Yer Alan Soruların İstatistiksel Olarak Sınanması (I). 276 Çizelge 6.27. Ölçekte Yer Alan Soruların İstatistiksel Olarak Sınanması (II)... 277 Çizelge 6.28. KMO ve Barlett Testi Sonuçları... 281 Çizelge 6.29. Ortak Varyans Değeri (I). 281 Çizelge 6.30. Ortak Varyans Değeri (II) 282 Çizelge 6.31. Toplam Varyansla İlgili Açıklama 283 Çizelge 6.32. Döndürülmüş Bileşen Matrisi.. 284 Çizelge 6.33. Çizelge 6.34. Çizelge 6.35. Çizelge 6.36. Çizelge 6.37. Yöneltme / Yönetme Olarak İsimlendirilen Faktör I ve Tanımlayıcı İstatistikler Planlama Olarak İsimlendirilen Faktör II ve Tanımlayıcı İstatistikler Değerlendirme Olarak İsimlendirilen Faktör III ve Tanımlayıcı İstatistikler Misyon ve Gönüllülük Olarak İsimlendirilen Faktör IV ve Tanımlayıcı İstatistikler Gönüllü Kazanma I Olarak İsimlendirilen Faktör V ve Tanımlayıcı İstatistikler 285 286 286 287 287 Çizelge 6.38. Çizelge 6.39. Çizelge 6.40. Çizelge 6.41. Çizelge 6.42. Çizelge 6.43. Gönüllü Kazanma II Olarak İsimlendirilen Faktör VI ve Tanımlayıcı İstatistikler Gönüllü Eğitimi ve Uyumlaştırma Olarak İsimlendirilen Faktör VII ve Tanımlayıcı İstatistikler Yöneltme/Yönetme Faktöründe Yer Alan Sorular ve Yaş Değişkeni.. Yöneltme/Yönetme Faktöründe Yer Alan Sorular ve Cinsiyet Değişkeni.. Yöneltme/Yönetme Faktöründe Yer Alan Sorular ve Medeni Durum Değişkeni. Yöneltme/Yönetme Faktöründeki Sorular ve Eğitim Durumu Değişkeni.. 288 289 290 290 291 292 Çizelge 6.44. Planlama Faktöründe Yer Alan Sorular ve Yaş Değişkeni... 294 Çizelge 6.45. Planlama Faktöründe Yer Alan Sorular ve Cinsiyet Değişkeni 295

xvii Çizelge 6.46. Çizelge 6.47. Planlama Faktöründe Yer Alan Sorular ve Medeni Durum Değişkeni.. Planlama Faktöründe Yer Alan Sorular ve Eğitim Durumu Değişkeni. Çizelge 6.48. Değerlendirme Faktöründe Yer Alan Sorular ve Yaş Değişkeni. 298 Çizelge 6.49. Çizelge 6.50. Değerlendirme Faktöründe Yer Alan Sorular ve Cinsiyet Değişkeni.. Değerlendirme Faktöründe Yer Alan Sorular ve Medeni Durum Değişkeni.. 296 297 299 300 Çizelge 6.51. Çizelge 6.52. Çizelge 6.53. Çizelge 6.54. Çizelge 6.55: Çizelge 6.56: Çizelge 6.57. Çizelge 6.58. Çizelge 6.59. Çizelge 6.60. Çizelge 6.61. Çizelge 6.62. Çizelge 6.63. Çizelge 6.64. Değerlendirme Faktöründe Yer Alan Sorular ve Eğitim Durumu Değişkeni.. Misyon ve Gönüllülük Faktöründe Yer Alan Sorular ve Yaş Değişkeni. Misyon ve Gönüllülük Faktöründe Yer Alan Sorular ve Cinsiyet Değişkeni.. Misyon ve Gönüllülük Faktöründe Yer Alan Sorular ve Medeni Durum Değişkeni. Misyon ve gönüllülük Faktöründe Yer Alan Sorular ve Eğitim Durumu Değişkeni Gönüllü Kazanma I Faktöründe Yer Alan Sorular ve Yaş Değişkeni.. Gönüllü Kazanma I Faktöründe Yer Alan Sorular ve Cinsiyet Değişkeni.. Gönüllü Kazanma I Faktöründe Yer Alan Sorular ve Medeni Durum Değişkeni.. Gönüllü Kazanma I Faktöründe Yer Alan Sorular ve Eğitim Durumu Değişkeni Gönüllü Kazanma II Faktöründe Yer Alan Sorular ve Yaş Değişkeni.. Gönüllü Kazanma II Faktöründe Yer Alan Sorular ve Cinsiyet Değişkeni.. Gönüllü Kazanma II Faktöründe Yer Alan Sorular ve Medeni Durum Değişkeni.. Gönüllü Kazanma II Faktöründe Yer Alan Sorular ve Eğitim Durumu Değişkeni Gönüllü Eğitimi ve Uyumlaştırma Faktöründe Yer Alan Sorular ve Yaş Değişkeni.. 301 302 303 303 304 305 306 307 308 309 310 311 312 313

xviii Çizelge 6.65. Çizelge 6.66. Çizelge 6.67. Gönüllü Eğitimi ve Uyumlaştırma Faktöründe Yer Alan Sorular ve Cinsiyet Değişkeni... Gönüllü Eğitimi ve Uyumlaştırma Faktöründe Yer Alan Sorular ve Medeni Durum Değişkeni Gönüllü Eğitimi ve Uyumlaştırma Faktöründe Yer Alan Sorular ve Eğitim Durumu Değişkeni... 314 314 315 Çizelge 6.68. Yöneltme/Yönetme Faktöründe Yer Alan Sorular ve STK Türü. 317 Çizelge 6.69. Yöneltme/Yönetme Faktöründe Yer Alan Sorular ve STK Misyonu. 318 Çizelge 6.70. Çizelge 6.71. Yöneltme/Yönetme Faktöründe Yer Alan Sorular ve STK nın Kuruluş Yılı.. Yöneltme/Yönetme Faktöründe Yer Alan Sorular ve STK nın Üye Sayısı. 320 321 Çizelge 6.72. Yöneltme/Yönetme Faktöründe Yer Alan Sorular ve Görev Alanı.. 322 Çizelge 6.73. Planlama Faktöründe Yer Alan Sorular ve STK Türü.. 324 Çizelge 6.74. Planlama Faktöründe Yer Alan Sorular ve STK Misyonu... 325 Çizelge 6.75. Planlama Faktöründe Yer Alan Sorular ve STK nın Kuruluş Yılı... 327 Çizelge 6.76. Planlama Faktöründe Yer Alan Sorular ve STK nın Üye Sayısı.. 328 Çizelge 6.77. Planlama Faktöründe Yer Alan Sorular ve Görev Alanı.. 329 Çizelge 6.78. Değerlendirme Faktöründe Yer Alan Sorular ve STK Türü 330 Çizelge 6.79. Değerlendirme Faktöründe Yer Alan Sorular ve STK Misyonu.. 331 Çizelge 6.80. Değerlendirme Faktöründe Yer Alan Sorular ve STK nın Kuruluş Yılı 332 Çizelge 6.81. Değerlendirme Faktöründe Yer Alan Sorular ve STK nın Üye Sayısı. 333 Çizelge 6.82. Değerlendirme Faktöründe Yer Alan Sorular ve Görev Alanı 334 Çizelge 6.83. Misyon ve Gönüllülük Faktöründe Yer Alan Sorular ve STK Türü. 336 Çizelge 6.84. Misyon ve Gönüllülük Faktöründe Yer Alan Sorular ve STK Misyonu 337 Çizelge 6.85. Çizelge 6.86. Misyon ve Gönüllülük Faktöründe Yer Alan Sorular ve STK nın Kuruluş Yılı. Misyon ve Gönüllülük Faktöründe Yer Alan Sorular ve STK nın Üye Sayısı. 337 338

xix Çizelge 6.87. Misyon ve gönüllülük Faktöründe Yer Alan Sorular ve Görev Alanı. 339 Çizelge 6.88. Gönüllü kazanma I Faktöründe Yer Alan Sorular ve STK Türü. 341 Çizelge 6.89. Gönüllü Kazanma I Faktöründe Yer Alan Sorular ve STK Misyonu 342 Çizelge 6.90. Çizelge 6.91. Gönüllü Kazanma I Faktöründe Yer Alan Sorular ve STK nın Kuruluş Yılı. Gönüllü Kaznama I Faktöründe Yer Alan Sorular ve STK nın Üye Sayısı 343 344 Çizelge 6.92. Gönüllü Kazanma I Faktöründe Yer Alan Sorular ve Görev Alanı.. 345 Çizelge 6.93. Gönüllü kazanma II Faktöründe Yer Alan Sorular ve STK Türü 346 Çizelge 6.94. Çizelge 6.95. Çizelge 6.96. Gönüllü Kazanma II Faktöründe Yer Alan Sorular ve STK Misyonu Gönüllü Kazanma II Faktöründe Yer Alan Sorular ve STK nın Kuruluş Yılı.. Gönüllü Kazanma II Faktöründe Yer Alan Sorular ve STK nın Üye Sayısı. 347 348 349 Çizelge 6.97. Gönüllü Kazanma II Faktöründe Yer Alan Sorular ve Görev Alanı 350 Çizelge 6.98. Gönüllü Eğitimi ve Uyumlaştırma Faktöründe Yer Alan Sorular ve STK Türü. 351 Çizelge 6.99. Gönüllü Eğitimi ve Uyumlaştırma Faktöründe Yer Alan Sorular ve STK Misyonu.. Çizelge 6.100. Gönüllü Eğitimi ve Uyumlaştırma Faktöründe Yer Alan Sorular ve STK nın Kuruluş Yılı.. Çizelge 6.101. Gönüllü Eğitimi ve Uyumlaştırma Faktöründe Yer Alan Sorular ve STK nın Üye Sayısı. Çizelge 6.102. Gönüllü Eğitimi ve Uyumlaştırma Faktöründe Yer Alan Sorular ve Görev Alanı 352 353 354 355 Çizelge 6.103. Yöneltme/Yönetme Faktöründe Yer Alan Sorular ve Görev Alanları. Çizelge 6.104. Planlama Faktöründe Yer Alan Sorular ve Görev Alanları.. 358 Çizelge 6.105. Değerlendirme Faktöründe Yer Alan Sorular ve Görev Alanları. 359 356

xx Çizelge 6.106. Misyon ve Gönüllülük Faktöründe Yer Alan Sorular ve Görev Alanları. Çizelge 6.107. Gönüllü Kazanma I Faktöründe Yer Alan Sorular ve Görev Alanları Çizelge 6.108. Gönüllü Kazanma II Faktöründe Yer Alan Sorular ve Görev Alanları. Çizelge 6.109. Gönüllü Eğitimi ve Uyumlaştırma Faktöründe Yer Alan Sorular ve Görev 360 361 362 362 Çizelge 6.110. Faktör Analizi Çıkarılan Sorular ve Görev Alanları. 363

1 GİRİŞ 1.1.Çalışmanın Konusu Sivil toplum kuruluşları (STK), günümüz toplumlarında, kamusal alanda, devlet ve özel sektörden bağımsız ancak devlet, özel sektörün paydaşı olarak onların ve içinden çıktıkları toplumun, onun ötesinde tüm insanlığın daha iyi konuma gelmesinde aktif rol oynayan; aktif vatandaşlık kapsamında özgür bir biçimde örgütlenen; demokratikleşme ve katılımcılığı, kamuya fayda sağlamayı, kar amacı gütmemeyi, şeffaflığı, etik faktörlere ve değerlere saygıyı, yasalara saygılı olmayı ancak onları çağdaş normlara göre iyileştirmeyi, siyasete dolaylı şekilde yön vermeyi bağımsız bir şekilde sağlayan sivil toplumun ete kemiğe bürünmüş şekli olan çağdaş yapılanmalardır. Diğer taraftan STK lar, yukarıda özet bir şekilde ortaya konulmaya çalışan pek çok işlevi temel olarak gönüllülük çerçevesinde gerçekleştirme eğiliminde olan /olması gereken kuruluşlardır. Diğer bir deyişle, STK ların kuruluş ve üye olma süreçlerinde bir bakıma zorunluluk bile olsa yukarıda ortaya konan işlevlerin sağlıklı bir şekilde hayata geçirilmesi ancak gönüllülük mantığı çerçevesinde olabilecektir. Dolayısıyla STK nın yapılanması hangi tür bir örgütlenme şekli olursa olsun eğer resmi olarak nitelenen kesimlerle vatandaşlar arasında bir köprü vazifesi görüyor ve onun haklarını en iyi şekilde savunma eğilimine giriyora bu kuruluşun gönüllüğüden şüphe edilemeyecektir. Ancak örgütlenme biçimlerinin getirdiği kendi dokularından kaynaklanan gönüllülüğü anlayış biçimleri farklılık gösterebilecektir. Bu bağlamda, bu çalışmanın konusu da gönüllüğün yönetim süreçlerine en üst düzeyde yansıdığı / yansıması gerektiği STK ların ve kapsamındaki insan kaynaklarının gönüllü yönetimi bakış açısıyla onların misyonlarını gerçekleştirmelerini araştırmaya yöneliktir. Bu nedenle çalışmanın ismi Sivil Toplum Kuruluşlarının Misyonlarını Geçekleştirmede İnsan Kaynaklarının Rolünün Gönüllü Yönetimi Yaklaşımları Bağlamında İncelenmesi olarak düzenlenmiştir.

2 1.2.Çalışmanın Amacı Bu çalışmanın amacı; STK larda gönüllü yönetimi yaklaşımları bağlamında insan kaynaklarının rolünün, STK ların misyonlarını gerçekleştirmesine yönelik etkilerini araştırmaktır. 1.3.Çalışmanın Önemi Bir taraftan insan eliyle yıkılan pek çok yaşam ve yaşam mekanı, bir taraftan yine STK lar sayesinde insan eliyle ayağa kaldırılmaya ve iyi durumda olanlar ise yine STK lar sayesinde daha iyiye götürülmeye çalışılmaktadır. Bu bağlamda bir dereceye kadar çeşitli güçlerce önemsenmemeye çalışılan STK lar, bir dereceden sonra aynı güçler tarafından önemseme durumunda kalmaktadır. Bu nedenle gerek dünya genelinde ve gerekse Türkiye özelinde devletin / devletlerin ve özel sektörün yetersiz kaldığı pek çok alanda yapıcı faaliyetler gösteren STK ların 2000 li yıllarla birlikte sorunlara nüfuz etme ve onları çözme güçleri git gide artmaktadır. STK ların dünya ve ülkemiz genelinde artan önemi ve yaygınlığı onların son yıllarda daha fazla incelenmesine vesile olmaktadır. Kuşkusuz STK gibi böylesine ucu bucağı belirsiz bir dünyanın kapsamında yapılacak çalışma konusu ve biçimi se adeta sınırsızlaşmaktır. Ülkemizde sivil toplum alanında ve kısmen de STK lar bazında yapılmış çok değerli çalışmalar bulunmaktadır. Bu çalışmaların genelinde çoğunlukla sivil toplum perspektifinde devlet, özel sektör, kamusal alan, özel alan, tarihsel gelişim, STK ların hukuksal yönleri, STK lar hakkında istatistiksel bilgiler gibi konulara yer verilmektedir. Bu çalışmayı diğerlerinden farklı kılan temel mantık ise, STK lara yönetim bilimi perspektifinde yaklaşılmış olmasıdır. Hangi tür örgütlenme şekli olusa olsun onun yönetim bilimi prensip ve süreçlerinden ayrılması olanaksızdır. Bu nedenle, STK ların da yönetim bilimi perspektifinde belirli yönetim ilke ve tekniklerine göre yönetildikleri / yönetilmeleri gerekliliği batı dünyasında uzun yıllardır yapılan çalışmalardan da esinlenilerek bu çalışmada ortaya konulmaya çalışılmıştır. STK lar ve yönetim denildiğinde insan kaynağı bağlamında çok önemli bir yer tutan yönetim biçimi ise, gönüllülük yönetimi olarak nitelenmektedir. Diğer bir

3 deyişle, gönüllülük STK larda tüm yönetim süreçlerine nüfuz eden bir yapıdadır. Bu bağlamda STK larda gönüllülüğün yönetimi büyük önem arz etmektedir. Diğer taraftan STK lar misyonlarını gerçekleştirme çabası içinde örgütlenen kuruluşlardır. Bir STK nın kuruluş fikrinin doğuşu bir misyonla başlamakta, STK nın kuruluşundan sonra ve gelişmesinin tüm aşamalarında da misyonu ile devam etmektedir. Hatta başarısız bir STK nın misyonunu istenilen düzeyde başamadığından dolayı fesh edildiğini de yönetim bağlamında dile getirmek olasıdır. Sonuç olarak STK lar gönüllülük yönetimini başarıyla gerçekleştirdiklerinde misyonlarını da o oranda başarılı gerçekleştirme olananağına sahip olmuş olurlar. Bu çalışmanın Türkiye boyutunda önemi gönüllüğün misyonlarla olan bu bağlantısının amprik bir yaklaşımla bütünleştirilmesidir. Diğer bir deyişle bu çalışmada sadece gönüllüğün misyonları gerçekleştirmeye olan etkileri kapsamlı bir teorik çerçevede ortaya konulmamıştır; yanı sıra teori ile ortaya konulan geniş perspektifin Türk STK ları bağlamında uygulama ile ne oranda örtüştüğü ileri istatistiksel analiz teknikleri kullanılarak belirlenmiştir. 1.4. Çalışmanın Sınırlılıkları Çalışmanın uygulama boyutu büyük şehir olması nedeniyle Türkiye yi iyi temsil edecek bir bakış açısı içinde İzmir ilinde yer alan STK lar kapsamında ön görülmüştür. İzmir il merkezinde bulunan STK ların evreni oluşturduğu kabul edilmiş ve bilimsel bir çerçevede belirli bir hata payı ile örneklem hacmi hesaplanarak o örnekleme ulaşılması yeterli olarak görülmüştür. 1.5. Çalışmanın İçeriği Çalışma iki temel boyutta tasarlanmıştır. Birinci boyutta sivil toplum ve STK lar bazında genel olarak literatür bilgisi; ikinci boyutta ise, STK larda yönetim bilimi perspektifinde bakış açısı yer almaktadır. Çalışmanın birinci boyutu olan sivil toplum ve STK lar bazındaki literatür bilgisi birinci bölüm olan kavramsal temeller bölümünde yer almaktadır. Bu bölümde gerek dünya genelinde ve gerekse Türkiye özelinde sivil toplumun tanımlanması,

4 boyutları, tarihsel gelişim süreci; sivil toplumla ilgili güncel kavramlara; STK lar ile ilgli olarak kavramsal çerçeveye, STK ların dünya ve ülkemizdeki isimlendiriliş şekillerine, STK ların sınıflandırılmasına ve STK ların paydaşları ile olan etkileşimi gibi konularda geniş bir şekilde teorik bilgiye yer verilmiştir. Çalışmanın ikinci boyutunda ise, STK lara yönetim bilimi perspektifinde bir bakış açıyla yaklaşılmıştır. Bu bağlamda, ikinci bölümde STK ların yönetim ve oganizasyonu, üçüncü bölümde STK larda yönetim ve gönüllü yönetimi, dördüncü bölümde STK ların misyonları, beşinci bölümde STK ların misyonlarını gerçekleştirmede insan kaynaklarının rolünün gönüllü yönetimi yaklaşımları bağlamında incelenmesine yönelik araştırma yöntemi-teknikleri ve veri kaynakları, altıncı bölümde ise, araştırma bulguları ve değerlendirilmesi yer almaktadır. İkinci bölüm olan STK ların yönetimi bölümünde: STK larda yönetim kapsamında misyon, vizyon, örgüt kültürü konularına; STK ların güncel yönetim yaklaşımları bağlamında incelenmesine, STK larda iletişim konusuna, STK larda finanasal alt yapı unsurlarına, STK larda hizmet sunum sürecine ve STK larda rasyonel dönüşüm sürecine yer verilmiştir. Üçüncü bölüm olan STK larda yönetim ve gönüllü yönetimi süreci bölümünde: gönüllülük kavramı, gönüllülüğün boyutları ve bireyleri / kurumları gönüllü olmaya iten sebepler, STK larda gönüllülüğün önemi, gönüllü yönetim süreci konularına yer verilmiştir. Dördüncü bölüm olan STK ların misyonları bölümünde: STK larda misyon, STK ların genel misyoları, STK ların faaliyet alanına yönelik misyonları ve STK ların gönüllü misyonlarına yer verilmiştir. Beşinci bölüm olan STK ların misyonlarını gerçekleştirmede insan kaynaklarının rolünün gönüllü yönetimi yaklaşımları bağlamında incelenmesine yönelik araştırma yöntemi-teknikleri ve veri kaynakları bölümünde: Çalışmanın uygulama boyutuna yönelik olarak araştrımanın yöntemi ve teknikleri kapsamında araştırmanın amacı, yapıldığı yer ve zaman, evren ve örneklem, kavramsal model ve bağımlı ve bağımsız değişkenlere yer verilmiştir. Veri kaynakları bölümünde ise, anket ve uygulmasının nasıl yapıldığı açıklanmıştır.

5 Atıncı bölüm olan araştırma bulguları ve değerlendirilmesi bölümünde ise: araştırmada kullanılan ve orijinal bir şekilde oluşturulan anketle elde edilen verilerin istatistiksel analizi sonucu elde edilen bulgulara ve onların değerlendirilmesine yer verilmiştir. Yedinci ve son bölümde ise, araştırma ile ilgili olarak sonuç ve önerilere yer verilmiştir.

6 BİRİNCİ BÖLÜM KAVRAMSAL TEMELLER 2.1.Sivil Toplumun Kimliksel ve Kavramsal Temelleri Sivil toplum, geçmişten günümüze ve içinde bulunduğumuz zaman sürecinden geleceğe doğru sürekli bir değişim ve gelişim içinde, dünya genelinde ve Türk toplumunda benzer ve farklı anlamlarla ilişkilendirilen, özellikle güncel yaşamın son trendlerinden yoğun bir biçimde etkilenen çok boyutlu bir gerçekliktir. Bu nedenle, bu bölümde sivil toplum, tarihsel dönüşüm perspektifi, tarihsel ve güncel bağlamda Türk toplumu, yoğun olarak etkileşim içinde bulunduğu öne çıkan güncel kavram/süreçlerle ortaya konulmuştur. 2.1.1.Sivil Toplum Kavramının Kimliksel Gelişimi Sivil toplum kavramı farklı zaman süreçlerinde, farklı toplumlarda farklı düşünürler tarafından değişik anlamları içerecek bir çerçevesizlikte ya da flu bir sınırlama içinde sentezlenebilmektedir. Diğer bir deyişle, sivil toplum kavramını açıklarken tek bir genel kabul görür tanımlama yapmak yerine, tarihsel perspektif içinde ve belirli düşünürlerin ortaya koydukları düşünceler çerçevesinde dönüşümsel bir sürecin ürünü olarak sivil toplum kavramına yaklaşmak daha rasyonel bir yönelim olacaktır. Bu yaklaşım içinde, canlı bir organizma gibi fiziksel ve mental olarak sürekli bir süreçsel değişimi yaşayan sivil toplumun sınırlanamayan sınırlarına da geçişken ve dönüşümsel bir soyut çerçeve çizilebilecektir. Sivil toplumun, yukarıda sözü edilen mentalite kapsamında dönüşümsel yapısı içinde açıklanabilmesi için, klasik, modern, güncel ve postmodern boyutta yaklaşım; konuya hem geçmişten geleceğe, hem de özelden genele doğru konsantire bir derinliği getirecektir.

7 2.1.1.1.Klasik Boyutta Yaklaşım Sivil toplum kavramı batı eksenli bir klasik yaklaşım tarzıyla Aristo (İ.Ö. 384-322) ve Çiçeron (İ.Ö. 106-43) referans gösterilerek ortaya konulmaktadır. Gerek Aristo, gerekse Çiçeron, sivil toplum terimini, hiçbir politik (siyasal) toplumu kastetmeden, devleti politik toplumla birbirinin yerine geçebilir (interchangeably) bir düşünsel çerçevede tanımlamışlardır (Karlson, 2002: 76-77). Eski Yunan çağının en büyük filozofu Aristo, sekiz başlık altında toplanabilen (mantık, fizik, metafizik, biyoloji, psikoloji, ahlak, siyaset bilimi ve söz sanatı) bir ansiklopedi oluşturmuştur. Bugün, onun sivil topluma yönelik düşünceleri, siyaset bilimi altında yer alan Politika adlı eserinden alıntı yapılarak ortaya konulmaktadır (Eroğul, 1981: 98, 99). Aristo, günümüzdeki özel alan kavramıyla tamamen ilgisiz bir çerçevede, kamuya ait kurallar koyan kurallı yönetilen bir topluma atıfta bulunarak politike koinonia (politik topluluk/toplum, politik düzen) şeklinde ifade etmiştir. Aristo, bu tanımı içinde medenileşme ya da uygarlaşma (civilized) fikirlerinin yanı sıra, özgüreşit haklara sahip bir etik boyuta da vurgu yapmıştır. Burada bir sivil toplum üyeliği, diğer vatandaşlar için zararlı eylemlerle uğraşmaksızın ve kanunlara uygun davranma zorunluluğunda -devletin üyesi- bir vatandaş olmaktı (Karlson, 2002: 99; Kaldor, 2003: 6). Aristo, politike koinonia yı, etiğe önem veren bir çizgide, gerçek dostluk (friendship) şeklinde ifade ettiği kamusal dostluk (civic friedship) çerçevesinde ortaya koymuştur. Kamusal dostluk, erdeme, paylaşmaya, ortak amaçlara ve yarara koşmaya yarayan dostluktur. Sonuç olarak bu dostluk diğerlerinin de iyiliğini amaçlar. O, bu bağlamda diğer dostlukları ise, bireylerin birbirlerine faydalı olmalarını sağlayan dostluk (iş arkadaşlığı, politik yandaşlık gibi) ve birbirinden hoşnut olmadan kurulan dostluk (oyun, içki, dedikodu gibi) şeklinde belirtmiştir (Sarıbay, 2003: 15-19). Ayrıca, politike koinonia örgütlenme yetisine sahip homojen bir topluluğu (köylü toplulukların da dahil olduğu) içine alan bir Site Devleti ni de belirtiyordu (Doğan, 2002: 10-11). Bu bağlamda Aristo toplumu, bütüncül temelde, parçaların

8 bütüne zorunlu bağlantılı olduğu bir organizma şeklinde betimlemiştir (Bozkurt, 2004:5). Çiçeron ise, politika koinonia şeklindeki ifadeyi Latince ye societas civilis (sivil toplum) şeklinde çevirerek, Aristo ile benzer bir şekilde, o süreçteki sivil toplumu, sivil kanunlar tarafından yönetilen bir kent/şehir toplumu olarak ifade etmiştir (Tosun, 2001: 30, Kaldor, 2003: 6, 7). Çiçeron a göre, insandaki en büyük değer ya da erdem devlete yararlı olmaktır. Devlet hukukla birlikte doğanın eseridir. İnsanlar devleti ve hukuku akıllarıyla anlayabilirler. Bu bağlamda Çiçeron, özgürlük ve otorite arasındaki dengeyi sağlayabilen bir krallıktan yana bir tutum sergilemiştir (Korkmaz, 2002: 3). Köken olarak Yunan ve Roma felsefesinin ürünü olan yukarıdaki açıklamalar ışığında, sivil toplumun klasik boyuttaki tanımı kapsamında, sivil toplumla devletin bire bir örtüştüğü, diğer bir değişle ayrımlaşmadığı sonucuna varılabilir. Dolayısıyla klasik boyutta, devletin karşısında ya da paydaşı olan özel bir sivil toplum alanı mevcut değildir. Hume nin özgürlük sivil toplumun mükemmelleşmesidir, ancak yine de otoriteyi tam da bu toplumun var olabilmesinin esası olarak anlamak gerekmektedir görüşü bunu açık bir dille ortaya koymaktadır. On sekizinci yüzyıla kadar, bu düşünce çerçevesinde olduğu gibi, tüm siyasi düşünürler sivil toplum terimini mensuplarını kendi yasalarının nüfusu altına sokan, böylelikle de barışçı düzeni ve yönetimi sağlama bağlayan bir siyasal birliktelik tipi bağlamında kullanmışladır (Keane, 1994: 47-48). 2.1.1.2.Modern Boyutta Yaklaşım Modern boyutta sivil toplum kavramı genel olarak, bireyleri sosyal bir anlaşma yapmak için bir araya getiren ve bu anlaşma sonucu, yasaları olan bir yönetim içinde ve o yasalara uyan bir devletin varlığını ortaya koymaktadır. Bu bağlamda sivil toplum ve devlet arasında bir farklılık doğmuştur. Devlet ya da hükümet (state ya da government) ve sivil toplum artık iki ayrı boyut olarak algılanmaya başlanmıştır. Burada sivil toplum devletle çelişmez, ancak despotik yönetimle çelişir. Bu bağlamda, sivil batı anlayışı da zaten, siyasi güçlerin

9 sultasından kurtulabilme temelinde bir hürriyet anlayışı ile örtüşmektedir (Kaldor, 2003: 7; Keane, 1994: 54-59; Mardin, 1992: 13-16, Yorgancı, 2000). Modern boyutta sivil toplum kavramının yeniden doğuşu, on yedi ve on sekizinci yüzyılla birlikte iki temel görüş çatısı altında belirlenmiştir. Birinci görüş sosyal bir anlaşma fikri ve bireysel haklar teorisi kapsamında toplumsal (sosyal) sözleşme kavramı çerçevesindeki teoridir. Toplumsal sözleşme teorisinin önde gelen düşünürleri Hobbes, Locke, Pain ve Roussea olarak belirtilebilir. İkinci görüş ise, çatışmacı teori çerçevesinde gerçekleşmiştir. Bu teorinin önde gelen düşünürleri Hegel, Marks ve Gramsci olarak sayılabilir (Abay, t.y.: 273, Arslantürk ve Amman, 2001: 444-445). Doğa durumunda yaşarken bir sözleşme (toplum sözleşmesi) ile doğa durumundan kurtulup uygarlık durumuna geçildiğini varsayan sivil toplumun toplum sözleşmesi teorilerine dayanan düşüncesi on sekizinci yüzyılda ortaya çıkmıştır. Doğa hali, bireyin ilkel yaşam pozisyonunda ve doğasına uyan davranışları sergileyen bir varlık olarak algılar. Doğa hali toplumsal bağlamların tamamını yok sayarken, çelişkili bir şekilde gelecekte oluşturulacak olan ideal bireysel ilişkileri ortaya koyan ve kuralları olan bir tavrı sergiler. Daha açık bir ifadeyle, sözleşme (kontrat) kuramına göre, insanlar doğa durumunda barbarlık koşulunda yaşarlarken, kendi aralarında yapmış oldukları bir anlaşma (sözleşme) ile güvenliklerinin sağlanması için haklarının tamamını ya da bazı haklarını ortak bir otoriteye devretmiş ve uygarlık durumuna geçmişlerdir. Burada, ilk tasarım mutlak hüküm sahibinin devlet olduğu, ikinci tasarımda ise, devletin de barbar konuma geçebileceği perspektifinden iki katlı bir sözleşmenin (ilk adımda uygar toplum, ikinci adımda siyasal toplumu oluşturmak) yapılması savunulmuştur (Güneş ve Güneş, 2003: 119; Arthusser, 1987: 13; Mejuyev, 1987: 45, Tunçay, 2006). Thomas Hobbes (1588-1679), sivil toplumla siyasal toplumu aynı anlamda kullanmıştır. O devlet ve toplumu ayrı düşünmeye yönelten realitenin/koşulların döneminde daha oluşmamasından dolayı, tek bir sözleşme çerçevesinde devleti ve toplumu ayırmadan bütün olarak düşünme yolunu seçmiştir (Doğan, 2002: 59, Abay, t.y.: 273).

10 John Locke (1632-1704), mutlak egemen bir güç olarak algılanan devleti liberal özgürlükler (sınıf brujuvazisini destekleyici olarak) bağlamında, siyasal ve toplumsal dönüşümü içine alan bir çerçevede devleti sivil toplum içine katarak devleti sınırlandırmış, bireysel mülkiyet öncelikli ve belirli sivil hakları kapsayan bir mentaliteyi ortaya koymuştur (Başkaya, ty. : sy.; Karlson, 2002: 76; Ebenstein, 2001: 225). Thomas Pain (1737-1809), Locke dan ilham alarak sivil toplumda bireysel özgürlük ve doğal toplumculuğu ele almıştır. En olumlu gerekliliğin devlet değil, sivil toplum olduğunu savunmuştur (Karlson, 2002: 76). Jean Jack Rousseau (1712-1778), doğa, sivil toplum ve politik toplum üçlemesi içinde, genel bir irade kapsamında, bireysel iradenin yok olacağı dolayısıyla siyasal toplum (devlet) ve sivil toplumun ortaya çıkacağını vurgulamıştır (Abay, t.y.: 273-274; Başkaya, ty. : sy.) Çatışmacı teori, devleti ve sivil toplumu ayrımlaştıran düşünce yapısını ortaya çıkarmıştır. Bu bağlamda, kimi düşünürler devleti sivil topluma egemen kılarken, kimileri de tam zıttı bir düşünsel yönelim çerçevesinde konuya yaklaşmışlardır. G. W. F. Hegel (1770-1831), bireyselciliğin hakim olduğu liberal bir görüşü ortaya koymuştur. Hegel, toplumu aile, sivil toplum ve devlet şeklinde üç ana boyutta ayrımlaştırdı. Ona göre sivil toplum (Bürgliche Gesellschaft), devletten bağımsız diğer bir deyişle piyasa toplumuna has ekonomik ilişkilerin bulunduğu, bu ekonomik ilişkilerde çeşitli toplumsal çıkar gruplarının (bu gruplar özel ya da birbirleriyle bağlantılı olabilir) yer aldığı ve bir hukuk düzeni içinde yaşayan bir yapıyı ortaya koymaktadır. Piyasa koşullarında ya da pazarda sosyo-ekonomik gereklilikler belirli rekabet ve çatışmayı beraberinde getirmektedir. Hegel e göre devlet ya da siyasal toplum (siyasal devlet), sözü edilen rekabetçi ve çatışmacı sivil toplum ortamındaki adaleti, eşitliği, evrensel değerleri, geneli kapsayan kamu menfaatlerini korumak ve geliştirmekle yükümlüdür. Hegel mentalitisinde, devlet özel alanı ve sivil toplumu bir çerçeve içinde kuşatır. Ona göre sivil toplum, aile ile devlet arasında yer alan bir farklılaşmanın aşamasını (a stage of difference) ifade eder. Hegel e göre bir bireyin özgürlüğü ise, onun sadece ekonomik özgürlüğü değil, aynı zamanda kurumsal yaşam ve yasa bilinci aracılığıyla daha fazla üniversal

11 özgürlük beklentisinin yanı sıra etik bir yapıyı kapsar (Şaylan, 1995: sy.; Azaklı, 1996: 52-57; Tosun, 2001: 38, Karlson, 2002: 77; Peddle, 2002: sy.). Karl Marx (1818-1883), Hegel in görüşüne geniş bir şekilde adapte olmuştur. Ancak, Marx a göre devlet ve sivil toplum tamamen ayrıdır. Diğer bir deyişle, ona göre devlet sivil toplumu kuşatan yarı Tanrısal bir yapı değildir, toplumu düzenleme ve toplumdaki çatışmaları uzlaştırma işlevi üstlenmez. Aksine, devleti sivil toplumun bir aracı olarak ortaya koymaktadır. Marx a göre toplum üretim araçları ve üretim ilişkileri ni kapsayan alt yapı ve kültür, din, dil, devlet, örf, adet gibi unsurları kapsayan üst yapıdan oluşmaktadır ve maddi yaşam çerçevesinde olan alt yapı üst yapıyı belirler. Diğer bir ifadeyle, insanların maddi yaşamları bilinçlerini belirlemektedir. Ona göre, gerek önceki toplumlarda gerekse feodalizm sisteminin içinden çıkan çağdaş brujuva cemiyetinde olsun çatışmaların tamamı sınıf çatışması şeklinde ortaya çıkıştır. Marx a göre, onun döneminde bu çatışmalar daha da karmaşık ve güçlü hale gelerek, toplumda birbirine karşı duran iki sınıfı Burujuvazi ve Proleterya ortaya çıkarmıştır. O, burujuvazinin bütün hürriyetleri vicdansız ve bencil ticaret hürriyeti ile değiştiren yaklaşımını, brujuvaziye karşı olan diğer sınıflar içinde yer alan ve gerçek bir devrimci sınıf ve zincirinden başka kaybedecek bir şeyi kalmadığında (zenginin daha zenginleştiği ya da fakirin daha fakirleştiği bir ortamı kast ederek) eyleme geçecek olan proleterya sınıfı ile ortadan kaldırmayı ve yeni bir oluşumu meydana getirme görüşünü savunmaktadır. Diğer bir deyişle, Marx görüşünü, -çağdaş devlete göre eleştirisel olan- sivil toplum ve devlet arasındaki gergin durumun gelecekte sınıf toplumunun sivil toplumda kayboluşu ve her nasılsa politik alanda birleşmesi olarak ortaya koymaktadır. (Savran, 1987: sy.; Karlson, 2002: 77; Arslantürk ve Amman, 2001: 91-95, Bozkurt, 2004: 36-38). Antonio Gramsci (1891-1937), İtalya da hapis yaşamı çerçevesindeki hayatında, düşüncelerini hem Hegel, hem de Marx dan etkilemiş bir boyutta ortaya koymuştur. O, Hegel gibi devleti sivil toplumu kapsayıcı şekilde ifade etmiştir. Ancak, Hegel gibi devleti total çıkarları savunan bir baki kurumdan farklı olarak üretim, kültürel ve siyasal hegemonyayı elinde bulunduran bir grubun çıkarını savunur şeklinde ifade etmiştir. Devlet hegemonyayı korumak için sert davranabilirken, sivil toplum hegemonyanın ikna boyutu içinde yer almaktadır. Ayrıca Gramsci, sivil toplumu da sadece ekonomik bir çıkar alanı değil, Hegel gibi

12 hukuksal ve etik öğeleri içeren bir alan olarak ifade etmiştir. Ona göre, sivil toplum devletin kapladığı politik toplumu içine alıp onu kendi yönünde dönüştüreceği ve bunun da entelektüeller vasıtasıyla yapılacağını varsaymaktadır (Çaha, 2000: 38-40.; Doğan, 2002: 216-223; Belge, t.y.: sy., Arslan, 2001: 56-57). Yukarıda klasik ve modern boyutta ortaya konulan devlet ve sivil toplum ilişkisinin çağdaş anlamda yapısal çerçevesini oluşturan yaklaşımın, tüm düşünürlerin fikirlerinden etkilenmekle birlikte, temelde Hegel in yapmış olduğu aile, sivil toplum ve devlet ayrıştırmasından itibaren başladığı söylenebilir. Bu bağlamda Marx, Hegel in boyutuna sınıfsallığı, Gramsci ise, yoğun sivil toplum düşüncesini eklemlemiştir. Diğer taraftan, gerek toplumsal sözleşme kapsamında, gerekse çatışmacı teori kapsamında yer alan düşünürler, sivil toplumu ortaya koyarken devletin konumunu esas almışlardır. Diğer bir ifadeyle, kimi düşünürler devleti mutlak hakim (transandantal, aşkın, tek hakim, kimseye hesap vermeyen), kimileri yarı mutlak hakim ve kimileri de sivil toplumun güçlenmesi bağlamında ve devlet açısından da devletin konumunu çağdaş realite anlamında yükselten bir enstriman (rasyonel bir mentalitede; liberal boyutlu, demokratik, çeşitliliğe açık, çoğulcu, özerkliğe önem veren, insan haklarına saygılı) olarak algılamışlardır. Bu bağlamda, ikinci görüş çağdaş yaklaşıma daha yakın gözükmektedir. 2.1.1.3.Güncel ve Postmodern Boyutta Yaklaşım ve Sivil Toplum Kuruluşları İnsanlık tarihi makro bir bakış açısıyla incelendiğinde birbirine dönüşerek öne çıkan ve dönüşmeye devam etmekte olan üç safha belirlenebilir. Alvin Toffler, bu safhaları, birbirini iten ve birbiri içine geçen özelliğe sahip bir nitelikte olan dalga lar şeklinde nitelendirmiştir. Birinci dalga içinde, insanlığın bilinen on bin yıllık tarihi ve bu süreçteki ağırlıklı olarak toprak ve tarıma yönelik yaşantıyı, ikinci dalga toplumu ve iş süreçlerini tümüyle değiştiren ve sanayi devrimi ile başlayan, bir taraftan önceki binlerce yıllık sürece göre olağan üstü gelişmelerin yaşandığı bir taraftan zenginle-fakir arasındaki uçurumun gittikçe arttığı son üç yüzyılı ve üçüncü dalga ise, bir yandan teknolojinin çok hızlı geliştiği ve bilginin (bilgi toplumunun) öne çıktığı, iletişimin son derece arttığı, ulusal devletin rolünün dönüştüğü ve

13 demokrasinin sürekli geliştiği, üretici ve tüketici arasındaki bağlantının arttığı, bir yandan da yine zenginle-fakir arasındaki uçurumun artmaya devam ettiği ama fırsatları da içinde bulunduran yaşanmakta olan safhadır (Toffler, 1981: 386-396). Yukarıda sözü edilen sürecin son üç yüz küsur yılı içinde yaşanan önemli olaylar arasında Fransız İhtilali (1789), Sanayi Devrimi özellikle de onun başlangıcı olan buhar motorunun keşfi (1712), elektriğin aktif kullanımı (1831), dünyanın ilk programlanabilir bilgisayarı ENİAC ın (Electronic Numerical Integrator and Calculator, 1930-1946) yaratılması, iki büyük dünya savaşı, Sovyetler Birliğinin dağılması ve Berlin Duvarı nın yıkılışıyla dünyanın tek kutuplu hale gelmesi, bilgisayar ve iletişim teknolojilerinde 1980 lerden buyana önceki dönemlere göre görülmemiş biçimde yaşanan çok hızlı ilerleme bunların getirisi olan ekonomik ve ticari, devlet (hükümet) ya da politik, toplumsal, sosyal, bireysel, kültürel, terör, teknolojik ve iletişim, e-devlet, e-ticaret, e-eğitim gibi süreçlerde yaşanan küreselleşme yönelimli değişim göze çarpmaktadır (Koray, 1998: 5; Barutçugil, 2002: 20-21; Beito vd., 2005: 1-4, Oktay vd., t.y.: s.y.). Tarih ya da zaman yukarıda sözü edilen süreçle birlikte daha konsantire yaşanır hale gelirken sivil toplum, devlet ve bireye yönelik dönüşümler de bu süreçte artan bir ivmelenme yaşamaktadır. Ortaya konulan sürekli dönüşüm süreci içinde, sivil toplum bağlamında önemli değişimler 1960 yılların sonlarından itibaren çağdaş anlamda daha belirgin bir yapıya kovuşmaya başlamıştır (Çaha, 2000; 74). Mary Kaldor (2003: 8) sivil toplumun çağdaş kullanımında aktivist (etkinci), neo-liberal ve post modern sivil toplumu üç farklı versyonunu ortaya koymaktadır. i. Aktivist (Etkinci) sivil toplum versyonu: 1970 ve 1980 lerde Latin Amerika ve Doğu Avrupa da ortaya çıkan aktivist (etkinci) versyonudur. Bu terim ve Doğu Avrupa daki totaliter komünist rejim ve Latin Amerika da otoriter devlet ve askeri diktatörlük bağlamında özerk kamu alanı yaratmak için bir topluluk olmaksızın eş zamanlı olarak ortaya çıkmıştır. Latin Amerika da entelektüeller hem Gramsci nin fikirleri ve hem de liberal teoloji fikirlerinden etkilenmiştir (Howell ve Perace, 2001: s.y.; Levis, 2001: s.y., alıntılayan Kaldor, 2003: 8). Doğu Avrupa da rejime karşı Parague sıçrayışı başarısızlıkla sonuçlanmıştır. Devletle uğraşma yerine, devlet ve toplum