Araştırma Makaleler TOPSIS ÇOK KRİTERLİ KARAR VERME SİSTEMİ: TÜRKİYE DEKİ KAMU BANKALARI ÜZERİNE BİR UYGULAMA Dr., Dokuz Eylül Ünverstes, İİBF İşletme Bölümü erhan.demrel@deu.edu.tr ÖZET Ekonomk faalyetlern sürdürülmesnde özellkle kred kanallarıyla sürece katkısı olan bankaların performanslarının belrlenmes, sektörel başarının ulusal ve uluslararası düzeyde değerlendrlmes açısından önem arz etmektedr. Performansın hang krterlere ve hang ağırlıklara göre saptanacağının belrlenmes, çok krterl karar verme sürecnn değerlendrlmesnde belrleyc öneme sahptr. Bununla brlkte performansın sadece belrlenmes yetmemekte, aksaklıkların göz önüne alınarak düzeltc değerlendrmelern yapılması da gerekmektedr. Özellkle kamu bankalarında performans değerleme sürec bankacılık sstemnde etknlğn sağlanması çn öneml br adım olacaktır. Bu çalışmada yurt çapında yaygın olarak faalyet gösteren kamu bankalarının performanslarının çok krterler karar verme yöntemlernden TOPSIS (Technque For Order Preference By Smlarty To An Ideal Soluton) yöntem le belrlenmes amaçlanmıştır. Bu amaçla lteratürde en fazla kullanılan krterlerden faydalanılarak bu krterlere eşt ağırlıklar verlmş, performans puanları elde edlmştr. Çalışma sonucunda yurt çapında yaygın olarak faalyet gösteren kamu sermayel bankaların yerel ve global fnansal krzlerden etklendğ, performans puanlarının yurtdışı verlere dayalı olarak sürekl olarak dalgalanmalar gösterdğ, bankacılık sektöründe göze çarpan br yleşmenn kaydedlemedğ saptanmıştır. Anahtar Kelmeler; Çok Krterl Karar Verme, Kamu Bankaları, TOPSIS Yöntem, Bankacılık Performansı,
102 TOPSIS MULTICRITERIA DECISION MAKING METHOD: AN EXAMINATION ON STATE OWNED COMMERCIAL BANKS IN TURKEY ABSTRACT When sustanng economc actvtes, determnng the performance of banks that especally contrbutes the process wth credts s mportant n terms of evaluatng the sectoral success n natonal and nternatonal level. Statng wth whch crtera and wth whch weghts wll the performance be determned has a decsve mportance on evaluaton of multcrtera decson makng process. Besdes t s not enough to determne just the performance, correctve evaluaton should be made by venturng the defects. Especally for state owned commercal banks performance evaluaton process wll be an mportant step of provdng the effcency at bankng system. In ths study the purpose s to determne the performance of state owned commercal banks that operates extensvely natonwde by usng TOPSIS (Technque For Order Preference By Smlarty To An Ideal Soluton) method whch s one of the multcrtera decson makng methods. For that purpose by usng the mostly used crterons from the lterature equal weghts were gven to crterons, and the performance scores were obtaned. At the end of the study t was determned that the state owned commercal banks that are extensvely operates natonwde are beng effected from local and global fnancal crss, the performance scores are contnuously fluctuated based on foregn data and there s no outstandng mprovements n bankng sector. Keywords: Multcrtera Decson, State Owned Commercal Banks, TOPSIS Method, Bankng Performance GİRİŞ Bankacılık sektöründe yaşanan rekabet, bankaları, kaynaklarını etkn br şeklde kullanmaya zorlamaktadır. Dğer ekonomk sektörlerden farklı olarak kaynak dağılımını belrleyen ve fnansal aracılık görevn üstlenen bankacılık sektörünün etkn ve verml çalışması, ülke ekonoms açısından büyük önem taşımaktadır. Bu durum bankacılık sektörünü, ülkenn ekonomk gelşmesnde klt konuma getrmektedr (Ertuğrul ve Karakaşoğlu, 2008: 20). Dğer taraftan günümüzde performans değerlendrme çalışmaları fzk üretm yapan şletmelerle brlkte hzmet üretm şletmelernde de önem arz eder hale gelmştr. Özellkle
Topsıs Çok Krterl Karar Verme Sstem: Türkye dek Kamu Bankaları Üzerne Br Uygulama 103 fnansal hzmetler sunulması noktasında banka müşterler, fnansal hesaplarının yönetm sürecne özen göstermektedrler. Bu ve benzer durumlar, şletmeler performanslarının öncek yıllara göre hang düzeyde artış ve azalış gösterdğn belrlemeye ve düzeltc önlemler almaya tmektedr. Bu çalışmada fnansal hzmetler sektöründe, Türkye de faalyet gösteren kamu sermayel bankaların performanslarının TOPSIS (Technque For Order Preference By Smlarty To An Ideal Soluton) yöntemyle belrlenmesne çalışılmıştır. Çalışma sonucunda yurt çapında yaygın olarak faalyet gösteren kamu sermayel bankaların yerel ve global fnansal krzlerden etklendğ, performans puanlarının yurtdışı verlere dayalı olarak sürekl olarak dalgalanmalar gösterdğ, bankacılık sektöründe göze çarpan br yleşmenn kaydedlemedğ saptanmıştır. Bu çalışma dört bölümden oluşmaktadır. Grş bölümünün ardından çalışmanın knc bölümünde çalışmanın ver set ve çalışmada kullanılacak olan yöntem hakkında blg verlmştr. Çalışmanın üçüncü bölümü ver analzne lşkn bulgulara ayrılmış ve elde edlen bulgular yorumlanmıştır. Çalışmanın dördüncü bölümünde se sonuç kısmı yer almaktadır. 1. VERİ VE METODOLOJİ Çalışmanın temel amacı 2001 2007 yılları arasındak 7 yıllık dönemde Türkye de faalyet gösteren ve ülke çapında yaygın olarak hzmet veren kamu sermayel bankaların performanslarının TOPSIS performans değerlendrme sstem le belrlenmesdr. Çalışma kapsamında lgl dönemde faalyetlern sürdüren 3 banka (Türkye Cumhuryet Halk Bankası, Türkye Vakıflar Bankası, Türkye Cumhuryet Zraat Bankası) analz kapsamına alınmıştır. Çalışmada kullanılan verler TC. Bankalar Brlğ (TBB) web stesnden (www.tbb.org.tr) lgl bankaların fnansal tabloları ve TBB tarafından yayınlanan oranlar ncelenerek elde edlmştr. Bankalara at performans blglernn gzllğ açısından analz aşamasında bankaların smler yerne kodlar (Abank, Bbank, Cbank) kullanılmıştır. Performans puanlarının belrlenmesnde TOPSIS performans değerlendrme sstemnn yapısına uygun olarak 10 adet oran seçlmştr. Sözkonusu puanların hesaplanablmes çn TOPSIS sstem
104 gereğ fnansal oranlara belrl ağırlıklar verlmştr. İlgl oranların seçlmesnde yazında yer alan çalışmaların yanı sıra (Kaya, 2001; Çnko ve Avcı, 2008; Ertuğrul ve Karakaşoğlu; 2008; ) araştırmacının sübjektf görüşler de yer almaktadır. Çalışmada TOPSIS puanlarının belrlenmes amacıyla Özsermaye/Toplam Aktfler, Toplam Kredler/Toplam Aktfler, Takptek Kredler(net)/Toplam Kredler, Duran Aktfler/Toplam Aktfler, Lkt Aktfler/Toplam Aktfler, Lkt Aktfler/Kısa Vadel Yükümlülükler, Dönem Net Karı (Zararı)/Toplam Aktfler, Dönem Net Karı (Zararı)/Özkaynaklar, Net Faz Gelr/Toplam Aktfler, Net Faz Gelr/Toplam Faalyet Gelrler oranları kullanılmıştır. 1.1. TOPSIS Yöntem TOPSIS yöntem Chen ve Hwang (1992) tarafından Hwang ve Yoon un (1981) çalışmaları referans gösterlerek ortaya konulmuştur. TOPSIS yöntem çok krterl karar verme yöntemlernden brdr. Yöntem kullanılarak alternatf seçeneklern belrl krterler doğrultusunda ve krterlern alableceğ maksmum ve mnmum değerler arasında deal duruma göre karşılaştırılması gerekmektedr (Yurdakul, İç: 2003; 11). Alternatf n sayıda, krterler m tane olan çok krterl karar verme problem m boyutlu uzayda n noktaları le gösterleblr (Eleren, Karagül, 2008: 6). Hwang ve Yoon (1981) TOPSIS yöntemn çözüm alternatfnn, poztf deal çözüm noktasına en kısa mesafe ve negatf- deal çözüm noktasına en uzak mesafede olacağı varsayımına göre oluşturmuşlardır. TOPSIS yöntemnn aşamaları aşağıdak şeklde fade edleblr (Ustasüleyman, 2003: 37; Oprcovc, Tzeng, 2004: 448; Eleren, Karagül, 2008: 7; Akkaya, 2004: 25). ÖZELLİKLER ALTERNATİFLER y 1 y 2 y 3 a 1 y 11 y 12 y 1k a 2 y 21 y 22 y 2k a 3 y 31 y 32 y 3k
Topsıs Çok Krterl Karar Verme Sstem: Türkye dek Kamu Bankaları Üzerne Br Uygulama 105 Yöntemn brnc aşamasında karar matrs oluşturulmaktadır. Karar matrs çersnde alternatfler (a 1 a n ) şeklnde alt alta sıralanmakta ve her br krtern alternatflere göre gösterdkler özellkler (y 1k.y nk ) olarak lstelenmektedr. Yöntemn knc aşamasında karar matrsndek krterlere at puan veya özellklern kareler toplamının karekökü alınarak matrse at normalzasyon şlemnn gerçekleştrlmes gerekmektedr. yj Z = 1.n; j= 1 k (1) j n 1 ( y ) j 2 Yöntemn üçüncü aşamasında normalze edlmş karar matrsnn elemanları krterlere verlen önem doğrultusunda ağırlıklandırılır. Burada ağırlıkların belrlenmesnde karar vercnn sübjektf görüşler yer almaktadır. X w. z = 1.n; j= 1 k (2) j j (w j her br j. krtern ağırlığı) Dördüncü aşamada m ve m - deal noktaları tanımlanır. Burada ağırlıklandırılmış matrste (D) her br kolonda maksmum ve mnmum değerler tespt edlr. * * * * m x1, x2... x k (maksmum değerler) (3) m x1, x2,... x n (mnmum değerler) (4) İdeal noktaların tanımlanmasının ardından beşnc aşamada maksmum deal noktaya olan uzaklık aşağıdak formülle hesaplanır; k * * j j j1 S ( x x ) = 1..n (5) Daha sonra altıncı aşamada mnmum noktaya olan uzaklık aşağıdak formülle hesaplanmaktadır;
106 k j j j1 S ( x x ) = 1..n (6) Son aşama olan yednc aşamada se her br alternatfn görecel sıralaması ve puanı aşağıdak formüle göre hesaplanmaktadır; * S * C 0 C * S S 1 = 1..n (7) Çalışmanın bu bölümünde kamu sermayel bankaların performansının belrlenmes amacıyla 2001 2007 dönemnde Türkye Bankalar Brlğ tarafından lan edlen oranlardan hareketle performans değerlemes gerçekleştrlmştr. İlk olarak 2001 yılı çn krterlern bankalara göre gösterdkler değerler Tablo 1 de verlmştr. Tablo 1: 2001 Yılı İçn Krterlere At Karar Matrs Sonrak aşamada karar matrsnn normalzasyonu gerçekleştrlr. 2001 yılı karar matrsne lşkn normalzasyon değerler Tablo 2 de gösterlmştr.
Topsıs Çok Krterl Karar Verme Sstem: Türkye dek Kamu Bankaları Üzerne Br Uygulama 107 Tablo 2: Karar Matrsnn Normalzasyon Değerler Analz dönem çn çalışmada kullanılan krterler ve bu krterlere verlen ağırlık değerler Tablo 3 te gösterlmştr. Tablo 3: Krterlern ağırlık değerler KRİTERLER AĞIRLIK VEKTÖRÜ ÖZKAYNAKLAR/TOPLAM AKTİFLER TOPLAM KREDİLER/ TOPLAM AKTİFLER TAKİPTEKİ KREDİLER/ TOPLAM KREDİLER DURAN AKTİFLER/ TOPLAM AKTİFLER LİKİT AKTİFLER/TOPLAM AKTİFLER LİKİT AKTİFLER/ KISA VADELİ YÜKÜMLÜLÜKLER DÖNEM NET KARI ZARARI/ TOPLAM AKTİFLER DÖNEM NET KARI ZARARI/TOPLAM ÖZKAYNAKAR NET FAİZ GELİRİ/ TOPLAM AKTİFLER NET FAİZ GELİRİ/ TOPLAM FAALİYET GELİRLERİ TOPLAM 1
108 Ardından krterlere verlen önem düzeylerne göre normalze matrs çarpımı yapılarak D, ağırlıklandırılmış matrs elde edlr. 2001 yılına at ağırlıklandırılmış matrs Tablo 4 te gösterlmştr. Tablo 4: 2001 yılı çn D ağırlık matrs le deal verlern tespt edlmes D 0,044 0,019 0,002 0,015 0,024 0,009-0,065-1,079 67 1,358 0,027 0,086 0,069 0,092 0,091 0,097-0,076-1,981 0,028 0,538 0,086 0,046 0,072 0,036 0,035 0,022-0,002-0,024 0,247 1,709 m * 0,044 0,086 0,069 0,015 0,091 0,097-0,076-1,079 0,028 0,538 m - 0,086 0,046 0,002 0,092 0,035 0,022-0,065-1,981 67 1,358 Daha sonra se ağırlıklandırılmış D matrsnde amaca hzmet edşe göre m * ve m - (maksmum ve mnmum) değerler belrlenmş ve buradan S * ve S - değerlernden faydalanılarak performans puanları ve bankaların sıralamaları tespt edlmştr. Tablo 5 e göre 2001 yılında en y performansı Cbank göstermş, knc sırayı Abank ve üçüncü sırayı BBank almıştır. BANKA m * m - Tablo 5: Bankaların 2001 yılı çn sıralamaları ve hesaplanan performans puanları 2001 S değer PUAN SIRALAMA (C) ABANK 0,845 0,907 0,518 2 BBANK 0,906 0,843 0,482 1 CBANK 1,597 1,993 0,555 3 Bankaların tüm yıllara lşkn sıralamaları ve puan değerler br sonrak bölümde verlmştr. Türkye de 2001 yılında Bankacılık Sektörü Yenden Yapılanma Programı uygulamaya konulmuştur. Bu nedenle Tablo 5 te 2001 yılına lşkn olarak kamu sermayel bankaların TOPSIS performans puanlarının yüksek ve brbrne yakın olduğu görülmektedr. Özellkle analze konu olan bankalara at özsermaye/aktf toplamı oranlarının, aktf kaltesn yansıtacak oranların yüksek olması, takptek kred tutarlarının yıllar tbaryle azalması ve net karların yıldan yıla yükselmes bu duruma neden olmuştur. Ancak daha sonrak
Topsıs Çok Krterl Karar Verme Sstem: Türkye dek Kamu Bankaları Üzerne Br Uygulama 109 yıllarda Türkye de Basel krterlerne geçş sürecyle brlkte operasyonel rske maruz değerler özellkle sermaye yeterllk tutarlarını etklemştr. 2. BULGULAR 2001 2007 dönemne at TOPSIS performans puanları Tablo 6 da verlmştr. Tablo 6: 2001 2007 yılları puan değerler ve banka sıralamaları YILLAR BANKALAR (C) PUAN SIRALAMA ABANK 0,518 2 2001 BBANK 0,482 3 CBANK 0,555 1 ABANK 0,247 3 2002 BBANK 0,753 1 CBANK 0,437 2 ABANK 0,071 3 2003 BBANK 0,942 1 CBANK 39 2 ABANK 0,502 1 2004 BBANK 0,493 2 CBANK 53 3 ABANK 0,506 2 2005 BBANK 0,488 3 CBANK 0,554 1 ABANK 0,705 1 2006 BBANK 0,285 3 CBANK 0,550 2 ABANK 0,388 3 2007 BBANK 0,627 1 CBANK 0,437 2 2001 2007 dönem ncelendğnde Türkye de faalyet gösteren kamu sermayel bankaların TOPSIS performans puanlarında öneml dalgalanmalar görülmektedr. Bu durum Türkye de ortaya çıkan Kasım 2000 ve Şubat 2001 krzler le 2006 yılından tbaren snyallern vermeye başlayan global mortgage fnansal krznn Türkye ye yansımaları le açıklanablr. Sözkonusu dönemde en stkrarlı banka olarak
110 Cbank görülmektedr. Bununla brlkte Abank 2001 dönemnden 2004 dönemne kadar fnansal performansını gözetmemş, 2004 dönemnden sonra se dkkat çekc br gelşme serglemştr. Öyle k 2004 yılı tbaryle 0.07 olan performans puanı, 2007 yılı tbaryle krzn de etklerne rağmen 0,38 e kadar yükselmştr. Dönemler tbaryle br karşılaştırma yapıldığında Bbank ın dğer bankalara nazaran performansının sürekl olarak yüksek olduğu bununla brlkte görel olarak dğer bankalardan daha yüksek performans sergledğ görülmüştür. Ayrıca Bbank ın 2006 yılından 2007 yılına gelndğnde dğer bankalar performans puanlarını düşürürken, fnansal performansını yükselttğ ve performans puanını artırdığı görülmektedr. Cbank se 2002 ve 2007 yıllarında aynı performans puanını almış, 2003 ve 2004 yıllarında se araştırmaya konu olan krterler açısından peformansını sürekl olarak yükseltmştr. 2007 yılında se global fnansal krzn yansımaları yenden yaşanmış ve performansını düşürmüştür. SONUÇ VE ÖNERİLER Fnansal hzmetler sektöründe öneml br paya sahp olan bankacılık sektörü, fnansal performansı sürekl olarak zlenmes gereken özellğ le son yıllarda dkkat çekmektedr. Özellkle son dönemde bankacılık sektörü kaynaklı olarak ABD de ortaya çıkan ve globalleşme kapsamında tüm dünyada yaşanan fnansal krzler bankacılık sektörü verlernn sürekl olarak zlenmes gerekllğn br kez daha kanıtlamıştır. Bankacılık sektöründe performans ölçümü krzlern erken uyarı gösterges olmasıyla brlkte rekabet olgusu çn de gündemden düşürülmemeldr. Bankalar performans sonuçlarını ncelemek suretyle gelecek yıllara lşkn öngörümlemelerde bulunablmekte, geçmş dönemlerde ortaya çıkan başarısızlıklarının ynelenmemes çn önlemler almaktadırlar. Bu çalışmada çok krterler karar verme yöntemlernden TOPSIS yöntem aracılığıyla Türkye de faalyet gösteren kamu sermayel bankaların performanslarının yıllar tbaryle karşılaştırmalı olarak ncelenmes amaçlanmıştır. Bu kapsamda yurt çapında faalyet gösteren kamu sermayel bankalara at lteratürde en çok kullanılan oranlar yardımıyla performans puanları hesaplanmıştır. Performans puanlaması sırasında 10 adet krter (oran) seçlmş daha sonra seçlen bu krterler
Topsıs Çok Krterl Karar Verme Sstem: Türkye dek Kamu Bankaları Üzerne Br Uygulama 111 TOPSIS yöntemnn doğası gereğ belrl ağırlıklar le ağırlıklandırılmıştır. Çalışmada her br krtere eşt düzeyde ağırlık verlmştr. Uzun dönemde karar verclern bu krterlere verdkler ağırlıklar değşklk göstereblr. Çalışma sonucunda yurt çapında yaygın olarak faalyet gösteren kamu sermayel bankaların yerel ve global fnansal krzlerden etklendğ, performans puanlarının yurtdışı verlere dayalı olarak sürekl olarak dalgalanmalar gösterdğ, bankacılık sektöründe göze çarpan br yleşmenn kaydedlemedğ saptanmıştır. Elbettek elde edlen sonuçlar sadece kamu sermayel bankaları kapsadığından tüm bankacılık sektörüne lşkn değerlendrme yapılması açısından yeterszdr. Çalışma özel sermayel bankaları da kapsayacak şeklde yenden düzenlenerek ve farklı krterlere farklı ağırlıklar verlerek tekrar TOPSIS performans puanlarının belrlenmes açısından gelşmeye açık br ntelk serglemektedr. KAYNAKÇA AKKAYA, Göktuğ Cenk, (2004); Fnansal Rasyolar Yardımıyla Havayolları İşletmelernn Performansının Değerlendrlmes, Dokuz Eylül Ünverstes İktsad ve İdar Blmler Fakültes Dergs, Clt:19 Sayı:1, ss:15-29 CHEN Shu-.Jen; HWANG, Chng, La.; (1992), Fuzzy Multple Attrbute Decson Makng: Methods and Applcatons, Sprnger Verlag- Berln ÇİNKO, Murat; AVCI, Emn; (2008), CAMELS Derecelendrme Sstem ve Türk Tcar Bankacılık Sektöründe Başarısızlık Tahmn, Bankacılık ve Fnansal Pyasalar Dergs, BDDK, Clt: 2, Sayı.2,, ss 25 49 ELEREN, Al; KARAGÜL, Mehmet; (2008), 1986-2006 Türkye Ekonoms Performans Değerlendrmes Celal BAYAR Ünverstes İktsad ve İdar Blmler Fakültes Yönetm ve Ekonom Dergs, Clt: 15, Sayı: 1 ERTUĞRUL, İrfan; KARAKAŞOĞLU, Nlsen; (2008), Banka Şube Performanslarının VIKOR Yöntem İle Değerlendrlmes, Endüstr Mühendslğ Dergs, Clt: 20, Sayı: 1, ss 19-28 HWANG, Chng, La., YOON, Paul., (1981), Multple Attrbute Decson Makng In: Lecture Notes n Economcs and Mathematcal Systems, Sprnger-Verlag-Berln,
112 KAYA, Yasemn Türker; (2001), Türk Bankacılık Sektöründe CAMELS Analz, Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurumu, MSPD Çalışma Raporları:2001/6, ss 1 20 OPRIOVIC, Serafm; TZENG, Gwo-Hshung; (2004), Compromse solutons by MCDM Methods: A Comparatve Analyss of VIKOR and TOPSIS, European Journal of Operatonal Research, 156, ss 445 455 USTASÜLEYMAN, Talha; (2009), Bankacılık Sektöründe Hzmet Kaltesnn Değerlendrlmes: AHS-TOPSIS Yöntem, Bankacılar Dergs, Sayı 69, ss 33-43 YURDAKUL, Mustafa; İÇ TANSEL, Yusuf; (2003), Türk Otomotv Frmalarının Performans Ölçümü ve Analzne Yönelk TOPSIS Yöntemn Kullanan Br Örnek Çalışma, Gaz Ünverstes Mühendslk Mmarlık Fakültes Dergs, Clt. 18, No:1, ss 1-18