151
GEÇMÝÞTEN GÜNÜMÜZE GEÇÝM TARZLARI Paleolitik Çað (Kaba Taþ Çaðý) Ateþ, Paleolitik Çað - da bulunmuþ ve çið yenemeyen besinleri piþirmeye, ýsýnmaya ve yýrtýcý hayvanlardan korunmaya yaramýþtýr. Tarih öncesi uygarlýðýn geliþme sürecinde kültürel evrelerin en uzunu ve buzul çaðýnýn kültürel karþýlýðý olan Paleolitik Çað; insanlýðýn ilk ortaya çýkýþýndan M. Ö. 10.000 yýl öncesine kadar süren arkeolojik çaðdýr. Bu çaðda insanlar çakmaktaþý, hayvan kemikleri, aðaç gibi doðal maddelerden yapýlmýþ ilk aletleri kullanmýþlardýr. Vahþi yaþam þartlarýnýn hüküm sürdüðü bu dönem sonuna kadar tam yerleþik yaþama geçilmemekle beraber insanlar maðara, kaya sýðýnaðý gibi yerlerde kalabalýk aileler halinde yaþamýþlardýr. Anadolu da bulunan ve büyük çoðunluðu karstik oluþumlu olan maðaralar (Yarýmburgaz, Karain, Öküzini) bilinen en eski Alt Paleolitik Çað - dan itibaren insanlar tarafýndan barýnma amaçlý kullanýlmýþtýr. Paleolitik insan, besinini avcýlýk ve toplayýcýlýkla elde etmekteydi kendisi besin üretmemekteydi. Avcý-toplayýcý yaþam biçiminin tipik özelliði ise hareketliliktir. Avcý gruplarý (erkekler) bir gün içinde gidilip, gelinebilecek mesafedeki bir yarýçap içinde avlanýyor, toplayýcý gruplar (kadýnlar, çocuklar, yaþlýlar) daha dar yarýçap içinde bitkilerdeki niþasta-karbondidrot bazlý ürünleri toplayarak, beslenebiliyorlardý. Bu çað insanlarý yerleþim ve ikamet yeri olarak yiyecek ve su kaynaklarýna kolay ulaþabilen yerleri seçmiþlerdir. Bir bölgedeki kaynaklar tükenince yeni bir bölge aranýyordu. Avcýlýk, toplayýcýlýk yolu ile yeterli besin saðlanamadýðýndan nüfus artýþý sýnýrlanýyordu. Bir teknolojiye ait bilimsel alet sayýsý 70 60 50 40 30 20 10 Bugün Üst paleolitik Moustier Acheul Olddown 1 2 3 Günümüzden milyon yýl önce Ýnsanýn yaptýðý ve alet olarak nitelendirebileceðimiz araçlar günümüze yaklaþtýkça artmýþtýr. Mezolitik Çað (Yontma Taþ Çaðý) Mezolitikte kuzey enlemlerinde bulunan buzullarýn erimesi yavaþ da olsa deniz sevyisenin yükselmesine neden oldu. Ýklim, bitki örtüsü daha sonra hayvan topluluklarý deðiþen iklim þartlarýnýn etkisiyle farklýlaþtý. Çevre koþullarýnýn deðiþimi dünyanýn bazý bölgelerinde öncekine göre daha olumlu, bazý bölgelerinde ise daha olumsuz koþullar ortaya çýkardý. Mezolitik de teknoloji Paleolitikteki gibi çakmaktaþýnýn yongalanmasýylaydý. 152
BÖLÜM: 6 Ama bu çaðda çakmaktaþý tahta, kemik ya da boynuz saplarýnýn üzerine yerleþtirilerek daha iþlevsel aletler yapýldý. Örneðin, balta yapýmý mezolitiðin teknolojideki en büyük baþarýsýdýr. Balta sayesinde ormanlardan faydalanmak olanaklý hale gelmiþtir. Mezolitik Çað ayrýca tarýma geçiþ aþamasýna gelinen ve köpeðin evcilleþtirildiði çaðdýr. Neolitik Çað (M.Ö. 8000-5500) (Yeni Taþ Çaðý) Mezolitik Çað da önemli bir yenilik de beslenmenin çeþitlenmesidir. Paleotikte protein aðýrlýk bir beslenme hakimken bu dönemde çeþitli yemiþ, bitki ve kökler beslenme alýþkanlýðýnýn bir parçasý haline gelmiþtir. Oldukça kýsa sayýlabilecek bu kültür çaðý Paleolitik ve Neolitik arasýnda bir geçiþ evresidir. Mezolitikte insanlar, göç etmeden yaþamak için doðal þartlarý uygun yerler buldular. Bu yerler ürün ve beslenme kaynaklarýnýn doðal olarak fazla olduðu, Mezopotomya ve Nil havzasý gibi sulak alanlardý. Nehir kenarlarýna, avlanabilecek hayvanlar geliyor, su sorunu olmadýðý için etrafta daha fazla bitki ve aðaç dolayýsýyla daha fazla niþasta-karbonhidrat içeren ürünler oluyordu. Bu bölgeler insanlarýn daha uzun süre kalmasýna ve nüfuslarýný arttýrmasýna olanak saðlýyordu. Mezolitik Çað da avcýlýk erkeklerin tekelinden çýktý yerini daha eþitlikçi bir yapýya býraktý. Küçük kara ve su hayvanlarýnýn avlanmasýnda Mezolitik Çað kadýný erkeklerine yardýmcý oldu. Sýcak ve nemli bir iklim Anadolu ve tüm Orta Doðuya yayýldý. Baþta Arpa ve buðday olmak üzere birçok yabanýl bitki elveriþli iklim þartlarý sayesinde bol miktarda yetiþti ve en az altý ay boyunca toplanma fýrsatý buldu. Mezolitik çaðýn sonlarýna doðru tarýmla ilgili ilk denemeler yapýldý. Ýnsanlar yaþadýklarý ilk dönemlerden günümüze kadar hep geliþme içinde olmuþlar, daha ileriye, daha yeniye, daha farklý olana ulaþma çabasý içinde olmuþlardýr. Mezolitik Çað insanlarý, ölülerini oturduklarý evlerinde belirli bir yere gömüyorlardý. Ayný mezar daha sonra ölen diðer yakýnlarý içinde kullanýlýrdý. Neolitik çaðda, avcý-toplayýcýlýktan tarýmla uðraþan, hayvan yetiþtiren, evler yaparak köyler oluþturan, yerleþik bir yaþam süren çiftçiler ortaya çýkmýþtýr. Beslenmeye tahýllar ve evcilleþme sürecindeki hayvanlar giderek daha fazla katýlmýþ, ancak avcýlýk ve toplayýcýlýk hala yaþamýn temelini oluþturmaya devam etmiþtir. Neolitik devrin kentleþme sürecinin baþlangýcýndaki çok önemli yeri Anadolu da tarýmsal ekonominin saðladýðý güvenceli yiyecek üretimi sayesinde yerleþik düzene geçilmiþ olmasý ve yerleþmelerin hýzla artmasýdýr. Neolitikte topraðýn üretkenliði kadýnýn üremesi ile benzeþtirilince toprak ve kadýn kutsal sayýlmýþ, bu durum toprak ana yani Ana Tanrýça inancýnýn doðmasýna neden olmuþtur. Bu yüzden Neolitik Çað a ait yerleþimlerde çok sayýda topraktan yapýlmýþ kadýn idollere rastlanýr. Ýlkel topluluklarýn en önemli özelliði bireylerin temel fizyolojik ihtiyaçlarýna yönelmeleridir. Yiyecek, barýnma ve korunma ihtiyaçlarýnýn karþýlanmasýna yönelik çabalar, insanýn çevresine yavaþ yavaþ egemen olmasýna yol açmýþtýr. Zamanla topraðýn iþlenmeye baþlamasýyla ilkel hayat koþullarýndan o döneme göre çok geliþmiþ tarým toplumu aþamasýna gelinmiþtir. Neolitikte insanlarýn kap kaçak ihtiyaçlarý seramik üreten zanaatkârlarý ortaya çýkarmýþtýr. Yerleþik olmak, yani bir köyde güven içinde sürekli oturmak, insanlara gýda ve her çeþit ürünün fazlasýný biriktirme imkaný vermiþtir. Ýhtiyaçtan fazla üretim ise takas þeklindeki ticarete, ticaret de yazýnýn icadýna yol açmýþtýr. Ýlk yazý üretici güçlerin ürettiði malý satýp, komþu köydeki tüccarlardan neyi almak istediðini belirtmek için resimli olmuþtur. 153
BÖLÜM: 6 Kalkolitik Çað (Maden Çaðý) (MÖ. 5500-3000) Kent uygarlýðýn nedeni deðil sonucudur. Bir kenti köyden ayýrt eden özellik, kent sakinlerinin çoðunun, tarýmla uðraþan çiftçiler olmayýp, iþçilerden oluþmasýdýr. Bir kentin kurulabilmesi için tarým tekniðinin, kentte yaþayan ve kendi besinini üretmeyen insanlarý artý ürünüyle geçindirebilecek ölçüde ürün fazlalýðý oluþturabilmesi gerekir. Kalkolitik çaðda maden iþleme geliþti Bakýr-Taþ Devri olarakta da adlandýrýlan Kalkolitik Çað, Anadolu nun kültür tarihinde bilgi açýsýndan en kýsýtlý olduðumuz çaðlardandýr. Ýlk Kalkolitik Çað ý son Neolitik Çað dan, son Kalkolitik Çaðý da Ýlk Tunç Çaðý ndan ayýrmak çok zordur. Kalkolitik terimi bu çaðda, bakýr bulgularýn ortaya çýkýþý dikkate alýnarak verilmiþtir. Neolitik Çað da bile madenciliðin var olduðu göz önüne alýnýrsa, kalkolitik teriminin kesin bir belirleme oluþturmadýðý söylenebilir. Kalkolitik çað, Anadolu da Yakýn Doðu daki diðer yörelerden önce veya yaklaþýk M.Ö. 5000 yýllarýna tarihlendirilir. Kalkolikteki tarýmsal ekonomi ilk merkezlerden dýþarýya doðru yayýldýðý için devletler arasý iliþkiler oluþmuþtur. EKONOMÝK FAALÝYETLERÝN ÇEÞÝTLENMESÝ Tarým insanla doða arasýndaki ilk iliþkiyi doðuran faktördür. Ýhtiyaçtan doðan alet kullanýmý ile baþlayan ve bugün en üst düzeyde teknoloji geliþtiren insanýn ilk yaþama kaygýsý ile baþlattýðý süreç bugün ayný þekilde devam etmektedir. Ýnsanlýk: Hazýr toplayýcý - avcý toplumlar Tarým toplumu Sanayi toplumu Bilgi toplumu aþamalarýndan geçerek bu günlere gelmiþtir. Ýnsanlýk geçmiþinde önce hayvan gücünü,sonra buhar gücünü kullanmýþ, þimdilerde ise elektriði kullanmaktadýr. M.S. 11 ve 12. yüzyýllarda tarým ve hayvancýlýk önemini korumakla beraber ticaret de önem kazanmýþtýr. Eski çaðlarda Uzakdoðuyu batýya baðlayan yollar (Ýpek ve Baharat yollarý) oluþtu. Hititler döneminde var olan yollar, Roma döneminde geliþtirildi ve yeni yollar yapýldý. Kalkolitik Çað Bakýr býçak Kalkolitik Çað Bakýr insan figürü Anadolu nun kalkolitik yerleþmelerinde evler kare ya da dikdörtgen planlý, taþ temelli, kerpiç yapýlardýr ve düz damlýdýr. Evler arasýndaki sokaklar dardýr ve yerleþmelerin etrafýný çevreleyen kerpiç koruma duvarlarý oluþturulmuþtur. Evlere geniþ avludan açýlan kapýlardan girilir. Kalkolitikte köylerin büyümesi sonucu kentler ve devletler oluþmuþtur. Selçuk yakýnlarýnda Kervansaray Aksaray yakýnlarýnda Sultanhaný Devlet için çok önemli olan ticaret yollarýnýn güvenliði için Selçuklular döneminde kervansaraylar, Osmanlýlar döneminde hanlar yapýldý. Kervansaraylarýn hepsinde yatakhaneler, aþhaneler, erzak ambarlarý, ahýrlar, ticari eþyayý koyacak depolar, samanlýklar, hastane, eczane ve ayakkabýcý bulunmaktaydý. 154
BÖLÜM: 6 Sanayi Devrimi nin ilk gerçekleþtiði ülke olan Ýngiltere de bir dokuma tezgahý 1500 lü yýllardan itibaren ülkeler arasýnda denizaþýrý ticaret yaygýnlaþtý. Özellikle Avrupa ülkeleri Coðrafi Keþiflerle zenginleþti. 17. yüzyýlda daha da hýzlanan bilimsel geliþmeler tarým ve ticaret gelirlerini artýrmýþ böylece Sanayi Devrimi nin temelleri atýlmýþtýr. Sanayi Devrimi Avrupa da burjuva sýnýfýnýn yapý deðiþtirmesine, burjuva sýnýfýna fabrika sahiplerinin katýlmasýna ve yeni bir iþçi sýnýfýnýn doðmasýna yol açmýþtýr. Buharlý Traktör Buharlý Gemi Sanayi devrimi öncesinde de var olan iþçi sýnýfý sanayi devrimi sonrasýnda toplumlarýn en kalabalýk sýnýfýný oluþturmaya baþladý. Ýþçilerin bu sýralarda çalýþma saatleri uzun, fabrikalar havasýz ve her türlü saðlýk koþullarýndan uzaktý. Sanayileþme sayesinde tarýmda makineleþme arttý böylece ayný topraktan daha fazla ürün elde etmek mümkün olmaya baþladý. Kentlerde daha fazla insana iþ olanaðý saðlanabildiði için kentlerin nüfuslarý hýzla arttý. Teknolojik geliþmeler hem tarým hem sanayide üretimi arttýrýrken insan gücüne olan gereksinimini azaltmýþtýr. Sanayileþmenin getirdiði hammadde ve pazar bulma ihtiyacý hýzla sanayileþen devletleri sömürgeci politikalara yöneltti. Buharlý Tren Ekonomik hayat, Batý Avrupa da buhar makinesinin icadý ile çok hýzlý bir deðiþime girdi. Buhar makinesi birçok insan tarafýndan Endüstri Devrimi nin sembolü ve genel amaçlý teknolojilerin ilki olarak kabul edilir. Buhar makinesi öncesi üretim için su gücü kullanýlýyordu. Su gücüyle enerji üretiminin topografik ve iklimsel olarak bazý kýsýtlamalarý buhar makinesinin icadýyla ortadan kalkmýþtýr. Buharýn içinde var olan ýsý enerjisini, mekanik enerjisiye dönüþtüren dýþtan yanmalý motorun icadýyla, buhar makineleri, lokomotifler, buharlý gemiler, pompalar, buharlý traktörler geliþtirildi. Böylece iþletmeler genellikle daha az emek kullanarak daha fazla mal ve hizmeti tüketiciye sunma olanaðý buldular. Sanayi Devrimi nin yaþandýðý dönemlerde bir makinenin daha verimli çalýþmasý en çok fabrikayý ya da o bölgeyi etkilerken, günümüzde teknolojik geliþmeler büyük hýzla yayýlmaktadýr. Bilgisayar ve internet teknolojisi sayesinde bir sanayici ülkenin farklý kentlerinde olan fabrikalarýný bir merkezden kolayca yönetebilmektedir. Tarýmda yakýn zamana kadar kullanýlan klasik tarýmsal yöntem olan organik gýda üretiminden, transgenetik gýda üretimine geçilmiþtir. Son yýllarda, biyoteknoloji ile kuraklýða dayanýklý, zararlý canlýlara direnci yüksek ürünler elde edilmiþtir. 155
BÖLÜM: 6 EKONOMÝK FAALÝYETLERÝN SINIFLANDIRILMASI Tarým, hayvancýlýk, balýkçýlýk ve madencilik bu sektörün temel faaliyetleridir. Az geliþmiþ ülkelerin ekonomisinde birincil faaliyetlerin payý, ikincil ve üçüncül faaliyetlere göre fazladýr. Geliþmiþ ülkelerde ise birincil faaliyetlerin payý az, üçüncül ve ikincil faaliyetlerin payý fazladýr. Hammaddelerin iþlenerek deðerli ürünlere dönüþtürüldüðü sanayi ile ilgili bütün ekonomik faaliyetler ikincil faaliyetler içinde yer alýr. 156
BÖLÜM: 6 Eðitim, saðlýk, bankacýlýk, ulaþým, pazarlama, sigortacýlýk vb tüm hizmetler bu gruba girer. Ekonomik Faaliyet Aþamalarýna Toplu Bakýþ Birinci Aþama (Doðal madde iþleme) Tarým Hayvancýlýk Ormancýlýk Balýkçýlýk Madencilik Ýkinci Aþama (Mal üretimi) Ýmalat Ýþleme Üçüncü Aþama (Ýç hizmetler) Lokantalar ve oteller Berber ve güzellik salonlarý Yýkama ve kuru temizleme Bakým ve tamirat Dördüncü Aþama (Alýþveriþ ve ticaret) Perakendecilik Ýletiþim Finans ve sigorta Gayrimenkul Yönetim Taþýmacýlýk Beþinci Aþama (Ýnsan kapasitesini artýrma ve geliþtirme) Saðlýk Eðitim AR-GE Eðlence Sanatlar 157 Tablonun yorumlanmasý Ýlk aþama tarýmý, ikinci aþama sanayiyi temsil ederken, üçüncüsü ise geleneksel hizmet sektörünü ifade etmektedir. Dördüncü ve beþinci aþamalar ise hizmet sektörünün daha ileri boyutlarýný temsil etmektedir. Ülkeler zamanla ekonomik açýdan geliþir. Böylece tarým sektöründe istihdam edilenler, sanayi sektöründekilere göre; daha sonra da sanayi sektöründe istihdam edilenler, hizmet sektöründekilere göre azalma eðilimine girer. Ayrýntýlý olarak ifade etmek gerekirse, ülke ekonomileri belli aþamalardan geçer. Ülke düþük gelir düzeyinde iken, ekonomisi belirgin bir þekilde zirai özelliktedir. Teknolojik geliþme ve buna baðlý zirai verimlilik sayesinde gelir arttýkça, hem zirai üretim de hem zirai emekte bir fazlalýk oluþacaktýr ve bu sanayiye hareket edecektir. Sanayide ilerleme saðlandýkça ve bununla birlikte verimliliði arttýrýcý faktörlerdeki ve makineleþmedeki geliþmeler zirai üretimi arttýrdýkça, en geniþ istihdam sanayi sektöründe olacaktýr. Neticede sanayi sektörüde tarým sektöründeki geliþim sürecini yaþayacaktýr. Teknolojik geliþme, yüksek verimliliði beraberinde getirecektir ve bu durum kiþi baþýna geliri daha da artýracaktýr. Emek de hizmet sektörüne doðru hareketlenecektir.
BÖLÜM: 6 AKTÝF NÜFUSUN EKONOMÝK FAALÝYET GRUPLARINA GÖRE DAÐILIMI Ýngiltere Nüfusunun Sektörlere Göre Daðýlýmý % 100 Birincil 80 Ýkincil 60 Üçüncül faaliyetler Üçüncül 40 20 0 Japonya 1980 1990 2005 Ýkincil faaliyetler Birincil faaliyetler 2004 2002 2002 2004 2002 Ýngiltere ABD Endonezya Tayland Çin Brezilya Nüfusunun Sektörlere Göre Daðýlýmý Birincil Ýkincil Üçüncül Verilen grafiklerin incelenmesiyle: Japonya da 25 yýllýk süreçte birincil ve ikincil ekonomik faaliyetlerde istihdam edilen aktif nüfus oranýnýn azaldýðý, üçüncül faaliyetlerde çalýþan nüfusun ise arttýðý görülmektedir. Gana Nüfusunun Sektörlere Göre Daðýlýmý Birincil Ýkincil Üçüncül Ýngiltere ve ABD de birincil ekonomik faaliyetlerde çalýþan nüfus oranýnýn çok düþük olduðu, hizmet sektörünün ise aktif nüfusun büyük bir kýsmýný barýndýrdýðý görülmektedir. Endonezya, Tayland ve Çin de ise birincil ekonomik faaliyetler, verilen yýllarda aktif nüfusun önemli bölümüne istihdam saðlamaya devam etmektedir. Farklý geliþmiþlik düzeyine sahip ülkelerde aktif nüfusun sektörlere daðýlýmý (2005) Birincil faaliyet Ýkincil faaliyet Üçüncül faaliyet Shanghai (92) Birincil, ikincil, üçüncül ekonomik faaliyetlerde çalýþan insan sayýsý ülkeden ülkeye ve zamana göre deðiþir. Kalkýnmýþlýk arttýkça birincil faaliyetlerde çalýþan nüfus oraný genel olarak azalýr. Ýkincil ve üçüncül faaliyetlerde çalýþan nüfus oraný ise artar. Ýleri düzeyde sanayileþmiþ ülkelerin hepsinde çalýþan nüfusun çoðu hizmet sektöründe istihdam edilir. Shanghai (97) Beijing (92) Beijing (97) Tokyo (92) Tokyo (97) % 0 % 20 % 40 % 60 % 80 % 100 Japonya nýn Tokya, Çin in Beijing ve Shanghai kentlerinde 1992 ve 1997 yýllarýnda aktif nüfusun ekonomik faaliyet alanlarýna göre daðýlýmýnda yaþanan deðiþimler. 158
BÖLÜM: 6 Geliþmiþ Ülkeler ve Geliþmekte Olan Ülkelerin Baþlýca Özellikleri Geliþmemiþ Ülkeler H Aktif nüfusun ekonomik faaliyet alanlarýna daðýlýmýnda ilk sýrada birincil faaliyetler gelir. H Sanayileþme geridir, var olan sanayi kollarý da daha çok hafif sanayi (tekstil, besin, aðaç iþleme...) içindeki faaliyetlerdir. H Nüfus artýþ hýzý yüksektir. H Doðuþtan beklenen yaþam süresi kýsa, yaþam standardý düþüktür. H Gemi söküm sanayi, çimento, dericilik gibi ekolojik sorunlara neden olabilen sanayilere sahipler. H Yerli sanayini koruyacak uygulamalar yetersiz olduðu için geliþmiþ ülkelerin açýk pazarý durumundadýr. H Ýþsizlik fazladýr. Geliþmiþ Ülkeler H Aktif nüfusun ekonomik faaliyet alanlarýna daðýlýmýnda ilk sýrada üçüncül faaliyetler, daha sonra ise ikincil faaliyetler gelir. H Sanayi sektöründe ileri teknolojik geliþmeler uygulanmýþtýr.(elektronik tabanlý sanayileþme) H Nüfus artýþ hýzý düþüktür. H Doðuþtan beklenen yaþam süresi uzun, yaþam standardý yüksektir. H Çevre açýsýndan olumsuz etkileri fazla olan sanayi dallarýnýn geliþmekte olan ülkelere transferini içeren politikalara sahiptirler. H Gümrük tarifelerini yükselterek veya dýþ ticareti engelleyici uygulamalarda bulunarak ithalatý kýsýtlamaktadýrlar. Böylece geliþmiþ ülkelerde toplam talep yabancý mallardan yerli mallara kaymakta, dolayýsýyla yurt içi üretim artmakta ve iþsizlik azalmaktadýr. H Ýhracatýnda sanayi ürünlerinin, ithalatýnda hammaddeler ve tarým ürünlerinin payý fazladýr. H Ýhracatýnda hammaddeler ve tarým ürünleri, ithalatýnda sanayi ürünleri önemli yer tutar. TARIMSAL ÜRETÝMÝ ARTIRMADA DOÐRULUÐU TARTIÞILAN BÝR GELÝÞME: GENETÝÐÝ DEÐÝÞTÝRÝLMÝÞ ORGANÝZMALAR (GDO) Bilim adamlarý, GDO lu ürünlerin insanlarýn baðýþýklýk sisteminde, sinir yapýsýnda tahribatlar yapabileceði, mikrobik hastalýklara karþý kullanabilecek antibiyotiklerin etkinliðini azaltabileceði, kanser ve alerjik reaksiyonlara neden olabileceði üzerinde ýsrarla durmaktadýr. Bir ilacýn bile insanlar üzerinde yaygýn kullanabilmesi için 20-25 yýllýk incelemeler gerektirdiði halde, henüz 1996 larda ortaya çýkan beraberinde pek çok risk taþýyan GDO lu ürünleri insanlara, bilgilerinin dýþýnda kullandýrmak için gösterilen bu aceleci tavýr üzerinde düþünülmesi gerekir! GDO lu ürünlerin olasý saðlýk riskleri Potansiyel Kanserojenlik: Tarýmsal zararlýlara dayanýklý GDO lu pamuk, soya, mýsýr ve kolza çeþitlerinde kullanýlan bazý kimyasal maddelerin doðrudan kanser yapýcý olduðu bilinmektedir. Potansiyel Toksisite: GDO lu bitkilerde bulunan özellikle zararlý ot ve böcek öldürücü genler toksin üreterek çalýþtýklarýndan dokularda birikme durumunda önemli riskler oluþturabilir. Potansiyel Alerjenlik: GDO lu bitkilerden elde edilen ürünlerde, verici kaynaðýn alerjen özelliklerinin transfer edilen bitkiye ya da hayvana geçmesi engenlenmeyebilir. Besin Deðerinde Bozulma: GDO lu bitkilere, yeni özellikler kazandýrýlýrken, bitkinin orijinal yapýsýnda bulunan bazý kalite öðelerinde azalmalar görülmektedir. Örneðin; kalp hastalýklarý ve kansere karþý önemli koruyucu maddeler, organik ürünlere oranla GDO lu bitkilerde daha azdýr. GDO lu bitkiler üzerinde en çok tartýþýlan konularýn baþýnda çevreye verebileceði zararlar gelmektedir. Bilim adamlarýnýn çoðuna göre GDO lu bitkilerin ekolojik zararlarý vardýr. 159
ÖLÇME ve DEÐERLENDÝRME TESTÝ Aþaðýda verilen boþluklarý uygun kelimelerle doldurunuz. 1. Ýnsanlarýn bir milyon yýlý aþkýn avcý-toplayýcý ve göçebe yaþamdan sonra tarým yapmaya, hayvan evcilleþtirmeye ve sabit köyler kurmaya baþladýðý... Çað deðiþik aþamalardan geçerek 6000 yýl gibi bir süreye yayýlýr. Geçmiþten günümüze yaþam tarzlarý ile ilgili olarak verilmiþ aþaðýdaki durumlarý doðru ( ) ve yanlýþ ( )þeklinde gruplandýrýnýz. 12. Hammaddenin iþlendiði ve deðerli ürünlere dönüþtürüldüðü sanayi ile ilgili faaliyetler ikincil faaliyetler olarak adlandýrýlýr. 2.... Çað da insanlar besinini avcýlýk ve toplayýcýlýkla elde etmekteydi. 3.... Çað dan önce protein aðýrlýklý beslenme hakimken bu dönemde bitkisel beslenme alýþkanlýðý geliþmiþtir. Ayrýca baltanýn bulunmasý bu çaðýn teknolojideki en büyük baþarýlarýndandýr. 4. Köylerin büyüyerek kentlere dönüþtüðü... Çað da, devletler de ortaya çýkmýþtýr. 5.... Çað da avcý-toplayýcýlýktan tarýmla uðraþan, hayvan yetiþtiren, evler yaparak köyler oluþturan, yerleþik bir yaþam süren çiftçiler ortaya çýkmýþtýr. 6. Ýnsanlarýn yaptýðý ve alet olarak nitelendirebileceðimiz araçlar günümüze yaklaþtýkça... 13. Pazarlama, turizm, eðitim, saðlýk, bankacýlýk, ulaþým üçüncül faaliyetler olarak adlandýrýlýr. 14. Paleolitikte ekilen tohumlarýn yetiþmesini ve üreyen hayvanlarýn büyümesini beklemek bir yere yerleþmeyi zorunlu hale getirmiþtir. 15. Sanayi Devrimi nin yaþandýðý dönemlerde bir makinenin daha verimli çalýþmasýnýn saðlanmasý en çok o iþletmeyi ya da o bölgeyi etkilemekteydi. Oysa günümüzde biliþim teknolojilerindeki geliþmeler bütün dünyayý etkilemektedir. 16. Ýngiltere ve ABD de birincil ekonomik faaliyetlerde çalýþan nüfus oraný Romanya ve Bulgaristan a göre yüksektir. 7. Paleolitik Çað daki... insan gruplarýnýn yaþam biçiminin tipik özelliði hareketliliktir. 8. Teknoloji alanýndaki geliþmeler üretimi artýrýrken insan gücüne olan gereksinimi... 9. Sanayi Devrimi nden sonra... geçilmesiyle topraktan elde edilen ürün miktarý artmýþtýr. 10. Ormancýlýk, madencilik, balýkçýlýk, hayvancýlýk ve tarým ürünleri yetiþtiriciliði... faaliyetlerdir. 11.... kuzey enlemlerinde bulunan buzullarýn erimesi yavaþta olsa deniz seviyesinin yükselmesine neden olmuþtur. 17. Geliþmiþ ülkeler sanayi ürünleri ithal eder, hammadde ve tarým ürünleri ihraç eder. 18. Zeytincilik yapan çiftçi birincil faaliyet grubunda yer alýrken, zeytinden zeytinyaðý üreten fabrika iþçisi ikincil faaliyet grubunda yer alýr. 19. Bir ülkenin kalkýnmýþlýk derecesi arttýkça birincil faaliyetlerde çalýþan nüfus oraný genel olarak azalýr. 20. Buhar makinesi birçok insan tarafýndan Endüstri Devrimi nin sembolü ve genel amaçlý teknolojilerin ilki olarak kabul edilir. 160
BÖLÜM 6 TEST 1 1. Neolitik dönemle ilgili aþaðýdakilerden hangisi söylenemez? A) Tarým yapýlmýþ ve hayvanlar evcilleþtirilmiþtir. B) Tarýmýn baþlamasý insanlarýn bir yere yerleþmesini zorunlu hale getirmiþtir. C) Ýnsanlarýn kap kacak ihtiyaçlarý seramik yapýmýný geliþtirmiþtir. D) Küçük gruplar halinde ve göçebe bir yaþam þekli vardýr. E) Zanaatkârlarla tarým ve hayvancýlýk yapanlar arasýnda ilk ticaret örnekleri yaþanmýþtýr. 2. I. Büyük yerleþim yerleri bu dönemde kurulmaya baþlamýþ, þehir hayatý geliþmiþ, iþçi sýnýfý doðmuþtur. II. Ýþçinin üretkenliði artmýþtýr ancak Sanayi Devrimi öncesine oranla iþçilerde belli bir alanda uzmanlaþma baþlamýþtýr. III. Üretim sürecinde elektrik-elektronik, bilgisayar yoðun olarak kullanýlmaya baþlanmýþtýr. Sanayi Devrimi nin etkileri ve özellikleriyle ilgili yukarýdakilerden hangileri doðru deðildir? A) Yalnýz I B) Yalnýz II C) Yalnýz III D) I ve II E) II ve III 5. I. Su gücü II. Hayvan gücü III. Buhar gücü IV. Elektrik Ýnsanlarýn üretim alanýnda kullandýklarý yukarýdaki güçlerin ilk kullanýlandan en son kullanýlana doðru sýralanýþý aþaðýdakilerden hangisinde verilmiþtir? A)I-II-III-IV B)II-I-III-IV C)II-III-I-IV D) III-II-I-IV E) IV-III-I-II 6. I. Maden iþleme, tarým, el aletleri ve silahlarda geliþme oldu. II. Köpek evcilleþtirildi. III. Askeri açýdan güçlü imparatorluklar kuruldu. Kalkolitik Çað ile ilgili yukarýdakilerden hangileri doðrudur? A) Yalnýz I B) Yalnýz II C) Yalnýz III D) I ve II E) I ve III 3. Endüstri Devrimi nin sembolü ve genel amaçlý teknolojilerin ilki aþaðýdakilerden hangisidir? A) Baltanýn bulunmasý B) Buhar makinesinin icadý C) Ateþin bulunmasý D) Köpeðin evcilleþtirilmesi E) Bilgisayarýn icadý 4. Aþaðýdakilerden hangisi birincil faaliyetler arasýndadýr? A) Pazarlama B) Madencilik C) Eðitim D) Bankacýlýk E) Sigortacýlýk 7. Nüfusun çoðunun üçüncül faaliyetler alanýnda çalýþtýðý, birincil faliyetler alanýnda çalýþan nüfus oranýnýn % 2-3 ler düzeyinde olduðu bir ülke için aþaðýdakilerden hangisi söylenemez? A) Sanayi sektöründe ileri teknolojik geliþmeleri uygular. B) Doðuþtan beklenen yaþam süresi uzundur. C) Ýthalatýnda sanayi ürünleri önemli yer tutar. D) Çevre açýsýndan olumsuz etkileri fazla olan sanayi dallarýný geliþmekte olan ülkelere taþýmayý amaçlayan politikalara sahiptir. E) Nüfus artýþ hýzý düþüktür. 161
BÖLÜM: 06 8. Selçuklular Dönemi nde ticaret kervanlarýnýn rahatlýðý için yapýlan kervansaraylarýn iþlevleri arasýnda aþaðýdakilerden hangisi yoktur? 12. A) Anadolu yu uluslararasý ticaret alaný içine sokmak. B) Yabancý ülkelerle sosyal, ekonomik, kültürel ve siyasal iliþkileri geliþtirmek. C) Ticaret yollarýnýn güvenliðini saðlamak. D) Anadolu daki müslüman nüfusu artýrmak ve devletin sýnýrlarýný geniþletmek. E) Yerli yabancý ayýrt etmeksizin hizmek vermek. I II Birincil Ýkincil Üçüncül 9. Sanayi Devrimi ve üretim iliþkilerindeki deðiþimlerle ilgili aþaðýdakilerden hangisi doðru deðildir? A) Üretilen ürünler doðrudan üretenin olmaya baþlamýþtýr. B) Ýþçi sermayedarýn denetimine girmiþtir. C) Sermaye sahibi alet sayýsýný artýrarak atölyeler kurmuþtur. D) Kullaným ve deðiþim deðeri olan pazarda satýlabilen ürünler yapýlmaya baþlanmýþtýr. E) Küçük çapta üretimin yerini kitlesel üretim almýþtýr. 10. Aþaðýdaki ülkelerden hangisinde hizmet sektöründe çalýþan nüfus oraný en yüksektir? A) Bulgaristan B) Sudan C) Ukrayna D) Fransa E) Brezilya III Yukarýda aktif nüfusun ekonomik faaliyet alanlarýna göre daðýlýmý verilen üç ülkenin kalkýnmýþlýk derecesi en yüksek olandan en düþük olana doðru sýralanýþý aþaðýdakilerin hangisinde verilmiþtir? A)I-II-III B) I-III-II C)II-I-III D) II - III - I E) III - II - II 13. I. Kalkolitik Çað II. Paleolitik Çað III. Neolitik Çað Yukarýda verilen tarih öncesi çaðlarýn ilk yaþanandan son yaþanana doðru sýralanýþý aþaðýdakilerden hangisinde verilmiþtir? A)I-II-III B) I-III-II C)II-I-III D) II - III - I E) III - II - I 11. I. Ticaret yollarý uzun ve güvenli olmadýðý için Selçuklular Dönemi nde ticaret kervanlarýnýn rahatlýðý için kervansaraylar yapýldý. II. Sanayi Devrimi nden önce ekonomik hayata kentsel bölgelerde yaþayanlar yön vermekteydi. III. Sanayi Devrimi yle birlikte hýzla yayýlan makineleþmeyle birlikte üretim ve insan gücüne duyulan gereksinim artmýþtýr. Ekonomik faaliyetlerle ilgili verilen yukarýdaki ifadelerden hangilerinin doðru olduðu söylenemez? A) Yalnýz I B) Yalnýz II C) Yalnýz III D) I ve II E) II ve III 14. I. Kalkolitik Çað da silah yapýmýnýn geliþmesiyle askeri açýdan güçlü imparatorluklar kuruldu. II. Neolitik te ekilen tohumlarýn yetiþmesini ve hayvanlarýn büyümesini beklemek bir yere yerleþmeyi zorunlu hale getirdi. III. Mezolitik Çað da evcilleþtirilmiþ büyük hayvan sürülerinin korunmasýný saðlamak için köpek evcilleþtirildi. Tarih öncesi çaðlarla ilgili olarak verilen yukarýdaki sebep-sonuç iliþkilerinden hangileri doðru deðildir? A) Yalnýz I B) Yalnýz II C) Yalnýz III D) I ve II E) II ve III 162
BÖLÜM 6 TEST 2 1. I. Doðal koþullara uygunluðu II. Verimlerinin yüksek olmasý III. Kuru tarým þartlarýnda yetiþtirilmesi Ýnsanlarýn kültüre almýþ olduklarý türlerin seçiminde yukarýdakilerden hangileri etkili olmuþtur? A) Yalnýz I B) Yalnýz II C) I ve II D) I ve III E) II ve III 4. Neolitik dönemde ekilen tohumlarýn yetiþmesini ve üreyen hayvanlarýn büyümesini beklemek aþaðýdakilerden büyümesini beklemek aþaðýdakilerden hangisine yol açmamýþtýr? A) Göçebelik sona ermiþtir. B) Kerpiç evler yapýlmýþtýr. C) Nüfus artmýþtýr. D) Ýnsanlarýn kap kacak gibi ihtiyaçlarý seramikle uðraþan zanaatkârlarý ortaya çýkarmýþtýr. E) Güçlü imparatorluklar kuruldu. 2. Mal ve hizmetlerin saðlanmasýna üretim denir. Temel maddeleri doðrudan doðruya ya da dolaylý biçimde doðal çevreden almaya dayanan üretim faaliyetlerine primer üretim faaliyetleri, doðadan elde edilen maddeleri insanýn kullanacaðý þekle sokan üretim faaliyetlerine ise sekonder üretim faaliyetleri denir. Buna göre, aþaðýdaki seçeneklerden hangisinde sýrasýyla primer üretim faaliyetleri ve sekonder üretim faaliyetlerine örnekler verilmiþtir? Primer üretim Sekonder üretim A) Balýkçýlýk Seramik yapýmý B) Kerestecilik Balýkçýlýk C) Madencilik Kerestecilik D) Kerestecilik Avcýlýk E) Madencilik Balýkçýlýk 5. Aþaðýdaki meslek gruplarýndan hangisi ikincil faaliyetler içerisinde yer alýr? A) Polis B) Balýkçý C) Demirci D) Hemþire E) Bankacý 6. Aþaðýdaki çaðlardan hangisinde askeri açýdan güçlü imparatorluklar kuruldu? 7. A) Paleolitik Çað B) Mezolitik Çað C) Neolitik Çað D) Yontma Taþ Çaðý E) Kalkolitik Çað I III 3. Kalkolitik dönemle ilgili aþaðýdakilerden hangisi söylenemez? II IV 0 A) Köylerin etrafý surlarla çevrildi, köyler büyüyerek kentlere dönüþtü. B) Devletler ortaya çýktý. C) Devletler arasý ticari iliþkiler ortaya çýktý. D) Tarýma geçiþ aþamasýna gelindi. E) Silahlarýn geliþmesiyle askeri açýdan güçlü imparatorluklar kuruldu. Haritada numaralandýrýlmýþ bölgelerden hangilerinde aktif nüfus önemli oranda birincil faaliyetlerde çalýþmaktadýr? A) I ve II B) I ve III C) II ve III D) II ve IV E) III ve IV 163
BÖLÜM: 06 8. IV I 12. Aþaðýda verilen ülkelerden hangilerinde nüfusun faaliyet gruplarýna daðýlýmý birbirine en az benzer? II Haritada numaralandýrýlmýþ yörelerden hangilerinde aktif nüfusun çoðu birincil faaliyetlerle uðraþýr? A) I ve II B) I ve III C) II ve III D) II ve IV E) III ve IV III A) Kanada - ABD B) Suriye - Cezayir C) Ýtalya - Danimarka D) Bangladeþ - Somali E) Belçika - Sudan 13. I. Fransa II. Mýsýr III. Bulgaristan 9. Aþaðýdaki ifadelerden hangisi doðru deðildir? A) Ülkelerin istihdam yapýlarý zaman içinde deðiþebilir. B) Ýstihdam yapýsý ülkelerin geliþmiþlik yapýsý hakkýnda bilgi verir. C) Geliþmiþ ülkelerde birincil faaliyetlerde çalýþanlarýn oraný düþüktür. D) Az geliþmiþ ülkelerde aktif nüfusun önemli kýsmý tarým ve hayvancýlýkla uðraþýr. E) Ham maddelerin iþlendiði ve deðerli ürünlere dönüþtürdüðü faaliyetlere üçüncül faaliyetler denir. 10. I. Tarým baþlamýþtýr. II. Ana tanrýça inancý doðmuþtur. III. Devletler ortaya çýkmýþtýr. Yukarýdakilerden hangileri Neolitik Çað da gerçekleþmiþtir? A) Yalnýz I B) Yalnýz II C) I ve II D) I ve III E) II ve III 11. Aþaðýdaki meslek gruplarýndan hangisi ikincil faaliyetler içerisinde yer alýr? A) Zabýta B) Çiftçi C) Dokumacý D) Doktor E) Sigortacý Yukarýdaki ülkelerin birincil sektörde çalýþan nüfus oraný en çok olduðu ülkeden en az olduðu ülkeye doðru sýralanýþý aþaðýdakilerden hangisinde verilmiþtir? A)I-II-III B) II - III - I C) II -I-III D) III-I-II E) III-II-I 14. Aþaðýda verilenlerden hangisinde sebep-sonuç iliþkisi yoktur? A) Tarýmýn baþlamasý Bir yere yerleþmenin zorunlu hale gelmesi B) Ýnsanlarýn kap kacak ihtiyaçlarýnýn artmasý Seramikle uðraþan zanaatkarlarýn ortaya çýkmasý C) Silah yapýmýnýn geliþmesi Askeri açýdan güçlü imparatorluklarýn kurulmasý D) Köylerin etrafýnýn surlarla çevrilmesi Madenciliðin geliþmesi E) Ýnsanlarýn geçimlerini avcýlýk yaparak saðlamasý Küçük gruplar halinde ve göçebe olarak yaþama 15. Aþaðýdakilerden hangisi geliþmiþ ülkelerin özellikleri arasýnda deðildir? A) Sanayi ürünleri ihraç ederler. B) Nüfus artýþ hýzý düþüktür. C) Aktif nüfusun önemli bölümü hizmet sektöründe çalýþýr. D) Ortalama yaþam süresi uzundur. E) Teknoloji alt yapý açýsýndan dýþa baðýmlýdýr. 164
... ANADOLU LÝSESÝ 2010-2011 EÐÝTÝM-ÖÐRETÝM YILI 10. SINIFLAR 1. DÖNEM 2. YAZILI SINAVI SORULARI ADI SOYADI :... SINIF-NO :... Aþaðýdaki ifadelerde boþluk býrakýlan yerlere uygun kelimeleri yazýnýz. 1.... Çað da insanlar geçimlerini avcýlýk yaparak saðlarlar, küçük gruplar halinde ve göçebe olarak yaþarlardý. 9. Afrika Kýtasý nda üçüncül sektörde çalýþanlarýn oraný Avrupa, Kuzey Amerika, Güney Amerika ve Okyanusya kýtalarýndan azdýr. 2.... Çað da tarým yapýlmýþ hayvanlar evcilleþtirilmiþtir. 3.... Çað da silahlarýn geliþmesiyle askeri açýdan güçlü imparatorluklar kuruldu. 10. Aktif nüfusun ekonomik faaliyet kollarýna göre daðýlýmý ülkelerin geliþmiþlik düzeyi hakkýnda bilgi verir. 4. Ham maddelerin iþlendiði ve deðerli ürünlere dönüþtürüldüðü sanayi ile ilgili faaliyetler... faaliyetler olarak adlandýrýlýr. 11. I. Nüfus yoðunluðu II. Ýstihdam yapýsý III. Genç nüfus miktarý 5. Pazarlama, turizm, eðitim, saðlýk, bankacýlýk gibi hizmet sektörünü içine alan faaliyetler... faaliyetler olarak adlandýrýlýr. Aþaðýdaki ifadeleri doðru ( ) ya da yanlýþ ( ) olarak belirleyiniz. 6. Bulgaristan da üçüncül faaliyetler grubunda çalýþanlarýn oraný Almanya ya göre düþüktür. 7. Bir ülke geliþtikçe birincil faaliyetlerde çalýþanlarýn oraný artar, ikincil faaliyetlerde çalýþanlarýn oraný ise azalýr. 8. Az geliþmiþ ülkelerde aktif nüfusun büyük bölümü tarým ve hayvancýlýk faaliyetleriyle uðraþýr. 165 IV. Aktif nüfusun ekonomik faaliyet kollarýna göre daðýlýmý Ülkelerin geliþmiþlik düzeyi hakkýnda yukarýdakilerden hangileri bilgi verir? A) I ve II B) I ve III C) II ve III D) II ve IV E) III ve IV 12. I. Yerleþik yaþama geçilmiþtir. II. Askeri açýdan güçlü imparatorluklar kuruldu. III. Köpek evcilleþtirildi. IV. Ýnsanlar maðaralarda yaþayýp, avcýlýk yaparak yaþamlarýný sürdürdü. Yukarýda verilen durumlarýn ilk önce yaþanandan en son yaþanana doðru sýralanýþý aþaðýdakilerden hangisinde verilmiþtir? A)I-II-III-IV B)I-III-II-IV C) II - III - I - IV D) III - IV - I - II E) IV - III-I-II
BÖLÜM: 6 13. Aktif nüfusun yaklaþýk %75 inin birincil sektörde çalýþtýðý bir ülkede aþaðýdakilerden hangisi azdýr? A) Nüfus artýþ hýzý B) Genç nüfus oraný C) Sanayi ürünleri dýþ satýmý D) Ham madde dýþ satýmý E) Çocuk ölüm oraný 14. Aþaðýdaki ülkelerden hangisi aktif nüfusun yarýdan çoðunun üçüncül sektörde çalýþtýðý zamana günümüzden daha önce ulaþmýþtýr? A) Türkiye B) Ýngiltere C) Almanya D) Brezilya E) Hindistan 15. Geliþmiþ ülkeler için aþaðýdakilerden hangisi söylenemez? A) Nüfus artýþ hýzý düþecektir. B) Nüfusun ikiye katlanma süresi uzundur. C) Ortalama ömür uzundur. D) Yaþlý nüfus oraný düþüktür. E) Ýhracatlarýnda sanayi ürünleri aðýrlýk taþýr. NOT BAREMÝ 1-10 arasý sorular : 6 puan 11-15 arasý sorular : 8 puan Sýnav süresi 15 dakikadýr. Coðrafya Öðretmeni Veysel Boynueðri 166