ŞİZOFRENİDE ENDOFENOTİP ALTERNATİF FENOTİP ARAYIŞI:LİSAN BOZUKLUKLARI Uzm. Dr. Erguvan Tuğba ÖZEL KIZIL Ankara Üniversitesi Tıp Fakültesi Psikiyatri AD Nöropsikiyatri Araştırma Birimi
Şizofreni, etyolojisinde çevresel etmenlerin de rol oynadığı, çok etkenli ve çok genli, sık görülen karmaşık bir bozukluktur. Klinik karmaşıklık bozukluğun etyolojisini araştıran çalışmalarda tutarsız sonuçlar elde edilmesine yol açmıştır. Moleküler genetik çalışmalar fenotip vardır ya da yoktur üzerinden çalışır. Karmaşık fenotip, şizofrenide alternatif fenotip ve endofenotip arayışı ile sonuçlanmıştır.
Endofenotip nedir? Hastalık ve genotip arasındaki yolakta çıplak gözle görülemeyen, ancak ölçülebilen bileşenlerdir.
Endofenotip olabilmesi için Hastalığa özgül olmalı hasta olanlar ile olmayanları ayırdetmesi gerekli Durumdan bağımsız olmalı, süreklilik göstermeli, hatta premorbid dönemde var olması gerekli Kalıtılabilir olmalı birinci derece akrabalarda sağlıklı popülasyondan daha sık görülmesi gerekli Ölçülebilir olmalı yeterli psikometrik özelliklere sahip olmalı Hastalığın genetik etyolojisi ile ilişkili olmalı Hastalık ile nörobiyolojik açıdan ilişkili olmalı Hayvan modellerine aktarılabilir olmalı Maliyet etkinlik oranı yüksek olmalı Gottesman&Gould, 2003
Şizofrenide Endofenotip Arayışı Yapısal Endofenotipler İşlevsel Endofenotipler Nörofizyolojik (p300, p50 baskılanması, mismatch negativity, prepulse inhibition, düzgün izleyen göz hareketleri gibi) Nöropsikolojik (işlem belleği, sözel akıcılık, yürütücü işlevler, vijilans, dikkatin sürdürülmesi vb.)
Şizofrenide Alternatif Fenotip Arayışı Aday belirti/belirtiler Şizofreni alt tipleri Boyutsal yaklaşım psikoz spektrumu örneklem sayısını arttıracağından genetik çalışmalar için uygun bir yaklaşımdır.
Alternatif fenotip olarak lisan bozukluğu? Şizofreninin çekirdek belirtisi düşünce bozukluğu çağrışımlarda gevşeklik Bleuler Tanı ölçütlerinde Dezorganize konuşma Psikoz boyutu için de ortak belirtilerdir. Ara fenotip/endofenotip arayışında ölçülebilir lisan bozukluklarının araştırılması ya da lisan bozukluklarının nasıl ölçülebileceğinin araştırılması gündeme gelmiştir.
Düşünce bozukluğu şizofreniye özgül değildir. Baskılı konuşma, çevresellik, çelinebilir konuşma, klang çağrışımlar aşırılık mani ile ilişkili Konuşma yoksulluğu, konuşma içeriğinde yoksulluk akıcılık ve dezorganizasyon şizofreni ile ilişkili Holzman ve ark. 1986,Cuesta&Peralta,2003
Düşünce bozukluğu şizofreniye özgül değildir. Şizofreni spektrum bozuklukluklarında DEHA bozukluğunda (Caplan ve ark.,2001) Depresyonda/psikotik belirtili depresyonda düşünce bozuklukları görülebilir (Rubin ve ark., 2001;Wilcox ve ark. 2000)
Durumsal mı, özellik mi? Düşünce bozukluğunun şiddeti diğer belirtilerin şiddetiyle ilişkilidir. Remisyondaki hastalarda da; Dezorganize konuşma Bağlantısız konuşma Konuşma yoksulluğu Alışılmadık(peculiar) konuşma izlenir.
Şizofreni Hastalarının Akrabalarında Lisan Bozukluğu Var mı?
Alışılmadık kelime kullanımı Thought Disorder Index Johnston&Holzman(1979) idiosyncratic verbalization Thought and Language Index Liddle ve ark.(2002) peculiar word/sentence usage Öznel değerlendirme Değerlendiriciler arası güvenirliği düşük
Hipotezler Alışılmadık kelime kullanımını ölçmeye yarayan nesnel bir yöntemi sınamak Şizofreni hastaları, kardeşleri ve kontrollerde alışılmadık kelime kullanımı açısından farklılık var mı? Alışılmadık kelime kullanımının bu gruplarda semantik/fonolojik bağlantılar ile ilişkili olup olmadığını sınamak
Yöntem 33 DSM IV Şizofreni hastası, 32 sağlıklı kardeş, 31 sağlıklı kontrol Yaş, eğitim ve cinsiyet açısından gruplar arasında fark yok SCID I, SANS SAPS COWAT modifiye a ve s ile başlayan kelimeler, 3 dk süre İki değerlendirici; ICC 0.91 0.98 Kelime kullanım sıklığı 55 kişiden oluşan örneklem
Yöntem Sözel akıcılık performansı Alışılmış kelime kullanımı puanı (familiarity score) Alışılmadık kelime kullanımı puanı (peculiarity score) Semantik ilişki puanı (kategorik ve bağlamsal) Fonolojik ilişki puanı SAPS fdb alt ölçek puanı
Örnek Sinek Serçe Sapan Sahan süzgeç
Sonuçlar
Sonuçlar
Sonuçlar
Tartışma Şizofrenide sözel akıcılık ile ilişkili önceki çalışmalar fonolojik bir bozukluktan çok, semantik bir bozukluğa işaret ediyor. Semantik ilişki kurma bozukluğunu fonolojik ilşkiler kurarak kompanse etmeye çalışıyor olabilirler, bu durum da alışılmadık kelime kullanımı ile ilişkili olabilir.
Kısıtlılıklar Çevre etkisi? Şizofreni hastaları ile kardeşlerinin aynı ortamda yetişmiş olmaları Örneklemin küçük olması Fdb olanlar ve olmayanlar karşılaştırılamamıştır. Diğer dillerde yapılacak replikasyonlara ihtiyaç vardır.
Saab ve ark. 2010 Psikoz açısından yüksek riskli bireyler (n=40) ve kontrol grubu(n=24) BOLD fmrg, izlem çalışması;6. ve 24. aylar Yüksek riskli bireylerde lisan ile ilişkili beyin bölgelerinde aktivite daha fazla İzlemde psikoz gelişimi ile ilişkili Yüksek riskli bireylerde izlemde pozitif fdb şiddeti ile ilişkili
Endofenotip olabilmesi için Hastalığa özgül olmalı hasta olanlar ile olmayanları ayırdetmesi gerekli Durumdan bağımsız olmalı, süreklilik göstermeli, hatta premorbid dönemde var olması gerekli Kalıtılabilir olmalı birinci derece akrabalarda sağlıklı popülasyondan daha sık görülmesi gerekli? Ölçülebilir olmalı yeterli psikometrik özelliklere sahip olmalı? Hastalığın genetik etyolojisi ile ilişkili olmalı? Hastalık ile nörobiyolojik açıdan ilişkili olmalı? Hayvan modellerine aktarılabilir olmalı? Maliyet etkinlik oranı yüksek olmalı
Dinlediğiniz için teşekkürler