Süleyma Demirel Üiversiesi, Fe Bilimleri Esiüsü Dergisi, 6-2 ( 202), 20-2 Türkiye de Turizm ve İhraca Gelirlerii Ekoomik Büyüme Üzerideki Ekisii Tesi: Eşbüüleşme ve Nedesellik Aalizi Esra POLAT, Süleyma GÜNAY Haceepe Üiversiesi, Fe Fakülesi, İsaisik Bölümü / ANKARA Alıış Tarihi:0.0.20, Kabul Tarihi:7.07.202 Öze: Bu çalışmada, Türkiye içi ihraca ve urizm gelirlerii birlike ekoomik büyüme üzerideki ekisi, 969-2009 döemie ai ihraca gelirleri, urizm gelirleri ve gayri safi milli hasılaya ilişki yıllık veri kümesi kullaılarak, eşbüüleşme yöemi ve edesellik aalizi yardımıyla aaliz edilmekedir. Johase eşbüüleşme esii souçları ihraca gelirleri, urizm gelirleri ve ekoomik büyüme arasıda uzu döemli bir ilişkii olduğu yöüdedir. Ayrıca, haa düzelme modelie dayalı edesellik aalizi ihraca ve urizm gelirleride ekoomik büyümeye doğru sadece ek yölü bir edeselliği olduğuu gösermekedir. Bu edele, Türkiye de uzu döemde ihraca ve urizme dayalı büyüme hipoezii geçerli olduğu söyleebilir. Aahar Kelimeler: Nedesellik, Eşbüüleşme, Haa Düzelme Modeli, İhraca, Gayri Safi Milli Hasıla, Turizm. The Tes of he Effec of Tourism ad Expor Receips o he Ecoomic Growh i Turkey: Coiegraio ad Causaliy Aalysis Absrac: I his sudy, he joi effec of expors ad ourism receips o ecoomic growh is aalyzed for Turkey via coiegraio mehod ad causaliy aalysis based o vecor error correcio model by usig aual daa of he expor receips, ourism receips ad gross domesic produc for he period 969-2009. The resuls of Johase coiegraio es saes ha here is log-ru relaioship bewee expor receips, ourism receips ad ecoomic growh. I addiio, error correcio model shows ha here is oly oe-way causaliy from expor ad ourism receips o ecoomic growh. Thus, i could be old ha he ecoomic growh based o expor ad ourism is valid i Turkey for log-ru. Key Words: Causaliy, Coiegraio, Error Correcio Model, Expor, Gross Domesic Produc, Tourism. Giriş İkisa alaıda hızlı ve isikrarlı bir ekoomik büyüme sürecii asıl gerçekleşirilebileceği kousu, yaygı bir biçimde arışılır. Gelişmeke ola ülkeleri döviz rezervleri kısılı olduğu içi, bu ülkeleri uluslar arası fiasal piyasalarda mali kayaklar elde emesi güçür. Bu edele ihraca; eerji, yaırım malları ve ara malları gibi ihalaı fiasmaı içi gerekli ola öemli kı döviz kayaklarıı sağlamada, bir ülkei büyüme sürecide çok öemlidir (Akaş, 2009). Uluslararası icareeki e büyük kaegorilerde biri ola urizm de, düya geelide üm hizmeler icareii yaklaşık % 0 ıı oluşurmaka ve görümez bir ihraca kalemi olarak ekoomik büyümeye ve gelişmeye öemli kakılar sağlamakadır (Bahar ve Bozkur, 200). Bu edele, ihraca ile ekoomik büyüme ve urizm ile ekoomik büyüme arasıdaki ilişki, ekoomi lieraürüde çok arışıla ve icelee koularda ikisidir. İhracaa dayalı büyüme (expor-led growh/elg) hipoezide, ekoomik büyümei emel belirleyicisii ihraca arışı olduğu ileri sürülmekedir. Bu edele so 30 yılda pek çok gelişmeke ola ülke, daha öce uyguladıkları ihal ikamesie dayalı büyüme poliikalarıı erk ederek, ihracaa yöelik büyüme poliikasıa geçmişir. Plalı kalkıma döemide 960 lı yılları başlarıda iibare, ihal ikameci olarak adladırıla ve emelde korumacılığa dayaa poliikalar izleye Türkiye de, radikal bir değişimle 2 Ocak 980 ekoomik kararlarıda sora, ELG modelie geçe ülkelerde biri olmuşur (Kösekahyaoğlu ve Şeürk, 2006; Bahar ve Bozkur, 200). 980 yılı sorasıda ise, ekoomii dışa açılmasıı sağlamak, kayak dağılımıda ekiliği arırmak ve ülke içi pazarı uluslararası sisemle büüleşirmek amacıyla dışa açık, ihracaa yöelik poliikaları uygulamaya başlaması, 983 e soraki yıllarda ihraca gelirleride öemli bir arışa ede olmuşur (Erdoğa, 2006). So yıllarda oraya aıla eorik modeller, urizmi de bir ihraç malı olarak kabul emekedir. Turizmdeki hızlı bir gelişme, hae halkı gelirleride ve devle gelirleride doğruda bir arışa yol açarke, çarpa ekisi ile ödemeler degesii iyileşirmede dolaylı bir ekiye sahip olmakadır. Buu soucu olarak da, ELG hipoezide olduğu gibi, urizme dayalı büyüme (ourism-led growh/tlg) hipoezide de, urizmdeki gelişmei geel olarak ekoomik büyümeye olumlu bir kakı sağladığı görüşü savuulmakadır. Türkiye ye bakıldığıda urizm sekörüü özellikle 2 Ocak 980 ekoomik kararlarıda sora çok büyük bir gelişme gösererek, ülke kalkımasıda lokomoif görevi üslediği görülmekedir. Bu arihe sora ihracaa yöelik saayileşme sraejisii beimsemesiyle, Türkiye de serbes piyasa ekoomisii emel presibi olarak kabul edile ihraca odaklı saayileşmei gerçekleşirilmeside urizm sekörü; kolay, ekili, verimli ve ispi olarak da *espola@haceepe.edu.r 20
E. POLAT, S. GÜNAY ucuz bir araç olarak görülmüşür. Türkiye de urizm sekörü de 983 sorası yapıla ikisadi ve hukuki eşvikler soucu düya urizmideki büyüme eğilimii izler durumua gelmiş, ülke ekoomisi içi büyük bir gelir ve isihdam kayağı olmuşur. Güümüzde urizm, Türkiye de imala saayide sora gele e öemli döviz kayağı koumudadır (Bahar, 2006; Khalil vd., 2007; Malik vd., 200). Turizm ve ihraca sekörlerii ülke ekoomileri içi özellikle öemli döviz kayakları olmaları, ekoomik büyüme üzeride olumlu bir eki yaraacakları bekleisii doğurmuşur. Bu edele, ikisa alaıda özellikle so yıllarda ELG ve TLG kouları farklı ülkeler içi farklı yöemler kullaılarak çeşili uygulamalar ile araşırılmışır. Bu çalışmaı amacı ise lieraürdeki çalışmalarda farklı olarak, Türkiye içi ihraca gelirleri, urizm gelirleri, gayri safi milli hasıla (GSMH) veri kümesii kullaarak, ihraca ve urizm gelirlerii her ikisii birlike ekoomik büyüme üzerideki ekisii ve ilişkisii iceleyerek ihracaa ve urizme dayalı büyüme hipoezii geçerliliğii araşırmakır. Çalışmaı ikici bölümüde, ihraca ile ekoomik büyüme ve urizm ile ekoomik büyüme arasıdaki eorik ilişkide söz edilmiş, üçücü bölümde ise bu ilişkileri iceleye çeşili uygulamalı çalışmalarda söz edilerek lieraür araması yapılmışır. Dördücü bölümde aalizlerde kullaıla veri kümesi ve ekoomerik yöem aıılmışır. Beşici bölümde, aaliz souçları verilmiş ve gerekli yorumlar yapılmışır. Alıcı bölümde ise yapıla çalışma özelemiş, souç ve öeriler suulmuşur. İhraca ile Ekoomik Büyüme ve Turizm ile Ekoomik Büyüme Arasıdaki Teorik İlişkiler Gelişmeke ola birçok ülkede büyümei ve ekoomik kalkımaı emel kayağıı, ihracaa dayalı gelişme sraejisi oluşurmakadır. Ekoomi lieraürüe bakıldığıda, ihraca ve ekoomik büyüme arasıdaki edesellik ilişkisii iceleye çok sayıda araşırmaı olduğu görülmekedir. Bu kouda yapıla uygulama çalışmalarıda elde edile souçlar oldukça farklıdır. Acak geel alamda, ihracaı ekoomik büyümeyi olumlu yöde ekilediği başka bir deyişle, ihracaaki gelişmei ve arışı ekoomik büyümede orasal bir arışa ede olduğu soucu oraya çıkmakadır. Çükü, bir ülke ekoomiside ihracaı gelişimi ile birlike; ölçek ekoomileride yararlaılmaka, bağlayıcı döviz kısılamaları azalılmaka ve döviz sıkıısı hafifleilmeke, icare dışı sekörlerde poziif dışsallıklar sağlamaka, rekabe gücü elde edebilmek içi kayaklar ekili ve verimli kullaılmaka, geleeksel sekörlerde yaırımlar calamaka ve souça ihraca ekoomik büyümeyi olumlu yöde ekilemekedir (Bahar, 2006). ELG hipoezi olarak adladırıla; ihracaaki büyümei bir ekoomii üreim ve isihdamıdaki büyümei emel belirleyicisi olduğu görüşü üç emel iddia ile deseklemekedir. Bularda ilki, Keyesye bir iddiadır ve ihracaaki arışı dış icare çarpaı vasıasıyla üreim hacmide geişleme yaraacağıı öe sürer. İkiciside ise, ihracaa elde edile dövizi sermaye malları ihalaıda kullaıldığı ve dolayısıyla ekoomik büyümeye ede olduğu savuulmakadır. Üçücü iddiaya göre de, ihraca pazarıdaki hacim ve rekabe, ölçek ekoomilerie ve üreimde ekolojik ilerlemeye ve yayılmalara sebep olur (Kösekahyaoğlu ve Şeürk, 2006). Burada harekele; bir gelişme sraejisi olarak urizmi ekoomik büyümeye ede olacağıa ilişki eorik dayaağı, ihraca ve ekoomik büyüme lieraürüde kayakladığıı söylemek mümküdür. Niekim ödemeler bilâçosuu cari işlemler hesabıdaki uluslar arası hizmeler kısmıda yer ala urizmi, uluslararası icaree kou ola geleeksel hizme faaliyelerii başıda yer aldığı görülmekedir. Dolayısıyla, yabacı urisleri bir başka ülkede yapmış oldukları urizm amaçlı harcamalar, o ülkeye sağladığı döviz geliri açısıda aye mal ihracaıda olduğu gibi bir ihraca ekisi yapmakadır. Başka bir deyişle, urizm görümez bir ihraca kalemidir. Çükü urizmde elde edile her ürlü gelir, urislere saıla her ürlü ürü ve hizme ek ihraca olarak kabul edilmekedir. Ülkeye gele uris sayısı arıkça, gidile ülkedeki ürü ve hizme üreimie ola alep de armakadır. Eğer gidile ülke, yüksele alep düzeyie paralel olarak ara üreimi karşılayacak kayaklara sahip ise, urisleri üm harcamaları o ülkede kalacakır. Acak, üreimi yerel kayaklarla arırma olaağı yok ise, o zama yeersiz ola üreim fakörlerii ihal emek gerekecekir. Ülkei urisik döviz kazaçları, döviz kayıplarıda daha fazla ise urizm ödemeler degesie olumlu kakıda buluacakır. Bu edele, ELG hipoezide olduğu gibi, TLG hipoezide de urizmi uzu döemde ekoomik büyümeye ede olabileceği kabul edilmekedir. Özele, bir ülkede urizmi gelişmesiyle birlike; döviz sıkıısı hafifler, ülke içi firmaları dışarıdaki rakipleri ile rekabe gücü ve souça verimliliği arar, ölçek ekoomileride yararlaılır, dış icare degesi poziif yöde ekileir ve isihdam yaraılır. Bu gelişmeler ise bir büü olarak ulusal gelirde arışa yol açarak, ekoomik büyüme üzeride olumlu bir eki meydaa geirir (Bahar, 2006). Lieraür Özei Lieraürde, gelişmeke ola ülkeler başa olmak üzere birçok ülke içi ihraca ile ekoomik büyüme arasıdaki ilişkiyi araşıra çalışmalar vardır. Öreği, gelişmiş ve gelişmeke ola ülkeler içi yapıla çalışmalarda; Kugler (99), Crospo ve Wörz (2003), Parikh ve Sirbu (200) ihraca arış hızı ile GSMH değişimi verilerii ele alarak, zama serisi aalizi yapmışlardır. Eşbüüleşme esii ve haa düzelme modeli (Error Correcio Model/ECM) ile edesellik esii kullaıldığı bu çalışmalarda, ihracaı, gelişmiş ülkeler ve yüksek ekolojik ürüler üree ülkelerde büyümeyi poziif yöde ekilediği soucua ulaşılmışır (Erdoğa, 2006). Ekaayake (999), sekiz ae gelişmeke ola Asya ülkesi içi 960-997 döemide Egle-Grager ile Johase ve Juselius eşbüüleşme, edesellik eslerii kullaarak ihracaaki büyüme ve ekoomik büyüme arasıdaki ilişkiyi araşırmışır. Aaliz souçları Hidisa, Edoezya, Kore, Pakisa, Filipiler, Sri Laka ve Taylad içi bu iki değişke arasıda iki yölü bir edesellik olduğuu 205
Türkiye de Turizm ve İhraca Gelirlerii Ekoomik Büyüme Üzerideki Ekisii Tesi: Eşbüüleşme ve Nedesellik Aalizi gösermiş, Malezya içi de ELG hipoezii geçerli olduğu bulumuşur. Ayrıca Sri Laka hariç üm ülkeler içi, ekoomik büyümede ihracaaki büyümeye doğru Grager edeselliği olduğu bulumuşur. Acak, ihracaaki büyümede ekoomik büyümeye doğru kısa döemli bir edesellik içi güçlü bir kaı buluamamışır (Ekaayake, 999). Jorda ve Eia (2007), Namibya içi 970-2005 döemide ECM ve Johase eşbüüleşme eslerii kullaarak ELG hipoezii geçerli olduğu soucua ulaşmışır (Eia, 2007). Türkiye içi ise so yıllarda yapıla ve ihraca ile ekoomik büyüme arasıdaki ilişkiyi iceleye öemli bir lieraür oluşuğu söyleebilir. Öreği, Erdoğa (2006), 923-200 döemide Türkiye içi ihraca ile ekoomik büyüme arasıdaki edesellik ve uzu döem ilişkisii, ECM edesellik ve Johase eşbüüleşme eslerii kullaarak icelemişir. Araşırma soucuda, iki değişke arasıda uzu döemli bir ilişkii olduğu ve iki araflı bir edesellik ilişkisii olduğu espi edilmişir. Kösekahyaoğlu ve Şeürk (2006), Türkiye ve yedi yei gelişe ülke içi Grager edesellik aalizii kullaarak ELG hipoezii es emişir. Çalışma soucuda icelee sekiz ülkede Arjai, Brezilya ve Hidisa içi ELG hipoezi deseklemezke, Türkiye, Çek Cumhuriyei, Macarisa, Poloya ve Çi örekleride ihracala milli gelir arasıda güçlü bir edesellik ilişkisi olduğu bulumuşur. Bilgi ve Şahbaz (2009), 987 2007 döemi içi aylık verileri kullaarak uzu döem ilişkisii Johase eşbüüleşme esi ve kısa döem ilişkisii VECM ye bağlı Grager edesellik esleri ile Toda ve Yamamoo (995) arafıda aımlaa döüşürülmüş Wald (MWALD) eslerii kullaarak araşırmışır. Toda ve Yamamoo yöemie göre, ELG hipoezii desekleyecek bir şekilde, ihracaa büyümeyi emsil ede saayi üreim edeksie doğru ek yölü Grager edesellik varlığı gözlemlemişir. Takım (200), 975-2008 Türkiye verilerii kullaarak ihraca ile büyüme arasıdaki ilişkiyi Grager edesellik aalizi ile es emiş ve ihraca arışıı büyümedeki arışı deseklemediği soucua ulaşmışır. Temiz ve Gokme (200), 950-2009 yılları içi reel ihraca ve reel GSYİH ile ifade edile ekoomik büyüme arasıdaki ilişkiyi, Johase eşbüüleşme esi, vekör haa düzelme modeli (Vecor Error Correcio Model/VECM) ve Grager edesellik esi kullaarak icelemişir. Reel ihraca ve ekoomik büyüme arasıda hem uzu döemde, hem de kısa döemde edesellik ilişkisi bulmuş, bu edeselliği yöüü ise ekoomik büyümede ihracaa doğru olduğuu belirmişir (Erdoğa, 2006; Kösekahyaoğlu ve Şeürk, 2006; Bilgi ve Şahbaz, 2009; Takım, 200; Temiz ve Gokme, 200). Lieraürde so yıllarda yapıla, çeşili ülkeler ve Türkiye içi urizm ile ekoomik büyüme arasıdaki ilişkiyi araşıra bazı çalışmalarda söz edilebilir. Öreği, Balaguer ve Caavella-Jorda (2002), Johase eşbüüleşme ile Grager edesellik eslerii kullaarak urizmi İspaya ı ekoomik büyümesie ola kakısıı araşırmış ve TLG hipoezii geçerli olduğu soucua ulaşmışır. Drisakis (200), uzu döemde urizmi Yuaisa ı ekoomik büyümesie ola ekisii Johase eşbüüleşme ve ECM eslerii kullaarak aaliz emiş, ekoomik büyüme ile uluslararası urizm gelirleri arasıda güçlü bir edesellik ilişkisii olduğu soucua ulaşmışır. Oh (2005), Egle ve Grager iki aşamalı yaklaşımıı, VAR modelii kullaarak, Kore ekoomisi içi ekoomik büyüme ile urizm arasıda uzu döemli bir ilişkii olmadığıı, sadece kısa döemde ekoomik büyümede urizme doğru ek yölü bir ilişkii olduğuu, böylece Kore içi TLG hipoezii geçerli olmadığıı bulmuşur. Kim (2006), Tayva içi urizm harcamaları ve ekoomik büyüme arasıdaki ilişkiyi, Johase eşbüüleşme esi, Grager edeselliği ve VAR modelii kullaarak araşırmışır. Bu iki değişe arasıda uzu döemli ve iki yölü bir ilişki olduğuu bulmuşur (Balaguer ve Caavella-Jorda, 2002; Drisakis, 200; Oh, 2005; Kim, 2006; Çeiaş ve Bekaş, 2008). Khalil vd. (2007), Pakisa ekoomisi içi kısa döemde, Grager ile ECM edesellik eslerii ve uzu döemde, Egle-Grager eşbüüleşme esii kullaarak, urizm harcamaları ile ekoomik büyüme arasıda kuvveli bir ilişki bulmuşur (Khalil vd., 2007; Malik vd., 200). Türkiye içi ise Guduz ve Haemi-J (2005), 963-2000 yıllık verileri içi boosrap simülasyoua dayadırılmış edesellik ilişkisii es ederek, TLG hipoezii Türkiye içi geçerli olduğuu bulmuşur. Oga ve Demiroz (2005), 980Q-200Q2 döemi içi Johase eşbüüleşme esi ve VECM yi kullaarak, Türkiye de ekoomik büyüme ve urizm gelirleri arasıda hem uzu, hem de kısa döemde iki yölü bir edesellik olduğuu ve araşırıla döemde TLG hipoezii geçerli olduğuu bulmuşlardır. Bahar (2006), 963 200 yılları arasıdaki urizm gelirleri ile GSMH da oluşa değişkelere ai zama serisii, VAR modeli kullaılarak icelemişir. Elde edile souçlar, urizmi ekoomik büyüme üzeride olumlu bir eki meydaa geirdiğii ve yapıla eşbüüleşme esie göre de, her iki değişke arasıda uzu döemde bir ilişkii buluduğuu gösermişir (Guduz ve Haemi-J, 2005; Bahar, 2006; Çeiaş ve Bekaş, 2008). Özdemir ve Öksüzler (2006) ise, 963-2003 döemie ai urizm gelirleri, GSMH, reel döviz kuru değişkelerii kulladıkları çalışmalarıda Johase eşbüüleşme ve VECM yöemleri ile hem kısa hem de uzu döemde, urizmde ekoomik büyümeye doğru ek yölü bir ilişki olduğuu gösermişir. Çeiaş ve Bekaş (2008), 96-2006 döemi içi ARDL yöemi ile Türkiye de urizm gelirleri ve ekoomik büyüme değişkeleri arasıda kısa döemde bir ilişki bulmazke, uzu döemde TLG hipoezii Türkiye içi geçerli olduğuu ifade emişir. Kızılgöl ve Erbaykal (2008) da, Türkiye deki urizm gelirleri ile ekoomik büyüme arasıdaki edesellik ilişkisi Toda-Yamamoo yöemi çerçeveside icelemişir. 992:0 2006:02 döemlerii kapsaya üçer aylık veriler kullaılarak yapıla es souçlarıa göre, ekoomik büyümede urizm gelirlerie doğru ek yölü bir edesellik ilişkisi oraya çıkmışır. Aka ve Işık (2009) a, 970-2007 döemi içi Egle ve Grager ile Johase Eşbüüleşme yöemleri kullaılarak, yabacı ziyareçi harcamalarıı ekoomik büyüme üzeride bir eki yaraığı ve bu ekii yabacı ziyareçi harcamalarıda ekoomik büyümeye doğru olduğu bulumuşur. Acak, ekoomik büyümede yabacı ziyareçi harcamasıa doğru bir eki görülmemişir. Kaircioglu (2009) ise, 960-2006 döemi içi sıırlar esi ve Johase yaklaşımıı kullaarak Türkiye de 206
E. POLAT, S. GÜNAY uluslararası urizm ve ekoomik büyüme arasıda uzu döemli bir ilişki bulamamışır (Guduz ve Haemi-J, 2005; Özdemir ve Öksüzler, 2006; Çei ve Bekaş, 2008; Aka ve Işık, 2009; Kaircioglu, 2009). Veri Kümesi ve Ekoomerik Yöem Bu çalışmada, 969-2009 döemii kapsaya GSMH, ihraca gelirleri ve urizm gelirlerie ilişki yıllık veri kümesi kullaılmışır. İhraca gelirlerie ai veri kümesi Türkiye İsaisik Kurumu da (TÜİK), urizm gelirlerie ai veriler Türkiye Seyaha Aceeleri Birliği de (TÜRSAB) ve GSMH verisi ise Düya Bakası Gelişmişlik Gösergeleri, IMF i Uluslararası Fiasal İsaisikleri de alımışır. Tüm değişkeleri büyüme oraları öemli olduğu içi aalizlerde verileri doğal logariması alımış değerleri kullaılmışır. Çalışmada Eviews5 ekoomerik pake programı kullaılmışır. Bu üç değişke arasıdaki uzu döemde bir ilişki olup olmadığı Johase eşbüüleşme esi ile kısa döem ilişkileri ise VECM ile araşırılmışır. Bu çalışmadaki zama serilerii birim kök içerip içermediği, Augmeed Dickey-Fuller (ADF) esi kullaılarak araşırılmışır. Geişleilmiş Dickey-Fuller Birim Kök Tesi Zama serileri aalizide, kullaıla değişkeler arasıda alamlı ilişkiler elde edilebilmesi içi, serileri durağa olması gerekmekedir. Durağalık esi, serileri birim kök içerip içermediğii es edilmesidir. ADF birim kök esi aşağıdaki gibi üç farklı deklemi kullaarak yapılır. () eşiliği, sabi erim ve sokasik redi olmadığı bir rasgele yürüyüş sürecii; (2) eşiliği, sabi erimi olduğu bir rasgele yürüyüş sürecii, (3) eşiliği ise hem sabi erimi hem de sokasik redi olduğu bir rasgele yürüyüş sürecii aımlamakadır. Bu üç deklem içi de, =0 yokluk hipoezi es edilir. Eğer yokluk hipoezi red edilir ve <0 seçeek hipoezi kabul edilir ise, Y serisi durağa olur (Malik vd., 200). Düzeyde durağa bulumaya seriler birici farkları alııca durağa hale gelir ise, bu serilere birici derecede büüleşik yai I() serileri deir (Khalil vd., 2007; Malik vd., 200). Y () Y Y Y (2) 2 Y Y (3) olsu (uresriced vecor auoregressio/var) (Özdemir ve Öksüzler, 2006; Jorda ve Eia, 2007). X X kxk () X, ae değişkede oluşa boyulu vekör; boyulu ahmi edilecek paramereler vekörü ve k, gecikme sayısıdır. () eşiliğideki deklem, VECM olacak şekilde (5) eşiliğideki gibi yeide aımlaabilir (Jorda ve Eia, 2007). X X k X k X k (5) Burada, i I i, i,, k I ; k ; µ, sabi erim;, haa vekörüdür. ise, değişkeleri farkı alımış biçimii emsil emekedir. Harris (995) e göre (5) eşiliği, hem uzu hem de kısa döemli ilişkiler hakkıda bilgi sağlamakadır. boyulu ve r raklı ola marisi, uzu döem kasayılarıı gösermekedir. Eşbüüleşme aalizii amacı, marisii rakıı (r) belirlemesi ile eşbüüleşme vekörü sayısıa karar vermekir. Johase (988) ile Johase ve Juselius (990) iz ve maksimum özdeğer esleri ile rakı belirleebileceğii gösermişir (Karagöl ve Serel, 2005; Özdemir ve Öksüzler, 2006; Jorda ve Eia, 2007; Akaş, 2009). Haa Düzelme Modeli Grager (988), değişkeler eşbüüleşik olduğuda seriler arasıdaki edesellik aalizii ECM ile yapılmasıı daha uygu olacağıı belirmişir. Çalışmamızda ECM i işleyişi, (6), (7) ve (8) eşilikleri ile ifade edilebilir. LNGSMH a 3i i a LNTURGEL LNIHRAC b 3i i 0 0 ailngsmhi a 2iLNIHRAC i (6) i i i b LNTURGEL i ECM u bi LNIHRAC i b2ilngsmhi (7) i i ECM v LNTURGEL c0 ci LNITURGEL i c2ilngsmh i i i c3ilnihrac i ECM i (8) Eşbüüleşme Tesi Eşbüüleşme, uzu döemde ekoomik değişkeler arasıdaki orak bir hareke olarak aımlaabilir. Tüm seriler ayı düzeyde büüleşik olduğuda, Johase (988, 995) am bilgi e çok olabilirlik yöemi ile seriler arasıda uzu döemli bir ilişki olup olmadığı es edilir. Johase yöemie göre X, () eşiliğideki gibi aımlaa bir sıırlamamış vekör ooregressive süreç Yukarıdaki regresyo deklemlerideki ECM -, eşbüüleşme deklemleride elde edile haa erimlerii bir gecikmeli değerii gösermeke ve haa düzelme parameresi olarak adladırılmakadır. Haa düzelme parameresii kasayılarıı (λ, θ, γ) isaisiksel açıda alamlı çıkması, uzu döem degeside kısa döem sapmaları varlığıı göserir. Uygulamada, haa düzelme parameresii egaif ve 207
Türkiye de Turizm ve İhraca Gelirlerii Ekoomik Büyüme Üzerideki Ekisii Tesi: Eşbüüleşme ve Nedesellik Aalizi isaisiksel açıda alamlı olması bekleir. Çükü bu durumda, değişkeleri uzu döem dege değerie doğru harekeii olacağı ifade edilmekedir. ECM de gecikmeli değerleri yer ala bağımsız değişkeleri kasayılarıı bir büü olarak sadar F-isaisiğii alamlı olması veya haa düzelme değişkeii - isaisiğii alamlı olması edeselliği varlığıı göserir (Akaş, 2009). Aaliz Souçları İhraca gelirleri, urizm gelirleri ve GSMH arasıda uzu döemli bir ilişki olup olmadığıı belirleebilmesi içi, ilk öce bu serileri durağalık esi yapılmışır. Durağalık esi içi uygu gecikme sayıları, mulak değerce e küçük Schwarz bilgi krierie göre belirlemişir. Çizelge deki ADF birim kök esi souçlarıda görüldüğü üzere, LNGSMH, LNIHRAC ve LNTURGEL değişkeleri içi elde edile ADF es isaisiği değerleri McKio % 5 kriik değerleride daha küçükür. Bua göre, değişkeleri ümüü düzeyde birim köke sahip olduğu söyleir. Çizelge. ADF Birim Kök Tesi Souçları- Düzey Değişke Tes Model Türü ADF Tes İsaisiği LNGSMH LNIHRAC LNTURGEL Sabili Sabili ve redli Sabili Sabili ve redli Sabili Sabili ve redli -.9005-2.87087 -.39676-2.7773-2.353752 -.88509 Gecikme uzuluğu 2 MacKio %5 Kiik Değerleri -2.938987-3.529758-2.938987-3.529758-2.95-3.529758 Acak, Çizelge 2 de de görüldüğü üzere serileri birici derecede farkları alıdığıda birim kök vardır yokluk hipoezi %5 düzeyide red edilmekedir. Bua göre, ADF esie göre ihraca gelirleri, urizm gelirleri ve GSMH değişkeleri birici farklara göre durağadır. Böylece, birim kök esi soucuda bu üç serii birici derecede büüleşik yai I() serileri olduğu soucua ulaşılır. Çizelge 2. ADF Birim Kök Tesi Souçları-Birici Fark Değişke LNGSMH LNIHRAC LNTURGEL Tes Model Türü Sabili Sabi ve redli Sabili Sabi ve redliı Sabili Sabi ve redli ADF Tes İsaisiği -3.7755-3.802050 -.39086 -.6752-3.56963-5.6226 Gecikme uzuluğu 2 MacKio %5 Kiik Değerleri -2.95-3.533083-2.95-3.533083-2.9327-3.533083 Büü değişkeleri ayı seviyede durağa oldukları buluduka sora, uzu döemli dege ilişkisii araşırmak içi eşbüüleşme aalizi yapılmışır. Johase eşbüüleşme esi souçları Çizelge 3 e göserilmişir. Maksimum öz değer esi içi, hiç eşbüüleşme vekörü olmadığıı söyleye yokluk hipoezi red edilmekedir. E çok bir ae eşbüüleşme vekörü olduğuu ifade ede yokluk hipoez ise % 5 düzeyide kabul edilmekedir. Bua göre değişkeler arasıda %5 düzeyide ek bir eşbüüleşme vekörü bulumakadır. Johase eşbüüleşme eside elde edile souçlara göre, seriler arasıda uzu döemli bir ilişki olduğu belirlemişir. Çizelge 3. Johase Eşbüüleşme Tesi Souçları Yokluk Hipoezi Maksimum Öz Değer Tesi Tes İsaisiği %5kriik değer Olasılık H 0 : r = 0 25.20750 22.29962 0.09 H 0 : r 0.608 5.8920 0.2820 H 0 : r 2.5989 9.656 0.336 görülmekedir. Hesaplaa eseklik ekisi yorumladığıda ihraca gelirlerideki % lik bir arışı GSMH yı yaklaşık % 0.6 oraıda arırdığı, urizm gelirlerideki % lik bir arışı ise GSMH yı % 0.0 arırdığı söyleebilir. Burada ihraca ve urizm serileri Çizelge e Johase eşbüüleşme esi soucuda elde edile ormalleşirilmiş eşbüüleşme kasayıları yer almakadır. Bulua bu kasayılar, aslıda uzu döem eseklikleri ifade ede paramere ahmileridir. Bu kasayılara bakıldığıda, ihraca gelirlerii ve urizm gelirlerii ekoomik büyüme ekisi eseklikleri poziifir. İhraca gelirleri ve urizm gelirlerideki arışları uzu döemde GSMH yi aırdığı GSMH serisi ile poziif bir ilişki içide olup, eorik bekleilerimizi doğrulamakadır. 208
E. POLAT, S. GÜNAY Çizelge. Normalleşirilmiş Eşbüüleşme Kasayıları Değişkeler Eşbüüleşme Kasayıları LNIHRAC 0.6326 LNTURGEL 0.06873 Sabi 3.066798 Seriler düzeyde durağa olmadığı ve eşbüüleşik olduğuda dolayı, edesellik esi içi ECM kullaılmışır. (6), (7) ve (8) umaralı deklemler sırasıyla GSMH, ihraca gelirleri ve urizm gelirleri serlerie uygulamışır. Modeller içi uygu gecikme uzuluğu Schwarz bilgi krierie göre olarak belirlemişir. Çizelge 5 e her bir bağımlı değişke içi bağımsız değişkeleri, sabi erimleri, haa düzelme (ECM - ) erimlerii kasayıları ve paraez içide isaisik değerleri verilmişir. Bağımsız değişkelere ilişki kasayıları alamlı buluması değişkeler arasıdaki kısa döem edeselliği varlığıı göserirke, ECM - erimlerii kasayılarıı alamlı buluması, uzu döem ekisii varlığıı göserir. Çizelge 5 e göre, sadece LNGSMH i bağımlı değişke olduğu deklem içi ECM - erimie ilişki kasayı % 5 alamlılık düzeyide alamlı bulumuşur. ECM souçlarıa göre, sadece ECM - erimie ilişki kasayıı alamlı olması bile ihraca gelirleri ve urizm gelirlerii, GSMH ye (Grager alamıda) ede olduğuu gösermekedir. Acak, GSMH de ihraca ve urizm gelirlerie doğru bir edesellik söz kousu değildir. Ayrıca LNGSMH i bağımlı değişke olduğu model içi urizm gelirleri ile GSMH arasıda uzu döem ilişkisii aksie, kısa döemde egaif % 5 alam düzeyide alamlı bir ilişki bulumuşur. Acak ECM - kasayısı egaif ve isaisiki olarak yorumlaabilir bir büyüklüğe sahipir. Bu erimi egaif çıkması kısa döem sapmalarıı degeye yakısadığıı, yai haa düzelme mekaizmasıı çalışığıı göserir. Teoriye göre, ECM - egaif ise ekoomik büyümeye ilişki deklem dege değerii alıdadır ve haa erimi bir soraki döemde ou dege değerie yükselecekir. ECM - = -0.3527 değeri, kısa döemli şoka dolayı meydaa gele uzu döem degeside sapmaı her yıl yaklaşık % 35 oraıda elafi edildiğii gösermekedir. Çizelge 5. Haa Düzelme Tesi Souçları Bağımsız Değişkeler Bağımlı Değişke LNGSMH - LNİHRAC - LNTURGEL - Sabi ECM - LNGSMH 0.082059-0.06669-0.078087-0.00756-0.3527 (0.507303) (-0.32338) (-2.6520)* (-0.00) (-3.9259)* LNİHRAC 0.85337 (0.29323) -0.20378 0.0972 0.3695-0.03065 (-0.595520) (0.05372) (.85792) (-0.03298) LNTURGEL 0.77339 (0.2036) -0.0325 0.0295 0.077375-0.3753 (-0.888) (0.5076) (0.75823) (-0.683675) Takım (200) ı çalışmasıı aksie burada elde edile souçlar, Erdoğa (2006), Kösekahyaoğlu ve Şeürk (2006), Bilgi ve Şahbaz (2009) çalışmaları ile uarlı olarak, eorik bekleilere de uyum gösererek, Türkiye içi ELG hipoezii geçerli olduğuu, yai Temiz ve Gokme (200) i çalışmasıı aksie, edeselliği ihracaa ekoomik büyümeye doğru olduğuu gösermişir. Ayrıca bu çalışmada elde eiğimiz souçlar, Kaircioglu (2009) u çalışmasıı aksie Guduz ve Haemi-J (2005), Oga ve Demiroz (2005), Bahar (2006), Özdemir ve Öksüzler (2006), Çeiaş ve Bekaş (2008), Aka ve Işık (2009) çalışmaları ve eorik bekleiler ile de uyumlu olarak, Türkiye içi TLG hipoezii de geçerli olduğuu, yai Kızılgöl ve Erbaykal (2008) ı çalışmasıı aksie, edeselliği urizmde ekoomik büyümeye doğru olduğuu gösermişir. Souç ve Öeriler Birçok ülkei ekoomik büyüme kousuda zorluklar yaşadığı güümüz düyasıda, ihraca ve urizm gelirleri ile ekoomik büyüme arasıdaki edesellik ilişkileri ve bu ilişkileri yöü, özellikle bu değişkeleri ekoomik büyüme üzerideki ekileri kouları ilgi çekmekedir. Acak, farklı ülkeler içi yapıla uygulama çalışmalarıda her iki değişkei de ekoomik büyüme ile ola ilişkisii yöü kousuda farklı souçlara ulaşılmışır. Bu çalışmada, lieraürde yer ala Türkiye içi yapılmış öceki çalışmalarda farklı olarak, Türkiye de ihraca ve urizm gelirlerii ekoomik büyüme üzerideki birlike ekisi ve bu değişkeler arasıdaki edesellik ilişkileri 969-2009 döemie ai ihraca gelirleri, urizm gelirleri ve GSMH değişkelerie ilişki yıllık veri kümesi kullaılarak, eşbüüleşme yöemi ve edesellik esi yardımıyla aaliz edilmişir. Johase eşbüüleşme esi ihraca ve urizm gelirleri ile ekoomik büyüme arasıda uzu döemli alamlı ve poziif bir ilişkii buluduğuu gösermişir. ECM ye dayaa Grager (988) edesellik esi de, ihraca ve urizm gelirleride GSMH ye doğru ek yölü bir edesellik olduğuu 209
Türkiye de Turizm ve İhraca Gelirlerii Ekoomik Büyüme Üzerideki Ekisii Tesi: Eşbüüleşme ve Nedesellik Aalizi gösermişir. ECM - değişkeii kasayısı egaif olduğuda haa düzelme mekaizması çalışmaka ve bir döemde meydaa gele degesizlik soraki döemlerde düzeilmekedir. Souç olarak, Türkiye de uzu döemde ihraca ve urizme dayalı ekoomik büyüme hipoezii geçerli olduğu söyleebilir. Bu edele, Türkiye içi döviz girdisi sağlaya sekörleri başıda gele ihraca ve urizm sekörlerie yöelik yaırımları eşvik edici ve desekleyici poliikalar uygulamasıı, uzu döemde ayı zamada ekoomik büyüme üzeride olumlu bir eki yaraacağı açıkır. Ekoomik büyüme ile urizm değişkeleri arasıdaki uzu döemli ilişki ve ek yölü edesellik bulguları, uzu döemde urizme dayalı büyüme hipoezii geçerli olduğuu ve urizm edüsrisii Türkiye i öemli büyüme kayaklarıda biri olduğuu gösermekedir. Turizm sekörü, edüsri malları ihracaıda sora ikici sırada yer alırke, Türkiye i de e öemli ikici döviz kayaklarıda birisidir. Turizm sekörüü büyüme sürecii hızladırıcı rolüü arırılmasıda hem devlee, hem de özel seköre öemli görevler düşmekedir. Devle bir yada urizme ola alebi arırıcı, diğer yada urizm arzıdaki büyümeyi hızladıracak akif poliikalarla sekörü düzelemelidir. Bu amaçla, urizm sekörüü eşvik ede poliikaları çeşiledirmeli ve ülke aıımıa daha çok kayak akarmalıdır. Ayrıca, urizm bölgelerideki alyapı güçledirilmeli ve çevre sorularıı çözümü öcelikli amaçlarda biri olmalıdır. Özel sekör ise urizmdeki hizme kaliesii yükselmeli, sekörü ihiyacıa karşılık vere ielikli işgücü isihdamıı arırmalıdır. İhracaa dayalı sraeji ise, ülkeleri serbes icare koşullarıda karşılaşırmalı üsülüğe sahip oldukları alalarda üreim yapmalarıı ögörmekedir. Bir başka deyişle, üm saayiler değil, acak gelişme poasiyelie sahip olalar özedirilmeye çalışılmalıdır. Buu sağlamak içi, ekoomiyi uluslararası icaree koparmayacak bir icare rejimi izlemesi, ulusal kayak ahsisii ihal ikameside olduğu gibi sadece iç alep arafıda değil, uluslararası alep arafıda belirlemesie izi verilmesi gerekiği vurgulamalıdır. Kayaklar Aka, Y., Işık, C. 2009. Yabacı Ziyareçi Harcamalarıı Ekoomik Büyümeye Ekisi (970 2007). Aaolia: Turizm Araşırmaları Dergisi, 20 (2), 97-203. Akaş, C. 2009. Türkiye i İhraca, İhala ve Ekoomik Büyüme Arasıdaki Nedesellik Aalizi. Kocaeli Üiversiesi Sosyal Bilimler Esiüsü Dergisi, 8 (2), 35-7. Bahar, O. 2006. Turizm Sekörüü Türkiye i Ekoomik Büyümesi Üzerideki Ekisi: VAR Aalizi Yaklaşımı. CBÜ. İİBF Yöeim ve Ekoomi Dergisi, 3(2), 37-50. Bahar, O., Bozkur, K. 200. Gelişmeke Ola Ülkelerde Turizm-Ekoomik Büyüme İlişkisi: Diamik Pael Veri Aalizi. Aaolia: Turizm Araşırmaları Dergisi, 2(2), 255-265. Balaguer, L., Caavella-Jorda, M. 2002. Tourism as a log-ru ecoomic growh facor: The Spaish case. Applied Ecoomics, 3, 877 88. Bilgi, C., Sahbaz, A. 2009. Türkiye de Büyüme ve İhraca Arasıdaki Nedesellik İlişkileri. Gaziaep Üiversiesi Sosyal Bilimler Dergisi, 8(), 77-98. Çeiaş, H., Bekaş, Ç. 2008. Türkiye de Turizm ve Ekoomik Büyüme Arasıdaki Kısa ve Uzu Döemli İlişkiler. Aaolia: Turizm Araşırmaları Dergisi, 9(), -8. Drisakis, N. 200. Tourism as a log-ru ecoomic growh facor: A empirical ivesigaio for Greece usig causaliy aalysis. Tourism Ecoomics, 0(3), 305 36. Guduz, L., Haemi-J, A. 2005. Is he ourism-led growh hypohesis valid for Turkey?. Applied Ecoomics Leers, 2(8), 99 50. Ekaayake, E. M. 999. Expors ad Ecoomic Growh i Asia Developig Couries: Coiegraio ad Error-Correcio Models. Joural of Ecoomic Developme, 2(2), 3-56. Erdoğa, S. 2006. Türkiye i İhraca Yapısıdaki Değişme ve Büyüme İlişkisi: Koeegrasyo ve Nedesellik Tesi Uygulaması. Selçuk Üiversiesi Karama İ. İ. B. F. Dergisi, 0, (9), 30-39. Jorda, A. C., Eia, J. H. 2007. Expor ad Ecoomic Growh i Namibia: A Grager Causaliy Aalysis. Souh Africa Joural of Ecoomics, 75(3), 50-57. Karagöl, E., Serel, A. 2005. Türkiye de İhraca ve GSMH Arasıdaki İlişkii Koiegrasyo Yöemiyle İcelemesi. Sosyal Siyase Koferasları Dergisi, 50, 030-00. Kaircioglu, S. T. 2009. Revisiig he ourism-led-growh hypohesis for Turkey usig he bouds es ad Johase approach for coiegraio. Tourism Maageme, 30, 7 20. Khalil, S., Kakar, M. K., Waliullah. 2007. Role of Tourism i Ecoomic Growh: Empirical Evidece from Pakisa Ecoomy. The Pakisa Developme Review, 6(), 985-995. Kızılgöl, Ö., Erbaykal, E. 2008. Türkiye de Turizm Gelirleri ile Ekoomik Büyüme İlişkisi: Bir Nedesellik Aalizi. Süleyma Demirel Üiversiesi İkisadi ve İdari Bilimler Fakülesi Dergisi, 3(2), 35-360. 20
E. POLAT, S. GÜNAY Kim, H. L., Che, M. H., Jag, S. C. 2006. Tourism expasio ad ecoomic developme: The case of Taiwa. Tourism Maageme, 27, 925-933. Kösekahyaoğlu, L., Şeürk, C. 2006. İhracaa Dayalı Büyüme Hipoezii Tesi: Türkiye ve Yei Gelişe Ekoomiler Üzerie Karşılaşırmalı Bir İceleme. Süleyma Demirel Üiversiesi Sosyal Bilimler Esiüsü Dergisi, 2(), 23-5. Malik, S., Chaudhry, I. S., Sheikh, M. R., Farooqi, F. S. 200. Tourism, Ecoomic Growh ad Curre Accou Defici i Pakisa: Evidece from Coiegraio ad Causal Aalysis. Europea Joural of Ecoomics, Fiace ad Admiisraive Scieces, 22, 2-3. Özdemir, A. R., Öksüzler, O. 2006. Türkiye de Turizm Bir Ekoomik Büyüme Poliikası Aracı Olabilir mi? Bir Grager Nedesellik Aalizi. Balıkesir Üiversiesi SBE Dergisi, 9(6), 07-26. Takım, A. 200. Türkiye de GSYİH ile İhraca Arasıdaki İlişki: Grager Nedesellik Tesi. Aaürk Üiversiesi Sosyal Bilimler Esiüsü Dergisi, (2), -6. Temiz, D., Gokme, A. 200. A aalysis of he expor ad ecoomic growh i Turkey over he period of 950-2009. Ieraioal Joural of Ecoomic ad Admiisraive Sudies, 3(5), 23-2. Oh, C. O. 2005. The coribuio of ourism developme o ecoomic growh i he Korea ecoomy. Tourism Maageme, 26, 39. 2