I ALPTEKİN GÜNEY Beykent Üniversitesi Öğretim Görevlisi BANKA HUKUKU Beta
Yayın No : 3002 Hukuk Dizisi : 1470 1. Baskı Şubat 2012 İSTANBUL 1. Baskıdan Tıpkı 2. Baskı Kasım 2013 İSTANBUL ISBN 978-605 - 333-027 - 1 Copyright Bu kitabın bu basısının Türkiye deki yayın hakları BETA Basım Yayım Dağıtım A.Ş. ye aittir. Her hakkı saklıdır. Hiçbir bölümü ve paragrafı kısmen veya tamamen ya da özet halinde, fotokopi, faksimile veya başka herhangi bir şekilde çoğaltılamaz, dağıtılamaz. Normal ölçüyü aşan iktibaslar yapılamaz. Normal ve kanunî iktibaslarda kaynak gösterilmesi zorunludur. Dizgi : Beta Basım A Ş. Baskı - Cilt : Yazın Basın Yayın Matbaacılık Trz.Tic.Ltd.Şti. (Sertifika No: 12028) İkitelli Çevre Sanayi Sitesi 8. Blok No: 38-40-42-44 Başakşehir/İSTANBUL 0212 565 01 22-0212 565 02 55 Ka pak Tasarım : Gülgonca Çarpık Beta Basım Yayım Dağıtım A.Ş. (Sertifika No: 16136) Narlıbahçe Sok. Damga Binası No.: 11 Cağaloğlu - İSTANBUL Tel : (0-212) 511 54 32-519 01 77 Fax: (0-212) 511 36 50 www.betayayincilik.com
Bugünlere gelmemde büyük katkıları olan, Teyzeme ve Enişteme III
V ÖNSÖZ Bankalar, tasarruf sahipleri ile kredi talebi olan işletmeleri, bir araya getiren kurumlardır. Bankalar, tüm dünyada olduğu gibi ülkemizde de finans sektörünün temel taşlarındandır. Öz sermayelerinin çok üzerinde borçlanabilen bankaların temel borçlanma kaynağı bilindiği üzere müşterilerinden toplamakta oldukları mevduatlardır. Bir bankanın sorun yaşaması sadece kendini değil, o bankanın müşterilerini hatta ülke ekonomisini de olumsuz etkilemektedir. Bu nedenle bankalar diğer işletmelerden farklı yasal düzenlemelere muhatap olmaktadır. Kuruluşları, faaliyetleri, yönetimleri, denetimleri, sona ermeleri Türk Ticaret Kanunu nun dışında özel kanunla düzenlenmiştir. Bu kitap, özellikle temel bankacılık hukuku alanında olmak üzere, kaynak eksikliği nedeniyle yazılmak zorunda kalınmıştır. Kitap, bankacılık alanında eğitim yapan öğrencilerin ve bankacılığa özellikle yeni başlayanlar başta olmak üzere bankacıların ihtiyaç duydukları temel hukuksal çerçeve düşünülerek, kesinlikle akademik kaygı taşımadan sadece ders kitabı olarak hazırlanmıştır. Kitapta, bankaların kuruluşu, tasfiyesi, denetimi, temel bankacılık faaliyetlerinin hukuksal düzenlemeleri üzerinde durulmuştur. Ayrıca bankacılıkta önemli bir yeri olan çek işlemlerinin hukuksal düzenlemelerine de bir bölüm halinde yer verilmiştir. Kitapta, bankacılık mesleğine hazırlananların bilmesi gereken temel banka hukuku bilgileri, on sekiz yıla varan bankacılık tecrübelerimin ışığında aktarılmaya çalışılmıştır. Gösterdiğim bütün titizliğe karşın kitabın birçok eksiği olabilir. Bu nedenle kitapla ilgili akademik çevreler ve bankacılardan gelecek her türlü
VI Önsöz öneri ve eleştiri bu çalışmanın eksiklerinin giderilmesine katkıda bulunacaktır. Akademik hayata girmemde büyük katkısı olan ve beni kitap hazırlamam için yüreklendiren değerli büyüğüm Sn. Prof Dr. İ.Erdal Kerey e, beni destekleyen sevgili çalışma arkadaşlarıma, kendilerine ait zamanımı kitap çalışmasına ayırmama anlayış gösteren, çalışmamı okuyarak ve görüşleriyle katkı sağlayan eşim Sevil Güney ve kızım Seda Güney e, kitabın sizlere ulaşmasında büyük emekleri olan Beta Yayıncılık Yönetim Kurulu Başkanı Seyhan Satar ve ekibine ayrı ayrı teşekkür ederim. Alptekin Güney Şubat 2012/ İstanbul
VII Bankacılara Tavsiyeler * Hugh McCulloch Aralık 1863 de Hugh McCulloclı, o zamanki Para Otoritesi (Comptroller of the Currency) daha sonra Hazine Sekreteri, Amerika Birleşik Devletleri ndeki ulusal bankalara yolladığı bir mektupta tüm basiretli bankacıların izlemesine gerek gördüğü bazı prensipleri belirlemiştir. Aşağıdaki metin bu mektuptan alınan bazı paragrafları içermektedir. Buradaki öğütler 1863 de olduğu gibi günümüzde de güncelliğini korumaktadır. Makul bir garantiyle güvenceye alınmış krediler dışında kredi vermeyin. Spekülasyonu cesaretlendirici ve teşvik edici hiçbir şey yapmayın. İmkânlarınızı yasal ve basiretli işlemler için kullanın. Verdiğiniz kredilerin vadesini müşterinizin işinin imkan verdiği en kısa vadeye göre ayarlayın ve kaynağa ihtiyacınız olup olmadığına bakmaksızın tüm borçların vadesinde ödenmesi için ısrarlı olun. Bir krediyi sırf ödendiği zaman daha avantajlı bir yatırıma yönlendirmeyeceğinizi düşündüğünüz için yenilemeyin. Kredilerinizi başka türlü sağlıklı bir şekilde kontrol edemez ve geri dönüşünü sağlayamazsınız. Kredilerinizi belirli kişiler ya da kurumlarda yoğunlaştırmak yerine dağıtın. Bir kişiye veya bir firmaya verilen büyük krediler, bazen uygun ve zorunlu olmakla birlikte, çoğunlukla riskli olurlar. Büyük kredi müşterileri bankanın kontrolünü ellerine geçirebilirler. Müşteri ve banka arasındaki böyle bir ilişkinin sonucunda kimin zor duruma düşeceğinin tahmin edilmesi ise zor değildir. Kredilerin, banka özkaynaklarının üzerinde olan her * Bu yazı 1996 yılında Bankacılar Dergisi nin 16. Sayısında yayınlanmıştır.
VIII Bankacılara Tavsiyeler bir doları bankanın borcudur ve banka yöneticileri mevduat sahiplerine, diğer alacaklılarına ve hissedarlarına karşı verdikleri kredileri sıkı sıkıya kontrol etmekle yükümlüdürler. Müşterilerinizin zenginleştikçe bankanın da zenginleşeceğini göz önünde bulundurarak müşterilerinize hoşgörülü davranın. Ancak hiçbir zaman onların kendi politikalarını size dikte ettirmesine izin vermeyin. Eğer kredi vermenin uygun olmadığını düşünüyorsanız, bankanın bu şüphelerinizden faydalanmasına imkân tanıyın ve krediyi vermeyin. Bir müşterinin dürüstlüğünden şüphelenmeniz için nedenleriniz varsa, hesabını kapatın. Bir dolandırıcıyla, onun sizi aldatmasını önleyebileceğinizi düşünseniz bile, asla iş yapmayın. Bu gibi durumlarda risk her zaman için kazançtan daha yüksektir. Çalışanlarınıza çalmadan rahat ve saygın bir yaşam sürmelerine olanak tanıyacak bir maaş verin ve onlardan size sunabilecekleri tüm hizmeti isteyin. Eğer bir çalışanınız kazandığı maaştan daha fazlasını harcıyorsa, fazla harcamalarını dürüstçe açıklayabiliyorsa bile, onu işten çıkarın. Tutumlu olmamak bir suç değildir ancak insanı kolaylıkla suça yöneltebilir. Kazandığından daha fazlasını harcayan bir çalışan banka için güvenli bir eleman olamaz. Bankanın sermayesi hayali değil gerçek olmalıdır. Bankanın sahibi, borç alanlar değil borç vermek için parası olanlar olmalıdır. Denetçiler ulusal bankalar tarafından dolaşım (circulation) yoluyla veya diğer suni yöntemlerle nominal sermaye yaratılmasını önlemek için çaba gösterirler. Bunu yaparken denetçiler iyi yönetilen bankalardan yardım göreceklerini düşünürler. Namuslu, dürüst ve yasal bir şekilde bankacılık yapın. Büyük kazanç imkânlarının sizi baştan çıkarmasına izin vermeyin. Ulusal Para Kanunu çerçevesinde kullanabileceğiniz tüm imkânları kullanın. Gösteriş meraklısı borç verenler genellikle ya şarlatan ya da dolandırıcıdırlar.
IX İÇİNDEKİLER BÖLÜM 1 BANKA HUKUKUNUN KONUSU VE KAYNAKLARI 1.1. BANKA HUKUKUNUN KONUSU...1 1.2. BANKA HUKUKUNUN KAYNAKLARI...2 1.2.1. Kanunlar...2 1.2.2. Bakanlar Kurulu Kararnameleri...7 1.2.3. Yönetmelikler ve Tebliğler...7 BÖLÜM 2 BANKA KAVRAMI, BANKACILIK SEKTÖRÜNÜN ÖRGÜTLENMESİ VE BANKALARIN KURULUŞU, TASFİYESİ 2.1. BANKA KAVRAMI...9 2.2. BANKACILIK SEKTÖRÜNÜN ÖRGÜTLENMESİ...10 2.2.1 Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurumu (Kurum)...12 2.2.1.1. Kurumun Görev ve Yetkileri...16 2.2.2. TÜRKİYE CUMHURİYET MERKEZ BANKASI...17 2.2.3. TASARRUF MEVDUATI SİGORTA FONU (FON)...18 2.2.3.1. Fonun Görev Yetki ve Sorumlulukları...20 2.2.4. TÜRKİYE BANKALAR BİRLİĞİ VE TÜRKİYE KATILIM BANKALARI BİRLİĞİ...21 2.2.4.1. Birliklerin Gelirleri...22
X İçindekiler 2.3. BANKALARIN KURULUŞU...23 2.3.1. Kuruluş İzni Alınması...23 2.3.2. Kuruluş Şartları ve Kurucularda Aranan Şartlar...24 2.3.3. Yurt Dışında Kurulmuş Bir Bankanın Türkiye de İlk Şubesini Açması...25 2.4. BANKALARIN FAALİYETE GEÇMESİ...26 2.4.1. Faaliyete Geçme Kavramı...26 2.4.2. Faaliyete Geçme İzni...28 2.4.3. Faaliyete Geçme İzninin İptali ve Sınırlandırılması İznin İptali...29 2.4.3.1. Türkiye de Kurulmuş Banka Açısından...29 2.4.3.2. Yurt Dışında Kurulmuş Bir Bankanın Türkiye deki Şubesi Açısından...30 2.4.3.3. İznin Sınırlandırılması...30 2.4.4. Kuruluş İzninin İptali...31 2.4.5. Yurtiçinde Şube Açma ve Sınır Ötesi Faaliyetler...31 2.4.6. Bankaların Tasfiyesi...32 BÖLÜM 3 BANKALARIN YÖNETİMİ VE ÇALIŞMA DÜZENİ 3.1. KURUMSAL YÖNETİM İLKELERİ...37 3.2. BANKA ÖRGÜTÜNE İLİŞKİN DÜZENLEMELER...38 3.2.1. Genel Kurul...39 3.2.1.1. Ana Sözleşme Değişiklikleri...39 3.2.1.2. Sermaye Arttırılması...40 3.2.1.3. Pay Devri...40 3.2.1.4. Birleşme, Bölünme ve Hisse Değişimi...41
İçindekiler XI 3.2.2. Yönetim Kurulu...42 3.2.2.1. Görevleri...43 3.2.3. Denetim Komitesi...43 3.2.4. Genel Müdür ve Genel Müdür Yardımcıları...44 3.2.5. Yemin ve Mal Beyanında Bulunma Zorunluluğu...45 3.3. İÇ SİSTEMLER...46 3.3.1. İç Kontrol Sistemi...47 3.3.2. Risk Yönetimi Sistemi...48 3.3.3. İç Denetim Sistemi...50 3.3.4. Kredi Komitesi...50 3.3.5. Dış Denetim...51 3.3.6. Şube Örgütü...52 3.3.6.1. Şube Kavramı ve Niteliği...52 3.3.6.2. Şube Açma Koşulları...54 3.4. BANKA ÇALIŞMA DÜZENİNE İLİŞKİN DÜZENLEMELER...55 3.4.1. Bankanın Emin Bir Şekilde Çalışmasını Sağlamaya Yönelik Önlemler...55 3.4.1.1. Kayıt ve Hesapların Tutulmasına İlişkin Esaslar...57 3.4.1.2. Finansal Raporlara İlişkin Esaslar...59 3.4.2. Bankaların Müşterilerinin Kimliklerini Tespit Etmeleri Zorunluluğu...60 3.4.3. Müşteri Haklarına İlişkin Esaslar...61 3.4.4. Bankaların ve Mensuplarının Sır Saklama Yükümlülüğü...61
XII İçindekiler BÖLÜM 4 BANKALARIN FAALİYETLERİ, DENETİMLERİ VE SONA ERMELERİ 4.1. MEVDUAT ve KATILIM FONU...67 4.1.1. Mevduat Kavramı ve Hukuki Niteliği...67 4.1.2. Mevduatın Hukuki Niteliği...68 4.1.3. Katılım Fonu Kavramı...69 4.1.3.1 Cari Hesap...69 4.1.3.2. Katılma Hesabı...70 4.1.4. Mevduat ve Katılım Fonu Türleri...70 4.1.4.1. Mevduat ve Katılım Fonu Sahibi Açısından...71 4.1.4.2. Vade Açısından...73 4.1.5. Mevduatın ve Katılım Fonunun Çekilmesi...74 4.1.6. Mevduatta Faiz...75 4.1.7. Mevduatta Zamanaşımı...75 4.1.8. Tasarruf Mevduatının ve Katılım Fonunun Güvence Altına Alınması...77 4.2. KREDİ...80 4.2.1. Bankacılık Kanununa Göre Kredi Kavramı...80 4.2.2. Risk Grupları...81 4.2.3. Kredi Sınırları...83 4.2.3.1. Genel Kredi Sınırı...83 4.2.3.2. Büyük Kredi Sınırı...83 4.2.3.3. Banka Ortaklarına Kredi Sınırı...84 4.2.3.4. Banka Mensuplarına Kredi Sınırı...84 4.2.3.5. Kredi Sınırlamasına Dâhil Olmayan İşlemler...86
İçindekiler XIII 4.2.4. Kredi Sınırlarının Öz Kaynaklara Göre Belirlenmesi...87 4.2.5. Adi Ortaklığa Kullandırılan Kredilerin, Her Bir Ortak İçin Adi Ortaklıktaki Sorumluluğu Oranında Göz Önüne Alınması...87 4.2.6. Kredi Dolayısıyla Alınacak Faizler ve Diğer Menfaatler...88 4.2.7. Kredi Açma Yetkisi...89 4.2.8. Kredi Borçlusunun Mal Varlığı Durumunun Saptanması...90 4.2.9. Karşılık Ayırma...91 4.3. BANKANIN ORTAKLIK PAYLARINA İLİŞKİN SINIRLAMALAR...91 4.4. BANKALARIN EMTİA VE TAŞINMAZLARI İLE İLGİLİ İŞLEMLERİNE İLİŞKİN SINIRLAMALAR...92 4.4.1. Ticaret Yapma ve Ortaklığa Katılma Yasağı...92 4.4.2. Bankaların Taşınmaz Edinme Sınırı...93 BÖLÜM 5 DIŞ DENETİM 5.1. Dış Denetim Birimleri...95 5.1.1. Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurumu...96 5.1.2. TC. Merkez Bankası...97 5.2. Denetim Sonuçları...97 5.2.1. Önlem Alınmasını Gerektiren Haller...97 5.2.2. Alınacak Önlemler...98 5.2.2.1. Düzeltici Önlemler...99 5.2.2.2. İyileştirici Önlemler...100 5.2.2.3. Kısıtlayıcı Önlemler...100 5.2.2.4. Faaliyet İzninin Kaldırılması veya Fona Devir...101
XIV İçindekiler BÖLÜM 6 ÇEK İŞLEMLERİ 6.1. Bankanın Araştırma Yükümlülüğü...104 6.2. Çek Hesabı Açılması...105 6.3. Çek Defterleri...106 6.3.1. Tacir Olan ve Tacir Olmayan Kişilere Verilecek Çek Karneleri...107 6.3.2. Hamiline Yazılı Çek...108 6.4. Çek Keşide Edilmesi ve Ödenmesi...109 6.5. Çekin Karşılıksız Olması ve Bankanın Sorumluluğu...109 6.5.1. Karşılıksız Çeklerde Bankanın Sorumluluğu...109 6.5.2. Çekin Karşılıksız Olması...110 6.5.3. Karşılıksız Çekte Cezai Sorumluluk...112 6.6. Keşide Tarihinden Önce (İleri Tarihli Çekler) Bankaya İbraz Edilen Çekler...112 6.7. Çek Düzenleme ve Çek Hesabı Açma Yasağının Kaldırılması...114 6.8. Bankaların ve Banka Personelinin Cezai Sorumlulukları...115 6.9. Çekte Zaman Aşımı...116 6.10. Eski Çekler Hakkında 3167 Sayılı Kanunun Uygulanmasına Devam Edilmesi...117 KAYNAKÇA...121