T. C. İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Eğitim Bilimleri Anabilim Dalı Doktora Tezi Ergenlerde Siber Zorbalık / Siber Mağduriyet Yaşantıları ve Bu Davranışlara İlişkin Öğretmen ve Eğitim Yöneticilerinin Görüşleri Hüseyin SERİN 2502080065 Tez Danışmanı Prof. Dr. İrfan ERDOĞAN İstanbul, 2012
ii
ÖZ Bu araştırmanın amacı, ergenlerde siber zorbalık /siber mağduriyet yaşantılarını ve bu davranışlara ilişkin öğretmenlerin ve eğitim yöneticilerinin farkındalık düzeylerini incelemektir. Araştırma, İstanbul ilindeki 74 resmi ilköğretim okulunun 5., 6., 7. ve 8. sınıflarında eğitim - öğretim gören 2226 sı kız, 2065 i erkek olmak üzere toplam 4291 öğrenci ile bu okullarda görevli 230 u kadın, 497 si erkek olmak üzere toplam 727 müdür ve müdür yardımcısı, 506 sı kadın, 410 u erkek olmak üzere toplam 916 öğretmen ile yürütülmüştür. Araştırma sonucunda öğrencilerin % 26.52 sinin siber zorbalığa bir şekilde karıştığı görülmüştür. Öğrencilerin % 9.42 sinin siber zorbalık yaptıkları, % 11.79 unun siber mağdur oldukları ve % 5.31 inin ise hem siber zorba hem de siber mağdur oldukları bulunmuştur. Siber zorbalık davranışlarında bulunma / siber zorbalık davranışlarına maruz kalma yaygınlığı cinsiyete göre incelendiğinde, kız öğrencilerin erkek öğrencilerden hem daha az siber zorbalık davranışlarında bulundukları hem de daha az siber mağdur oldukları belirlenmiştir. İnternete internet kafeden giren çocukların; internete ev, okul ve arkadaşının evinden giren çocuklardan daha fazla siber zorbalık davranışları gösterdikleri, internete günde beş saat ve daha fazla bağlı kalan öğrencilerin internete bundan daha az süre ile bağlanan öğrencilerinden daha fazla siber zorbalık davranışlarında bulundukları ve daha fazla siber mağdur oldukları bulunmuştur. Araştırma sonuçlarına göre düşük sosyo - ekonomik çevredeki okullarda okuyan öğrenciler orta ve üst sosyo - ekonomik çevredeki okullarda okuyan öğrencilerden daha fazla siber mağduriyet yaşamaktadırlar. Okul yöneticilerinin % 53.2 si, öğretmenlerin % 47.6 sının daha önceden siber zorbalık şeklinde bir kavramı duydukları, yöneticilerin % 58.7 sinin ve öğretmenlerin % 58.3 ünün ise bu kavramın tanımını bildikleri görülmüştür. iii
Okul yöneticilerinin % 51,7 sinin, öğretmenlerin % 65,4 ünün siber zorbalığa karşı herhangi bir önleyici çalışmada bulunmadıkları görülmüştür. Araştırma sonucunda elde edinilen bulgulara göre, okul yöneticilerinin % 6.3 ünün, öğretmenlerin ise % 7.6 sının siber zorbalığa maruz kaldıkları bulunmuştur. Anahtar Sözcükler: Zorbalık, Siber Zorbalık, Siber Zorba, Siber Mağdur. iv
ABSTRACT The aim of this study is to examine cyber bullying/ cyber victimization experiences of adolescents and the awareness levels of teachers and education managers about the behaviours of the adolescents on the related topic. This research is applied in primary public schools in the city of İstanbul over 916 teachers (506 females, 410 males), 727 principals and vice principals (230 females and 497 males) and 4291 students who are at the 4th, 5th, 6th, 7th and 8th grades (2226 female and 2065 male students). Reports are resulted in the following: 26.52 % of students are somehow involved in cyber bullying. 9.42 % of them did cyber bullying, 11.79 % are cyber victims and 5.31 % are involved in both cyber bullying and victimization. When two genders are considered: Male students are involved in cyber bullying and victimization more than the female students. According to internet connection places: Students who connect to internet in internet cafes demonstrate more cyber bullying behaviours than those who connect to internet in their houses, schools or their friend s houses. According to their internet usage frequency: Students who are connected to internet for 5 hours or more than 5 hours are involved in cyber bullying and victimization more than the students who spent less than 5 hours on the internet. According to the research results: Students who go to schools that are in a low socioeconomic environment are exposed to more cyber bullying than those who are in a middle and high socio-economic environment. According to the research results: 53.2 % of school maganers, 47.6 % of teachers have heard the concept cyber bullying, 58.7 % of the school managers and 58.3 % of the teachers have already known the definition of cyber bullying. 51.7% of school managers and 65.4% of school teachers haven t done any preventive work against cyber bullying, the only work that the school manager did was to v
inform the students (19.39 %) and parents (18.02 %) and the only thing that the school teachers did was to inform the students ( 21.83 %) and the parents (4.91 %). According to the research results 6.3 % of the school managers and 7.6 % of the school teachers weren t exposed to any cyber bullying behaviours. Key Words: Bullying, Cyber Bullying, Cyber Bullies, Cyber Victims. vi
ÖNSÖZ Bu çalışma, ergenlerde siber zorbalık /siber mağduriyet yaşantıları ve bu davranışlara ilişkin öğretmen ve eğitim yöneticilerinin farkındalık düzeylerini incelemektedir. Araştırmanın her aşamasında bana yol gösteren, desteğini ve güvenini esirgemeyen, gerek bilime gerekse yaşama geniş bir perspektiften bakabilme konusunda beni zenginleştiren danışman hocam Sayın Prof. Dr. İrfan ERDOĞAN a sonsuz teşekkürlerimi sunarım. Konuyla ilgili görüş ve tecrübelerinden yararlandığım Sayın Doç. Dr. Tolga ARICAK a, doktora öğrenimim boyunca ders aldığım ve tezin çeşitli aşamalarında bana destek olan değerli hocalarıma teşekkürlerimi sunuyorum. Doktora eğitimim süresince desteklerini esirgemeyen değerli dostlarım, Dr. Tuna ACAR, Op. Dr. Levent ACAR ve Yunus DEMİREL e, işleri kolaylaştırma konusundaki becerisini ölçek ve anketlerin değerlendirilmesi sürecinde de gösteren çalışma arkadaşım Turgay ÖNCÜL e; sağladıkları değerli katkılardan dolayı dönem arkadaşım Yrd. Doç. Dr. Gamze İNAN KAYA ya ve Milli Eğitim Denetçisi Sinan CANSABUNCU ya; ölçeklerin uygulanmasında yardımlarını esirgemeyen İstanbul ilinde görevli ilköğretim okul yöneticileri ve öğretmenlerine ve her zaman destekleriyle beni yalnız bırakmayan aileme teşekkür ediyorum. Hüseyin SERİN vii
İÇİNDEKİLER ÖZ... iii ABSTRACT... v ÖNSÖZ... vii İÇİNDEKİLER... viii TABLOLAR LİSTESİ... ix GİRİŞ... 1 Problem... 1 Amaç... 4 Önem... 6 Sayıltılar... 7 Sınırlılıklar... 7 Tanımlar... 7 I. BÖLÜM: İLGİLİ ALANYAZIN... 9 1. Zorbalık... 9 1.1. Zorbalığın Yaygınlığı...12 1.2. Zorbalığın Nedenleri...15 1.3. Zorba ve Mağdurların Özellikleri...17 2. Siber Zorbalık...20 2.1. Siber Zorbalığın Görülme Biçimleri...22 2.2. Siber Zorbalık Araçları...24 2.3. Siber Zorbalık ve Geleneksel Zorbalık Arasındaki İlişki...27 2.4. Siber Zorbalıkta Roller...31 2.5. Siber Zorbalığa Maruz Kalmanın Etkileri...32 3. İlgili Araştırmalar...35 3.1. Yurtdışında Yapılan Araştırmalar...35 3.2. Türkiye de Yapılan Araştırmalar...39 II. BÖLÜM: YÖNTEM...42 Araştırma Deseni ve Ölçme Araçları...42 Evren ve Örneklem...44 Verilerin Analizi...44 III. BÖLÜM: BULGULAR...45 1. Öğrencilerin Siber Zorbalık / Siber Mağduriyet Davranışlarına İlişkin Betimsel Bulgular...45 2. Öğrencilerin Siber Zorbalık / Siber Mağduriyet Davranışlarına İlişkin Çıkarımsal Bulgular...51 3. Okul Yöneticilerinin, Öğrencilerin Siber Zorbalık / Siber Mağduriyet Davranışlarına İlişkin Farkındalık Düzeyleri İle İlgili Bulgular...90 4. Öğretmenlerin, Öğrencilerin Siber Zorbalık / Siber Mağduriyet Davranışlarına İlişkin Farkındalık Düzeyleri İle İlgili Bulgular...94 IV. BÖLÜM: TARTIŞMA VE YORUM...99 V. BÖLÜM: SONUÇ VE ÖNERİLER...109 KAYNAKÇA...115 EKLER...131 EK I: SİBER MAĞDUR ÖLÇEĞİ...131 EK-II: SİBER ZORBALIK ÖLÇEĞİ...133 EK-III: ÖĞRENCİ KİŞİSEL BİLGİLER FORMU...135 EK-IV: YÖNETİCİ SİBER ZORBALIK FARKINDALIK ANKETİ...138 EK-V: ÖĞRETMEN SİBER ZORBALIK FARKINDALIK ANKETİ...141 EK-VI: ANKET İZİN ONAYI...144 EK-VII: UYGULAMA YAPILAN OKULLAR LİSTESİ...145 EK-VIII: İSTANBUL İLİNDE BULUNAN RESMİ İLKÖĞRETİM OKULLARININ İLÇELERE GÖRE DAĞILIMI...147 ÖZGEÇMİŞ...148 viii
TABLOLAR LİSTESİ Tablo 1- Öğrencilerin Anne ve Babalarının Eğitim Durumları Dağılımı. 45 Tablo 2- Öğrenci Annelerinin Meslek Dağılımı...46 Tablo 3- Öğrenci Babalarının Meslek Dağılımı 48 Tablo 4- Cinsiyete Göre Siber Zorbalık ve Siber Mağduriyet Puanları Farkı için Yapılan İlişkisiz Örneklem t-testi. 51 Tablo 5- Cinsiyete Göre Siber Zorbalık ve Siber Mağduriyet Puanları Ortalaması, Standart Sapması ve Ortalamanın Standart Hatası 51 Tablo 6- Sınıf Düzeyine Göre Siber Zorbalık ve Siber Mağduriyet Puanları Farkı için Yapılan Tek Yönlü Varyans Analizi. 52 Tablo 7- Sınıf Düzeyine Göre Siber Zorbalık ve Siber Mağduriyet Puanları Ortalaması, Standart Sapması ve Standart Hatası...53 Tablo 8- Sınıf Düzeyleri Arasındaki Fark için Yapılan Scheffe Çoklu Karşılaştırma Testi. 54 Tablo 9- Anne-Baba Beraberlik Durumuna Göre Siber Zorbalık ve Siber Mağduriyet Puanları Farkı için Yapılan İlişkisiz Örneklem t-testi. 55 Tablo 10- Anne-Baba Beraberlik Durumuna Göre Siber Zorbalık ve Siber Mağduriyet Puanları Ortalaması, Standart Sapması ve Ortalamanın Standart Hatası.55 Tablo 11- Kardeş Sayısına Göre Siber Zorbalık ve Siber Mağduriyet Puanları Farkı için Yapılan Tek Yönlü Varyans Analizi.. 56 Tablo 12- Kardeş Sayısına Göre Siber Zorbalık ve Siber Mağduriyet Puanları Ortalaması, Standart Sapması ve Standart Hatası... 57 Tablo 13- Siber Zorbalık Açısından Kardeş Sayısındaki Fark için Yapılan Scheffe Çoklu Karşılaştırma Testi....58 Tablo 14- Annenin Eğitim Durumuna Göre Siber Zorbalık ve Siber Mağduriyet Puanları Farkı için Yapılan Tek Yönlü Varyans Analizi...59 Tablo 15- Annenin Eğitim Durumuna Göre Siber Zorbalık ve Siber Mağduriyet Puanları Ortalaması, Standart Sapması ve Standart Hatası..60 ix
Tablo 16- Siber Zorbalık Açısından Anne Eğitim Düzeyindeki Fark için Yapılan Scheffe Çoklu Karşılaştırma Testi. 61 Tablo 17- Babanın Eğitim Durumuna Göre Siber Zorbalık ve Siber Mağduriyet Puanları Farkı için Yapılan Tek Yönlü Varyans Analizi...62 Tablo 18- Babanın Eğitim Durumuna Göre Siber Zorbalık ve Siber Mağduriyet Puanları Ortalaması, Standart Sapması ve Standart Hatası.63 Tablo 19- Siber Zorbalık Açısından Baba Eğitim Düzeyindeki Fark için Yapılan Scheffe Çoklu Karşılaştırma Testi...64 Tablo 20- Bilgisayar Sahibi Olma Durumuna Göre Siber Zorbalık ve Siber Mağduriyet Puanları Farkı için Yapılan İlişkisiz Örneklem t-testi65 Tablo 21- Bilgisayar Sahibi Olma Durumuna Göre Siber Zorbalık ve Siber Mağduriyet Puanları Ortalaması, Standart Sapması ve Ortalamanın Standart Hatası..65 Tablo 22- Cep Telefonu Sahibi Olma Durumuna Göre Siber Zorbalık ve Siber Mağduriyet Puanları Farkı için Yapılan İlişkisiz Örneklem t-testi 66 Tablo 23- Cep Telefonu Sahibi Olma Durumuna Göre Siber Zorbalık ve Siber Mağduriyet Puanları Ortalaması, Standart Sapması ve Ortalamanın Standart Hatası...66 Tablo 24- Internet Kullanma Durumuna Göre Siber Zorbalık ve Siber Mağduriyet Puanları Farkı için Yapılan İlişkisiz Örneklem t-testi..67 Tablo 25- Internet Kullanma Durumuna Göre Siber Zorbalık ve Siber Mağduriyet Puanları Ortalaması, Standart Sapması ve Ortalamanın Standart Hatası.. 67 Tablo 26- İnternete Girilen Yere Göre Siber Zorbalık ve Siber Mağduriyet Puanları Farkı için Yapılan Tek Yönlü Varyans Analizi.. 68 Tablo 27- İnternete Girilen Yere Göre Siber Zorbalık ve Siber Mağduriyet Puanları Ortalaması, Standart Sapması ve Standart Hatası.. 69 Tablo 28- Siber Zorbalık Açısından İnternete Girilen Yere Göre Fark için Yapılan Scheffe Çoklu Karşılaştırma Testi...70 Tablo 29- İnterneti Kullanma Sıklığına Göre Siber Zorbalık ve Siber Mağduriyet Puanları Farkı için Yapılan Tek Yönlü Varyans Analizi..71 x
Tablo 30- İnterneti Kullanma Sıklığına Göre Siber Zorbalık ve Siber Mağduriyet Puanları Ortalaması, Standart Sapması ve Standart Hatası. 72 Tablo 31- İnterneti Kullanma Sıklığına Göre Fark için Yapılan Scheffe Çoklu Karşılaştırma Testi.. 73 Tablo 32- İnterneti Kullanma Amacına Göre Siber Zorbalık ve Siber Mağduriyet Puanları Farkı için Yapılan Tek Yönlü Varyans Analizi.74 Tablo 33- İnterneti Kullanma Amacına Göre Siber Zorbalık ve Siber Mağduriyet Puanları Ortalaması, Standart Sapması ve Standart Hatası..75 Tablo 34- Siber Zorbalık Açısından İnterneti Kullanma Amacına Göre Fark için Yapılan Scheffe Çoklu Karşılaştırma Testi.. 76 Tablo 35- Daha Önce Siber Zorbalık Yapma Durumuna Göre Siber Zorbalık ve Siber Mağduriyet Puanları Farkı için Yapılan Tek Yönlü Varyans Analizi. 77 Tablo 36- Daha Önce Siber Zorbalık Yapma Durumuna Göre Siber Zorbalık ve Siber Mağduriyet Puanları Ortalaması, Standart Sapması ve Standart Hatası.78 Tablo 37- Siber Zorbalık Açısından Daha Önce Siber Zorbalık Yapma Durumuna Göre Fark için Yapılan Scheffe Çoklu Karşılaştırma Testi...79 Tablo 38- Siber Mağdur Olma Durumuna Göre Siber Zorbalık ve Siber Mağduriyet Puanları Farkı için Yapılan İlişkisiz Örneklem t-testi 80 Tablo 39- Siber Mağdur Olma Durumuna Göre Siber Zorbalık ve Siber Mağduriyet Puanları Ortalaması, Standart Sapması ve Ortalamanın Standart Hatası. 80 Tablo 40- Arkadaşlarının Siber Zorbalığına Şahit Olma Durumuna Göre Siber Zorbalık ve Siber Mağduriyet Puanları Farkı için Yapılan İlişkisiz Örneklem t-testi...81 Tablo 41- Arkadaşlarının Siber Zorbalığına Şahit Olma Durumuna Göre Siber Zorbalık ve Siber Mağduriyet Puanları Ortalaması, Standart Sapması ve Ortalamanın Standart Hatası.. 81 Tablo 42- Arkadaşlarının Siber Mağdur Olmasına Şahit Olma Durumuna Göre Siber Zorbalık ve Siber Mağduriyet Puanları Farkı için Yapılan İlişkisiz Örneklem t-testi.. 82 xi
Tablo 43- Arkadaşlarının Siber Mağdur Olmasına Şahit Olma Durumuna Göre Siber Zorbalık ve Siber Mağduriyet Puanları Ortalaması, Standart Sapması ve Ortalamanın Standart Hatası.. 82 Tablo 44- Siber Zorbalığa Uğradığında Öğretmeniyle Konuşma Durumuna Göre Siber Zorbalık ve Siber Mağduriyet Puanları Farkı için Yapılan İlişkisiz Örneklem t-testi... 83 Tablo 45- Siber Zorbalığa Uğradığında Öğretmeniyle Konuşma Durumuna Göre Siber Zorbalık ve Siber Mağduriyet Puanları Ortalaması, Standart Sapması ve Ortalamanın Standart Hatası.. 83 Tablo 46- Siber Zorbalığa Uğradığında Yöneticilerle Konuşma Durumuna Göre Siber Zorbalık ve Siber Mağduriyet Puanları Farkı için Yapılan İlişkisiz Örneklem t-testi. 84 Tablo 47- Siber Zorbalığa Uğradığında Yöneticilerle Konuşma Durumuna Göre Siber Zorbalık ve Siber Mağduriyet Puanları Ortalaması, Standart Sapması ve Ortalamanın Standart Hatası.. 85 Tablo 48- Siber Zorbalığa Uğradığında Arkadaşlarıyla Konuşma Durumuna Göre Siber Zorbalık ve Siber Mağduriyet Puanları Farkı için Yapılan İlişkisiz Örneklem t-testi.. 85 Tablo 49- Siber Zorbalığa Uğradığında Arkadaşlarıyla Konuşma Durumuna Göre Siber Zorbalık ve Siber Mağduriyet Puanları Ortalaması, Standart Sapması ve Ortalamanın Standart Hatası. 86 Tablo 50- Siber Zorbalığa Uğradığında Anne-Babasıyla Konuşma Durumuna Göre Siber Zorbalık ve Siber Mağduriyet Puanları Farkı için Yapılan İlişkisiz Örneklem t-testi.. 86 Tablo 51- Siber Zorbalığa Uğradığında Anne-Babasıyla Konuşma Durumuna Göre Siber Zorbalık ve Siber Mağduriyet Puanları Ortalaması, Standart Sapması ve Ortalamanın Standart Hatası.. 87 Tablo 52- Sosyo Ekonomik Düzeye Göre Siber Zorbalık ve Siber Mağduriyet Puanları Farkı için Yapılan Tek Yönlü Varyans Analizi. 87 Tablo 53- Sosyo Ekonomik Düzeye Göre Siber Zorbalık ve Siber Mağduriyet Puanları Ortalaması, Standart Sapması ve Standart Hatası... 88 xii
Tablo 54- Siber Mağduriyet Açısından Sosyo Ekonomik Düzeye Göre Fark için Yapılan Scheffe Çoklu Karşılaştırma Testi.. 89 Tablo 55- Okul Yöneticilerinin Öğretmen Olarak Branş Dağılımları...90 Tablo 56- Okul Yöneticilerine Göre Siber Zorbalığın Sınıf Düzeylerine Göre Görülme Düzeyleri...92 Tablo 57- Okul Yöneticilerine Göre Siber Zorbalığın Cinsiyete Göre Görülme Düzeyleri..92 Tablo 58- Okul Yöneticilerine Göre Siber Mağdur Olmanın Cinsiyete Göre Görülme Düzeyleri.... 93 Tablo 59- Öğretmenlerin Branşlara Göre Dağılımları...96 Tablo 60- Öğretmenlere Göre Siber Zorbalığın Sınıf Düzeylerine Göre Görülme Düzeyleri.....97 Tablo 61- Öğretmenlere Göre Siber Zorbalığın Cinsiyete Göre Görülme Düzeyleri...97 Tablo 62- Öğretmenlere Göre Siber Mağdur Olmanın Cinsiyete Göre Görülme Düzeyleri...98 xiii
GİRİŞ Problem Teknolojide yaşanan hızlı gelişmeler dünyayı yeniden şekillendirmektedir. Günümüzün genç nesilleri, geleneksel iletişim araçlarının yerine daha hızlı ve kullanım kolaylığı olan bilgi iletişim araçlarını kullanmayı tercih etmektedirler (Derks, Fischer ve Bos, 2008; Ellerman, 2007; Akt: Barret, 2009). İnternet ve bilgi teknolojilerinin gelişmesi insanların birbiriyle olan iletişimini kolaylaştırırken, kişisel ve toplumsal hayatımıza bir takım yenilikler de getirmiştir. Bu yenilikler bilgiye ulaşmayı sağlama ve bilgi alışverişini hızlandırma, ekonomi ve ticari işlemlere canlılık kazandırma, eğitim imkânlarını arttırma, arkadaş edinme ve eğlence anlayışına farklı bir boyut getirme gibi insanların yaşamlarını kolaylaştırıcı fırsatlardır. İnternet ve cep telefonu teknolojisindeki hızlı ilerleme gençler için pek çok yeni alan açmıştır. Günümüzde gençler için bilgisayar, internet, cep telefonu ve diğer teknolojik araçlar yaşamlarının bir parçası olmuştur. Öyle ki yeni arkadaşlıklar edinme ve sürdürme, toplumsal ve sosyal ilişkileri ve normları oluşturma bu teknolojik araçlarla meydana gelmektedir (Yaman, Eroğlu ve Peker, 2011). İnternet birçok gence bilgiye rahatlıkla ulaşabilme, duygularını ve düşüncelerini diğerlerinin kendisini tanıyacağı korkusuna kapılmaksızın rahatlıkla ifade edebilme ve sosyal arkadaşlıklar kurma olanağı sağlamaktadır. Çocukların oyunları, öğrencilerin ödevleri ve yetişkinlerin çalışma yaşamında değişiklikler yaratan bilgisayar ve internet teknolojileri, her teknolojinin hayatımıza girişinde yaşandığı gibi yararları yanı sıra riskleri de beraberinde getirmiştir (Yaman, Eroğlu ve Peker, 2011). Günümüzde bir milyardan fazla kişi sosyal ilişki oluşturmak amaçlı olarak interneti kullanmakta ve bunların büyük bir kısmı da özellikle gençlerin üye olduğu popüler web siteleri olmaktadır. Bugün Kuzey Amerika daki gençlerin büyük bir yüzdesi sosyal ağ (network) oluşturmak amaçlı olarak facebook.com, myspace.com, xanga.com vb. popüler web sitelerini kullanmaktadır (Arıcak, 2011). 1
Türkiye de Devlet Planlama Teşkilatı nın 2010 istatistiklerine göre internet en çok 16 24 yaş arasındakiler tarafından kullanılmaktadır (DPT, 2010). socialbakers. com un (2012) 2012 Ocak ayı verilerine göre sosyal paylaşım sitelerinden facebook.com un dünya geneli kullanım oranında Türkiye nin dünyada altıncı, Avrupa da birinci sırada olduğu görülmektedir. Bu verilere göre Türkiye de nüfusun neredeyse yarısına yakınının facebook kullandığı Türkiye'de internet kullanıcılarının facebook kullanma oranının ise % 89.28 olduğu belirtilmiştir. Gelişen elektronik iletişim ağları, insan yaşamını kolaylaştırmasının yanı sıra yeni problemleri de beraberinde getirmektedir. Kuşkusuz bu teknolojik gelişmelerin eğitim ve öğretime sağladığı yararlar tartışılmaz düzeydedir. Yapılan pek çok araştırma, bilgisayar kullanımının öğrenme üzerindeki olumlu etkisini göstermektedir. Bununla birlikte ortaya çıkan etik sorunlar ise madalyonun diğer yüzünü oluşturmaktadır. Eğitim psikolojisinin gündeminden hiç düşmeyen en popüler konuların başında zorbalık (bullying) gelmektedir. Teknoloji alanındaki gelişmeler ve teknolojinin gençler tarafından daha yaygın kullanılmaya başlanması, okullarda öğrencilerin göstermiş olduğu zorbalık davranışlarının teknolojiyi kullanarak gerçekleştirmelerine olanak sağlamıştır. Bilgi ve iletişim teknolojilerinin kötü niyetli kullanımı okullarda öğrenciler arasında yaşanan zorbalık türleri arasında "siber zorbalık" (cyber bullying) adı verilen yeni bir zorbalık türünün gözlenmesine neden olmuştur. Siber zorbalık, bilgisayar, cep telefonu ve diğer iletişim teknolojileri aracılığıyla bir birey ya da gruba karşı yapılan kasıtlı ve tekrarlanan teknik ya da ilişkisel tarzda zarar verme davranışlarının tümüdür (Arıcak, 2011; Belsey, 2007; Hinduja ve Patching, 2009; Li, 2006; Yaman, Eroğlu ve Peker, 2011). Türkiye ve hatta pek çok Avrupa ülkesi için yeni bir konu olan siber zorbalık, özellikle son beş yıldır A.B.D ve Kanada da eğitim bilimciler ve psikologlar başta olmak üzere diğer uzmanlar tarafından araştırılan ve tartışılan bir konudur. Yapılan araştırmalar, siber zorbalık davranışlarına maruz kalan öğrencilerin okul yaşamları ile sosyal yaşamlarında ciddi problemlerle karşılaştıklarını ortaya koymaktadır. Siber zorbalık davranışlarına maruz kalan öğrencilerde okuldan soğuma, okuldan kaçma, okul başarısında düşüşler yaşama, derse odaklanamama, arkadaş ilişkilerinde 2
sorunlar yaşama, gergin ve kaygılı olma, kendini kötü, çaresiz ve yalnız hissetme, okula silah getirme gibi davranışları sergileyebildikleri; ayrıca ruh sağlığında korku, üzüntü, depresyon, stres, anksiyete ve intihara teşebbüse kadar varabilecek sıkıntıların meydana geldiği görülmektedir (Agatston, Kowalski ve Limber, 2007; Arıcak, 2011; Beran ve Li, 2005; Hinduja ve Patchin, 2009; Raskauskas ve Stolz, 2007; Ybarra, West ve Leaf, 2007). Siber zorbalık kıtasal ya da bölgesel değil küresel önem kazanan bir sorundur. İşin içinde dünyayı bir odaya sıkıştıran internetin olduğu düşünülürse sorunun ciddiyeti daha iyi anlaşılacaktır. Yakın bir gelecekte eğitim sistemleri içinde siber zorbalığın, yüz yüze yaşanan zorbalıktan daha çok tartışılacak bir konu olduğunu söylemek abartılı olmayacaktır (Arıcak, 2011). Milli Eğitim Bakanlığının eğitimde teknolojinin kullanımını artırmak amacıyla gerçekleştirmiş olduğu Fırsatları Artırma ve Teknolojiyi İyileştirme Hareketi (FATİH Projesi) kapsamında okulların elektronik eğitim araçlarıyla donatılıp, öğretmen ve öğrencilere de tablet bilgisayarların dağıtılacak olması, siber zorbalık davranışlarının yakın zamanda okul ortamında da gerçekleşme oranının kaygı verici boyutlara ulaşabileceğini düşündürmektedir. Eğitim kurumlarında teknolojiyle yoğun birlikteliğin yaşandığı günümüzde mevcut ilk ve ortaöğretim rehberlik programları ile öğrenci disiplin yönetmeliklerinde siber zorbalık konusuyla ilgili önleyici uygulama ve çalışmaların bulunmadığı görülmektedir. Bu anlamda yetkililerin konunun önemiyle ilgili farkındalık düzeylerinin düşük olduğu görülmektedir. Siber zorbalık, çok yönlü bir problemdir ve bu, problemin disiplinler arası bir anlayışla ele alınmasını zorunlu kılmaktadır. Araştırmalar siber zorbalık davranışlarının ergenlik dönemi başlangıcındaki ilköğretim öğrencileri için de önemli ve ciddi sorunlar yaratmaya başladığını ortaya koymaktadır. Çoğu siber zorbalık mağduru ergen, bilgisayar ve cep telefonu kullanımlarının kısıtlanmasından korktukları için yetişkinlere karşılaştıkları bu davranışlar hakkında bilgi vermemeyi tercih edebilmektedirler. Bu nedenle ilköğretim okullarında yaşanan siber zorbalığın gerçek yaygınlığının oranı araştırma literatüründe bildirenlerin çok üstünde olabilmektedir (Hines, 2011). 3
Siber Zorbalık davranışlarını önlemeye ve siber zorbalığa maruz kalan öğrencileri kazanmaya yönelik hazırlanacak programların, yönetmeliklerin, uygulamaların öncelikle siber zorbalık konusunda yapılmış olan araştırmalara dayalı olarak geliştirilebileceği ve etkili bir biçimde uygulanabileceği düşüncesinden hareketle, bu araştırmada ergenlerde siber zorbalık / siber mağduriyet yaşantıları ve bu davranışlara yönelik öğretmen ve yöneticilerin farkındalık düzeylerinin belirlenmesi amaçlanmıştır. Amaç Bu araştırmanın amacı, ergenlerde siber zorbalık / siber mağduriyet yaşantıları ve bu davranışlara ilişkin öğretmen ve eğitim yöneticilerinin farkındalık düzeylerini incelemektir. Bu amaç doğrultusunda aşağıdaki alt problemlere yanıt aranmıştır: 1. Öğrencilerin; a) Cinsiyete göre siber zorbalık yapma ve siber zorbalığa maruz kalma durumları arasında bir fark var mıdır? b) Bulunduğu sınıf düzeyine göre siber zorbalık yapma ve siber zorbalığa maruz kalma durumları arasında bir fark var mıdır? c) Anne-babanın beraberlik durumuna göre siber zorbalık yapma ve siber zorbalığa maruz kalma durumları arasında bir fark var mıdır? ç) Öğrencilerin kardeş sayısına göre siber zorbalık yapma ve siber zorbalığa maruz kalma durumları arasında bir fark var mıdır? d) Ebeveynlerin eğitim düzeylerine göre öğrencilerin siber zorbalık yapma ve siber zorbalığa maruz kalma durumları arasında bir fark var mıdır? e) Bilgisayar sahibi olup olmama durumuna göre öğrencilerin siber zorbalık yapma ve siber zorbalığa maruz kalma durumları arasında bir fark var mıdır? 4
f) Cep telefonu sahibi olup olmama durumuna göre öğrencilerin siber zorbalık yapma ve siber zorbalığa maruz kalma durumları arasında bir fark var mıdır? g) İnternet kullanma durumuna göre öğrencilerin siber zorbalık yapma ve siber zorbalığa maruz kalma durumları arasında bir fark var mıdır? h) İnternete girilen yere göre siber zorbalık yapma ve siber zorbalığa maruz kalma durumları arasında bir fark var mıdır? ı) İnterneti kullanma sıklığına göre siber zorbalık yapma ve siber zorbalığa maruz kalma durumları arasında bir fark var mıdır? i) İnterneti kullanma amacına göre siber zorbalık yapma ve siber zorbalığa maruz kalma durumları arasında bir fark var mıdır? j) Daha önce siber zorbalık yapma ve siber mağdur olma durumlarına göre siber zorbalık yapma ve siber zorbalığa maruz kalma durumları arasında bir fark var mıdır? k) Arkadaşlarının siber zorbalığına şahit olma durumuna göre siber zorbalık yapma ve siber zorbalığa maruz kalma durumları arasında bir fark var mıdır? l) Siber zorbalığa uğradığında öğretmeniyle, yöneticilerle ve ebeveynleriyle konuşup konuşmama durumuna göre siber zorbalık yapma ve siber zorbalığa maruz kalma durumları arasında bir fark var mıdır? m) Öğrencilerin devam ettikleri okulun bulunduğu sosyo-ekonomik çevreye göre siber zorbalık yapma ve siber zorbalığa maruz kalma durumları arasında bir fark var mıdır? 2. Okul yöneticilerinin, öğrencilerin siber zorbalık / siber mağduriyet davranışlarına ilişkin farkındalık düzeyleri nedir? 3. Öğretmenlerin, öğrencilerin siber zorbalık / siber mağduriyet davranışlarına ilişkin farkındalık düzeyleri nedir? 5
Önem Teknoloji ergenlerin hayatlarında giderek artan bir öneme sahip olmuştur. Bilgi ve iletişim teknolojileri, özellikle internet, her geçen gün artan bilgiye ulaşma, bilgiyi saklama ve paylaşma gereksinimine yanıt vermesi özelliği ile yaşamın vazgeçilmez bir parçası olmuştur (Erdur-Baker ve Kavşut, 2007). Yeni bilgiler edinme, arkadaş ve aile bireyleriyle iletişim kurma, yeni arkadaşlar edinme ve sürdürme, sosyal ilişkileri ve normları oluşturma bu teknolojik araçlarla oluşturulmaya başlanmıştır (Dilmaç, 2009; Yaman, Eroğlu ve Peker, 2011). Ancak, teknolojinin yararlarının yanı sıra kötü niyetle kullanımdan kaynaklanan sorunlar da ortaya çıkmaktadır. Bilgi ve iletişim teknolojilerinin kötü amaçlı kullanımının getirdiği başlıca sorunlardan birisinin de siber zorbalık olduğu ifade edilmektedir (Peker, Eroğlu ve Çitemel, 2012). Siber zorbalık bilgi ve iletişim teknolojilerini kullanarak bir birey ya da gruba, özel ya da tüzel bir kişiliğe karşı yapılan teknik ya da ilişkisel tarzda zarar verme davranışlarının tümü olarak tanımlanmaktadır (Arıcak, 2011). Hinduja ve Patchin (2009), siber zorbalığı bilgisayar, cep telefonu ve diğer elektronik araçların ısrarlı ve tekrar edici bir şekilde başkalarına zarar vermek amacıyla kullanılması olarak ifade etmiştir. Siber zorbalığa maruz kalan ergenler birçok yönden olumsuz etkilenebilmektedir. Siber zorbalık davranışlarına maruz kalan ergenlerde sosyal ilişkide bozulma,okuldan kaçma, üzüntü, öfke, endişe, akademik başarısızlık, okul devamsızlığı, okula silah getirme, yalnızlık, depresyon ve intihar etme gibi ciddi sorunlar görülmektedir (Agatston ve diğ., 2007; Arıcak, 2011; Hinduja ve Patchin, 2009; Raskauskas ve Stoltz, 2007; Willard, 2007b; Ybarra, West ve Leaf, 2007). Dünyada yaşanan siber zorbalık olaylarına ilişkin birçok haber yapılmakta, siber zorbalığın yaygınlığını ele alan çalışmaların ve siber zorbalık sonucu yaşanan mağduriyetlerin sayısı her geçen yıl artmaktadır. Siber zorbalığın ne olduğunu bilmemize rağmen öğrencilerimizin bu zorbalık türünden nasıl etkilendikleri ile okul yöneticileri ve öğretmelerin siber zorbalık davranışlarına yönelik farkındalık düzeyleri hakkındaki bilgiler yetersizdir. 6
Okul Yöneticileri, öğretmenler, öğrenciler ve veliler siber zorbalık davranışlarının üstesinden nasıl gelebilecekleri konusunda yeterli bilgiye sahip değillerdir. Siber zorbalık konusunda ebeveynler ve okul personelinin bilinçlilik düzeylerinin yükseltilerek, daha duyarlı bir duruma gelebilmeleri amacıyla siber zorbalık davranışlarında bulunan ve siber mağduriyet yaşayan öğrencilerin bu davranışları göstermelerine ve maruz kalmalarına neden olan etmenlerin açıklığa kavuşturulmuş olması gerekmektedir. Tüm bu nedenlerden dolayı yapılan bu çalışma, ilköğretim okullarında siber zorbalıkla mücadeleye katkı sağlaması ve yol göstermesi açısından önemlidir. Alan yazında siber zorbalık davranışlarına ilişkin okul yönetici ve öğretmenlerin farkındalık düzeyleriyle ilgili bir çalışmaya rastlanmamasından dolayı bu çalışmanın literatüre katkı sağlayacağı düşünülmektedir. Sayıltılar Anket ve ölçeklere katılımcıların verdikleri yanıtlar onların gerçek görüş ve düşüncelerini yansıtmaktadır. Sınırlılıklar İlköğretim 5, 6, 7, 8. sınıf öğrencilerinin siber zorbalık davranışlarında bulunma ve siber zorbalık davranışlarına maruz kalma durumları ile ilköğretim okullarında görevli yönetici ve öğretmenlerin bu davranışlara ilişkin görüşleri veri toplama araçlarından elde edilen veriler ile sınırlıdır. Tanımlar Zorbalık: Bir birey veya grup tarafından, savunmasız olan bir kişiye karşı yapılan, Fiziksel veya psikolojik sonuçları olan ve süreklilik arz eden şiddet davranışları (Olweus, 1993). Siber Zorbalık: Bilgi ve iletişim teknolojilerini kullanarak bir birey ya da gruba, özel ya da tüzel bir kişiliğe karşı yapılan teknik ya da ilişkisel tarzda zarar verme davranışlarının tümüdür (Arıcak, 2011). 7
Siber Zorba: Bilgi ve iletişim teknolojileri kullanarak başkalarına zarar verme amacı ile kasıtlı davranışlarda bulunan kişi. Siber Mağdur: Elektronik iletişim araçları vasıtasıyla kendisine zarar verilen kişi. 8
I. BÖLÜM: İLGİLİ ALANYAZIN 1. Zorbalık Zorbalıkla ilgili ilk çalışmaların refah düzeyi yüksek İskandinav ülkelerinde yapıldığı ve zamanla dünyanın değişik yerlerinde benzer çalışmaların, araştırmaların giderek yaygınlık kazandığı görülmektedir (Berger, 2007). Zorbalık konusunun bilimsel olarak sistemli biçimde ele alınması 1970 lerde İskandinavya daki okullarda gerçekleştirilmiştir. Bunu izleyen yıllarda ise bu konuda literatürde gerçekleşen çalışma sayısı hızla artmıştır (Olweus, 2003a). 1978 yılında Olweus tarafından yazılan Aggression in the Schools: Bullies and Whipping Boys adlı kitap alan yazında ilk ve temel eserlerden biri olarak kabul görmüştür. Zorbalığa toplumsal olarak dikkat çeken olay, Norveç te 1982 yılında 10 14 yaşları arasında 3 erkek çocuğun, yaşıtlarının istismarı sonucu intihar etmeleridir. Bunun üzerine Norveç Eğitim Bakanlığı zorbalıkla ilgili ülke genelinde kampanya başlatmıştır. Olweus, Norveç ile diğer İskandinav ülkelerinde yapılan ilk çalışmalarda yer almıştır (Bulgurcu, 2011; Fleming ve Towey, 2002; Olweus, 1978; 1999; Solberg, ve Olweus, 2003). Zorbalıkla ilgili en kapsamlı araştırmaları yapan Olweus, çalışmalarının ilk dönemlerinde zorbalığı, bir grup tarafından yapılan ve daha çok şiddet anlamına gelen mobbing sözcüğü ile ifade etmiştir. Daha sonraki dönemlerde mobbing teriminin yerine bullying terimini kullanmaya başladığı görülmektedir (Kılıç, 2009). Alan yazında zorbalığın ortak bir tanımı bulunmamakla birlikte genellikle Olweus un tanımı kullanılmaktadır. Bu tanıma göre Olweus (1993; 2002), zorbalığı bir birey veya grup tarafından, savunmasız olan bir kişiye karşı yapılan, fiziksel veya psikolojik sonuçları olan ve süreklilik arz eden bir şiddet olarak tanımlamaktadır. Söz konusu araştırmacının yapmış olduğu ilk tanımın içeriğini de önemli oranda genişlettiği ve grup şiddetinin yanına bireysel şiddeti de eklediği gözlenmektedir (Akt: Kılıç, 2009). 9
Başka bir tanıma göre ise zorbalık, mağdur edilenin acı çekmesine, korkmasına neden olan, taraflar arası güç dengesizliğinin olduğu, güçlünün güçsüz olana baskı yaptığı, mağdur olan kişi tarafından gelen kışkırtmanın olmadığı ve aynı çocuklar arasında tekrar eden fiziksel, sözel ve psikolojik saldırganlıktır (Nansel ve diğ., 2001). Sharp ve Smith e (1994) göre ise zorbalık; bir öğrencinin başka bir öğrenci tarafından mağdur seçilip ona rahatsızlık verebilecek, güzel olmayan şeyler söylemesi, tekmelemesi, itmesi, tehditlerde bulunması, bir yere kapatması, kötü içerikli yazılar göndermesi, onunla konuşmayı kesmesi olarak tanımlamaktadır. Tanımlarda geçen rahatsızlık verici hareketler, bir kişiye kasıtlı olarak acı çektirmek ya da acı çektirmeye teşebbüs etmek olarak nitelendirilebilecek hareketleri kapsar. Bunlar; sözle tehdit, aşağılamak, lakap takmak, dalga geçmek, kişiyi gruptan soyutlamak gibi hareketlerin yanı sıra, birine sebepsiz yere vurmak, çimdiklemek gibi fiziksel temas gerektiren hareketler de olabilir (Olweus, 1995; Sönmezay, 2010). Olweus a (1999) göre, bir davranışın zorbalık olarak tanımlanabilmesi için üç temel özelliğinin olması gerekmektedir. Bunlar: 1. Bilinçli olarak zarar verme amacı taşıyan saldırgan davranışlar olması, 2. Tekrarlayıcılık özelliğinin olması, 3. Zorba ve mağdur arasında fiziksel ya da psikolojik güç dengesinin eşit olmaması. Zorbalığın tanımlarında görülen ortak nokta; zorbalığın mağdurun tahrik edici davranışları sonucunda ortaya çıkmamış olması, fiziksel veya sözel gibi değişik biçimlerde görülmesi, tekrarlayıcılık özelliğinin olması, bilinçli zarar verme amacı taşıması, mağdur ve zorba arasında fiziksel ya da psikolojik güç dengesizliğinin olması ve bireysel ya da grupla yapılabilmesidir (Olweus, 1991; 1999; Pişkin; 2002; Rigby, 1995; Sharp ve Smith, 1994). Zorbalık kavramı literatürde farklı teori ve modellerle açıklanmaya çalışılmıştır. Bu teorilerden en sık kullanılanı sosyal bilişsel teoridir (Karataş ve Öztürk, 2009). Sosyal Bilişsel Teoriye göre, insan davranışı, bilişsel, davranışsal ve çevresel faktörler arasındaki sürekli etkileşimden etkilenmekte ve buna göre düzenlenmekte 10
ve açıklanmaktadır. Sosyal Bilişsel Kuram, insan davranışının öğrenilmesi ve deneyimlere bağlı olarak zaman içinde değişikliğe uğramasının şart ve gerekçeleri ile yakından ilgilenmektedir. Sosyal Bilişsel Kuram a göre özellikle çocuk ve gençlerin davranışları, tutumları, eylemleri örnek alınarak ya da toplumsal öğrenme sonucu oluşmaktadır. Kuramsal olarak çocuk ve genç, kişiliğini anne ve babadan, yakın ve uzak çevreden, toplumdan gelen örneklerle kazanır ve geliştirir (Bandura, 1977; Bektaş, 2007; Kırhan, 2007). Ergenin çevresini; ailesi, akranları ve okul ortamı oluşturmaktadır. Yaşadığı bölge, kültür, okulun fiziki yapısı ergenin maruz kaldığı çevreyi oluşturmaktadır. Bandura, davranışı değiştirmek için maruz kalınan çevrede değişiklik yapılmasının sınırlı olduğunu belirtmektedir (Bandura, 1989; 1999; Akt: Karataş ve Öztürk, 2009). Zorbaca davranışlara maruz kalan ergen ve çocukların ileride zorbaca davranış sergileyen bireyler olma olasılıkları oldukça yüksektir. Zorbaca davranış gösteren ergenlerin özellikleri incelendiğinde, örnek alınacak güçlü rol modeli olmayan, aile içerisinde ihmal edilen, aile ile etkileşimi az olan, çoğunlukla aileleri tarafından fiziksel olarak cezalandırılan çocuklardır. Bu ortamda yetişen çocuk ve ergenler okul ortamında sorun çözme yöntemi olarak ailesinden gözlem yoluyla öğrendiği saldırgan davranışı tercih etmektedir (Karataş ve Öztürk, 2009). Zorbalıkta ilk ayrımı Olweus (1993) yapmıştır. Olweus, zorbalığı; doğrudan zorbalık (direct bullying) ve dolaylı zorbalık (indirect bullying) olmak üzere ikiye ayırmıştır. Doğrudan zorbalıkta kendi içerisinde ikiye ayrılmaktadır. İtme, tekme atma, vurmayı kapsayan eylemler fiziksel zorbalık; mağdur hakkında dedikodu yapmak, aşağılayıcı isim takmak, mağduru sosyal olarak yalnızlaştırmak ve mağdur hakkında gerçek olmayan dedikodular çıkarmak ise sözel zorbalık olarak tasnif edilmiştir. Dolaylı zorbalık ise kasıtlı yalnız bırakma veya sosyal ortamlardan dışlama gibi davranışları içermektedir. Bu zorbalık türünün fark edilmesi ve kanıtlanması zordur (Collins, Mcaleavy ve Adamson, 2004; İrfaner, 2009; Olweus, 2005). 11
Pişkin e (2006) göre zorbalık denince Türkiye de daha çok fiziksel zorbalık akla gelmekte, zorbalığın diğer biçimleri genelde göz ardı edilmektedir. Oysa zorbalık aşağıdaki biçimlerde de görülebilir: 1. Fiziksel Zorbalık: Bıçaklama, dövme, tekme atma, tokat vurma, itme, çekme vb. 2. Sözel Zorbalık: Dalga geçme, alay etme, korkutma, kızdırma, tehdit etme, kötü isimler takma, küfür etme, kurbana ya da ailesine hakaret etme, küçük düşürücü incitici sözler söyleme, zihinsel olarak geri olduğunu söyleyerek kendisini kötü hissetmesine neden olma vb. 3. Dışlama: Kurbanı yalnızlaştırma, kasıtlı olarak grup dışında tutup yalnızlığa itme, oyun ve diğer etkinliklere almama, yok sayma, görmezlikten gelme vb. 4. Kurbanın Hakkında Söylenti Yayma: Aleyhinde yalan yanlış söylentiler çıkarma ve yayma, iftira atarak arasının diğerleriyle bozulmasına çalışma, kurban hakkında çeşitli yerlere çirkin sözler yazma vb. 5. Eşyalarına Zarar Verme: Parasını ya da eşyalarını zorla alma ya da almakla tehdit etme, kasıtlı olarak eşyalarına zarar verme, para ya da eşyalarını çalma vb. Teknoloji alanındaki gelişmeler ve teknolojinin gençler tarafından daha yaygın kullanılmaya başlanması, okullarda öğrencilerin göstermiş olduğu zorbalık davranışlarının teknolojiyi kullanarak gerçekleştirmelerine olanak sağlamıştır. Bilgi ve iletişim teknolojilerinin kötü niyetli kullanımı okullarda öğrenciler arasında yaşanan zorbalık türleri arasında "siber zorbalık" (cyber bullying) adı verilen yeni bir zorbalık türünün gözlenmesine neden olmuştur. Siber zorbalık, bilgisayar, cep telefonu ve diğer iletişim teknolojileri aracılığıyla bir birey ya da gruba karşı yapılan kasıtlı ve tekrarlanan teknik ya da ilişkisel tarzda zarar verme davranışlarının tümüdür (Arıcak, 2011; Yaman, Eroğlu ve Peker, 2011). 1.1. Zorbalığın Yaygınlığı Zorbalığa hem Dünya da hem de Türkiye de sık rastlanmaktadır. Zorbalık, tüm ulusları ilgilendiren küresel bir sorun olmasından dolayı zorbalık olaylarının sıklığını, zorba ve mağdur oranlarını belirlemek amacıyla pek çok ülkede 12
araştırmalar yapılmıştır. Araştırma sonuçları zorbalık davranışlarında bulunma oranlarının ülkeden ülkeye değişebildiğini ortaya koymaktadır. Gerek Türkiye de gerek yurt dışındaki araştırmalar incelendiğinde zorbalık olaylarının en çok okullarda yaşandığı görülmektedir. Araştırma sonuçları zorbalığın ilköğretim okullarında, ortaöğretim okullarına oranla daha yaygın olduğunu yansıtmaktadır (İrfaner, 2009; Olweus, 2005). Olweus un (1989) Norveç te ilk ve ortaöğretim öğrencileri üzerinde yapmış olduğu bir araştırmada, öğrencilerin % 10 unun zorbaca eylemlere maruz kaldıkları, % 7 sinin ise zorbalık yaptıkları bulunmuştur. Olweus un (1993) yaptığı diğer bir çalışmada ise, öğrencilerin yaklaşık % 15 inin düzenli olarak zorbaca eylemlerde bulundukları görülmüştür (Akt: Alper, 2008). Amerika Birleşik Devletleri nde 12 18 yaş ve 6 10. sınıf düzeyindeki öğrenciler ile yapılan farklı çalışmalarda 12 18 yaş aralığındaki öğrencilerin % 75 nin en az bir kere zorbalığa maruz kaldıkları, 6 10. sınıf düzeyindeki öğrencilerin zorbalık oranının % 29.9 olduğu bulunmuştur. Zorbalığa maruz kalan 12-18 yaş aralığındaki öğrencilerin yaklaşık % 14 ünün yaşadıkları zorbalık durumundan dolayı travma geçirdikleri belirlenmiştir (Ma, Stewin ve Mah, 2001; Nansel ve diğ., 2001). Litvanya da 6 8 ve 11. sınıf öğrencilerine yönelik yapılan çalışmada öğrencilerin % 57 sinin zorbalığa bir şekilde karıştıkları, İtalya da 11-14 yaşları arasındaki ortaokul öğrencilerine yapılan bir araştırmada ise % 28 inin zorbaca davranışlara maruz kaldıkları, %15 inin ise zorbalık davranışlarında bulundukları tespit edilmiştir (Genta ve diğ., 1996; Jankauskiene ve diğ., 2008). Kanada da ilkokul öğrencilerinin % 49 unun en az bir kez zorbalık davranışına uğradıkları bulunmuştur. 8 12 yaş aralığındaki ilkokul öğrencilerine yönelik yapılan araştırmada öğrencilerin %21 inin mağdur, %12 sinin ise zorba olduğu bulunmuştur. Aynı ülkede 5 14 yaşları arasındaki öğrencilere yönelik yapılan başka bir araştırmada öğrencilerin % 38 inin zorbalığa maruz kaldıkları belirlenmiştir (Bentley ve Li, 1995; Charach, Pepler ve Ziegler, 1995; O Connell, Pepler ve Craig, 1999). 13
Finlandiya da 1 5.sınıf düzeyinde zorbalığa uğrayan öğrencilerin oranı % 11.3 iken İskoçya da öğrencilerin % 50 sinin okulda zorbalığa maruz kaldıkları bulunmuştur (Besag, 1989; Olafsen ve Viemrö, 2000). Türkiye de de son yıllarda okullardaki şiddet ve zorbalık başta yazılı- görsel medya olmak üzere anne-babaların ve Millî Eğitim Bakanlığı nın ilgili birimlerinin dikkatini çekmekte ve konu üzerinde araştırmalar yapılmaktadır. Türkiye de yapılan bazı araştırmalarda, okullarda zorbalık davranışlarının yaygınlığına ilişkin dikkat çekici sonuçlar elde edilmiştir. Türkiye de Pişkin (2002), tarafından ilköğretim öğrencilerine yönelik yapılan bir araştırmada, öğrencilerin % 65 inin zorbalığa maruz kaldıkları; % 37 sinin de zorbalık yaptıkları belirlenmiştir. Pişkin (2003), tarafından 5 8. Sınıf düzeyindeki ilköğretim öğrencileriyle yapılan başka bir araştırmada öğrencilerin %35 inin zorbalığa maruz kaldıkları, % 30 unun zorba/mağdur ve % 6 sının da zorba oldukları bulunmuştur. Dölek (2002) tarafından, ilk ve ortaöğretim öğrencilerine yönelik yapılan araştırmada öğrencilerin % 51.26'sının mağdur, % 37.9'unun ise zorbalık davranışlarında bulundukları tespit edilmiştir. Kapcı (2004), ilköğretim okullarının 4. ve 5. sınıflarında eğitim öğretim gören öğrencilerin % 40 oranında bedensel, sözel, duygusal ve cinsel zorbalığa uğradıklarını, Pekel-Uludağlı ve Uçanok (2005), çocukların % 23 ünün bir şekilde zorbalığa karıştıklarını bulmuşlardır. Kartal ve Bilgin (2012), tarafından yapılan bir çalışmada ilköğretim öğrencilerinin yalnızca ¼ ünün zorbalıkta zorba veya kurban olarak yer almadıkları, I.kademe (1-5. sınıf) öğrencilerinin II. Kademe (6-8.sınıf) öğrencilerinden daha yüksek oranda zorbalığa maruz kaldıkları; II. kademe öğrencilerinin de I.kademe öğrencilerinden daha yüksek oranda zorbalık yaptıkları bulunmuştur. 14
Atik, Özmen ve Kemer (2012) in Türkiye de lise öğrencilerine yönelik yapmış oldukları araştırmada öğrencilerin önemli bir kısmının (% 35.5) zorbalığa dahil oldukları zorbaca davranışları sergilemede erkek öğrencilerin kız öğrencilere göre daha fazla rol aldıkları bulunmuştur. 1.2. Zorbalığın Nedenleri Zorbalık üzerine yapılan çalışmalarda zorbaca davranışların bir tek nedene bağlı olarak ortaya çıkmadıkları görülmektedir. Bireysel etkenler, aileden, kitle iletişim araçlarından, arkadaş çevresi, okuldan ve yaşanılan çevreden kaynaklanan etkenler çocuğu zorbalık yapma yönünde risk altına sokabilmektedir (Alper, 2008; İrfaner, 2009; Olweus, 1993; Siegel, Welsh ve Senna, 2006). 1.2.1. Bireysel nedenler; Bireysel faktörler olarak ele alınan cinsiyet ile yaşın zorba ve kurban davranışlarıyla ilişkisini araştıran çalışmaların sonuçları, erkek öğrencilerin kız öğrencilere göre, yaşı büyük olan öğrencilerin de küçük olanlara göre daha fazla zorbalık yaptıklarını göstermektedir (Genç ve Aksu, 2010). Araştırmalar zorbalık yapan çocukların, baskın karakter yapısında, çabuk öfkelenen, kurallara uymakta zorlanan, sosyal problem çözme becerileri düşük ve şiddeti bir çözüm yolu olarak gören, psikolojik ve fiziksel güçleri farklı çocuklar olduğunu göstermiştir. Araştırmalarda zorbalık yapan erkek çocukların fiziki gelişimsel özellikleri bakımından arkadaşlarından daha kuvvetli ve daha kilolu oldukları görülmüştür. Bu bağlamda bazı araştırmacılar genetiğin de zorbalığa katkıda bulunduğunu belirtilmektedir (Craig, 2003; Fleming, 2002; Janssen v.d, 2004; Akt: Alper, 2008; Bulgurcu; 2011). 1.2.2. Ailesel nedenler; Yapılan çalışmalar ihmal edilmiş ya da yok sayılmış çocukların şiddet dolu ve antisosyal davranışlar için büyük risk taşıdıklarını göstermektedir. Çocuğunun etkinliklerini yakından izleyen ailelerin, sorunlu davranışlar gösteren bir çocuğa sahip olma olasılığı daha az gözükmektedir. Ana babalar, çocuklarına akranlarıyla etkileşimlerine ilişkin verdikleri olanaklar ve arkadaş seçiminde verdikleri geri bildirim konusunda olumlu rol oynamaktadır. Buna karşın çocuklarına karşı fiziksel istismar uygulayan ya da çocuğuna saldırgan 15
davranış modelleri sağlayan ana babaların çocukları tarafından taklit edilme olasılığı bulunmaktadır (Sönmezay, 2010). Birçok davranışta olduğu gibi, zorbalıkta da anne babaların çocuk yetiştirme tutumları büyük rol oynamaktadır. Yaşamın ilk yıllarında başta anne olmak üzere her iki ebeveynin çocuğa olan yaklaşımları ileriki yıllardaki zorbalığın belirleyicisi olmaktadır. Yaşamın ilk yıllarında sıcaklıktan yoksun, sevgisiz ve temel ihtiyaçları karşılanmadan büyüyen bir çocuk, ileriki yıllarda zorba olmaya aday bir çocuktur. Çocuğun aşırı baskı ortamında büyümesi kadar kuralsız ve aşırı hoşgörülü bir ortamda büyümesi de iyi değildir. Ayrıca aile büyüklüğünün de zorbalıkta önemli bir etken olduğu belirtilmektedir. Bu görüşü savunanlara göre, aile fertlerindeki kişi sayısı arttıkça, ebeveynlerin çocuklara gösterecekleri ilgi ve ailede fert başına düşen gelir düşmekte; bunun sonucu olarak da çocuğun gelişimi olumsuz anlamda etkilenmektedir (Field, 1999; Sönmezay, 2010). 1.2.3. Kitle İletişim Araçlarından Kaynaklanan Nedenler; Çocuklar televizyon, gazete gibi yayın organları ile saldırganlığa şahit olmaktadır. Televizyonda izlenen saldırganlık çocukların gerçek hayatta yaşanan saldırganlığa olan duyarlılıklarını azaltmaktadır. Bu duyarsızlık da zorbaca davranışlarda bulunan çocukların bu davranışlarını düzeltmemesine ya da arttırmasına neden olmaktadır (Sönmezay, 2010). Televizyon veya yazılı-görsel medya araçlarının, bilgisayar oyunlarının çocuğun zorbalık davranışını gerçekleştirmesi üzerine olan etkisi, yapılan araştırma ve bilimsel çalışmalarla ortaya konmaktadır. Amerika Birleşik Devletleri (A.B.D.), Polonya ve Estonya da zorbalık eylemleri ile televizyon seyretme alışkanlığı arasında güçlü bir ilişki bulunmuştur. Sevilen televizyon karakterleri ve beğenilen programlar, bunları seyreden çocukları ve gençleri olumsuz olarak etkilemekte, izleyiciler de bunları kendi hayatlarında uygulama isteği içine girmektedirler. A.B.D'de yapılan araştırmanın sonucuna göre de şiddet içerikli bilgisayar oyunları saldırgan davranışları körüklemektedir. Şiddet içerikli bilgisayar oyunlarının özellikle çocuklarda saldırgan davranışlara neden olduğu yönündeki yaygın inanış, bilimsel olarak da kanıtlanmıştır (Coşkun, 2008; İrfaner, 2009; Kelleci, 2008; Merttürk, 2005). 16
1.2.4. Arkadaş Çevresi ve Okuldan Kaynaklanan Nedenler; Çocuk suçluluğunun oluşmasında arkadaşların ve yakın çevrenin etkisinin önemli olduğu, alandaki kaynakların belirttiği dikkate değer bir olgudur. Ayrıca kaynaklarda okul ve mahalle arkadaşlığı sırasında çocukların oluşturduğu oyun gruplarının çocukların sosyal eğilimleri için önemli olduğuna değinilmiştir (İrfaner, 2009). Zorbalık yapan çocukların arkadaş gruplarının da şiddeti bir çözüm yolu olarak gördükleri ve zorbalık yapma eğiliminde oldukları saptanmıştır. Bazı okullarda zorbalık yapma davranışları diğer okullardakine göre daha sık görülme eğilimindedir. Özellikle ders aralarında öğretmenlerin gözetiminin sağlanamadığı okullarda bu davranışların sık görüldüğü bildirilmiştir. Yine idarecilerin, öğretmenlerin ve öğrencilerin zorbalığa yaklaşımlarının benzer olduğu ve kabul edilebilir bir davranış biçimi olarak görüldüğü okullarda bu davranışların sık görüldüğü bildirilmiştir (Fleming, 2002; Spector, 2006; Akt: Alper, 2008). Araştırmacılara göre okul, ortaya çıkan zorbalık ve şiddet olaylarını belirleme noktasında ciddi bir rol oynamaktadır. Okul ortamı, özellikle de denetimin zor olduğu okullar ile zorbalık davranışlar arasında ilişki olduğu yapılan çalışmalarla desteklenmektedir. Öğretmenlerin kendi aralarında ve öğrencilere karşı destekleyici, paylaşımcı ve kabul edici oldukları, sorunlarını şiddete başvurmadan çözdükleri okullarda zorbalık davranışlarının daha az gerçekleştiği belirtilmektedir (Bulgurcu, 2011; Craig ve Pepler, 2003; Olweus, 1995). Ayrıca ailenin ve okulun bulunduğu çevrenin sosyo-ekonomik düzeyi de zorba ve kurbanlar açısından dikkatle değerlendirilmesi gereken etkenlerdir (Genç ve Aksu, 2010). 1.3. Zorba ve Mağdurların Özellikleri Zorbalık olaylarına karışan öğrencilerin sınıflandırılmaları ile ilgili alan yazın incelendiğinde, öğrencilerin genellikle zorba, kurban ve zorba/kurban olmak üzere üç ayrı gruba ayrıldığı görülmektedir (Demirbağ - Bolat, Şahin ve Baloğlu, 2011; Boulton ve Smith, 1994; Pişkin, 2002). 17
1. Zorba: Zorbalığı başlatan, uygulayan, kurbana zarar veren ancak herhangi bir zorbalık yaşamayan kişilerdir. Fiziksel veya psikolojik olarak güçlü, zorbalığa eğilimli kişi şeklinde nitelenmektedirler. 2. Kurban (Mağdur): Zorbanın saldırgan davranışlarına tekrarlı olarak maruz kalan, zorbayla aralarında kendisi aleyhine güç eşitsizliği bulunan ve kendini korumasız, savunmasız hissettiği için maruz kaldığı zorbalığa herhangi bir karşılık veremeyen bireylerdir. 3. Zorba/Kurban: Kimi zaman başkalarına zorbaca davranarak zorba olan, kimi zaman da başkaları tarafından kendisine yönelik zorbalığa maruz kalarak kurban olan bireylerdir. Bu grupta yer alan bireyler zorba ve kurban olanlardan farklı özellik taşımaktadırlar (Bulgurcu, 2011). 1.3.1. Zorba Öğrencilerin Özellikleri Olweus (1993), Zorba öğrencilerin bazı özelliklerini kısaca şöyle sıralamaktadır: 1. Diğer öğrencileri bastırma ve kendi istediklerini yaptırma gereksinimi duyarlar. 2. Tepkiseldirler ve kolayca öfkelenirler. 3. Öğretmenleri ve ebeveynlerini de içerecek biçimde yetişkinlere karşı savunmacı ve saldırgandırlar. 4. Kurban öğrencilere karşı empati göstermede yetersizdirler. 5. Eğer erkeklerse, diğer erkek öğrencilerden genelde fiziksel olarak daha güçlüdürler. Bazı araştırmacılar zorbaların özelliklerini sıralarken zorbaların sadece kendi duygu, düşünce ve istekleri ile ilgilendiklerini, sosyal zekâlarının daha yüksek olduğunu ancak bunu anti sosyal bir biçimde gösterdiklerini, sorun çözme becerilerinden yoksun, kurbanlarla empati kurabilme düzeylerinin düşük olduğunu belirtmektedirler (Banks, 1997; Coloroso, 2003; Smith ve Brain, 2000). 18