EKONOM K RAPOR EKONOM K RAPOR
EKONOM K RAPOR May s 2006
Tasar m ve Bask : Nurol Matbaac l k ve Ambalaj San. A.fi. Tel: 0.312.267 19 45 (pbx) Faks: 0.312.267 19 50 www.nurolmatbaa.com.tr
ÖNSÖZ Dört y l önce yaflanan son kriz ekonomik kayg lar bir kez daha ülke gündeminin ilk s ras na tafl m flt r. Bütün enerjimiz, krizin ekonomik ve sosyal yap m z üzerinde yapt tahribat ortadan kald rmaya yönlendirilmifltir. Toplumun tüm kesimlerinin ve uluslararas ekonomik otoritelerin deste i ile bir dizi tedbir içeren ekonomik istikrar program uygulamaya konulmufltur. Türk özel sektörü bu kapsamda yap lan çal flmalara destek vermifltir. stikrar program kapsam nda al nan önlemler Türkiye ekonomisindeki kötü gidifli çok k sa bir sürede tersine çevirmifltir. nanç ve ciddiyetle yürütülen ekonomik politikalarla sorunlar h zla çözüm yoluna girmifltir. Sa lanan siyasi istikrar bu süreci h zland rm fl, toplum üzerindeki karamsarl k yerini iyimserli e b rakm flt r. Krizden sonra geride b rakt m z dört y ll k sürede Türkiye ekonomisinde h zl bir dönüflüm yaflan rken, iç ve d fl aktörlerin güven alg s pozitife dönmüfltür. Baz makro ekonomik göstergelerde son on y llar n, hatta Cumhuriyet tarihimizin en iyi sonuçlar na ulafl lm fl, tarihi baflar lar elde edilmifltir. Ekonomide, dönemsel olarak 2002 y l n n ilk çeyre inden bafllayarak 16 çeyrek aral ks z büyüme süreci yaflan rken, y ll k bazda hedefleri aflan büyüme h zlar na ulafl lm flt r. An lan sürede toplam büyüme % 35,1 olurken, y ll k ortalama % 7,8 ile Türkiye nin uzun dönem ortalama büyüme h z n n oldukça üzerine ç km flt r. Kifli bafl na milli gelir ilk defa befl bin dolar aflm flt r. Türkiye ekonomisi yakalad bu büyümeyle Ekonomik flbirli i ve Kalk nma Örgütü (OECD) ülkeleri içinde en h zl büyüyen ekonomiler aras nda yer alm flt r. Sa lanan bu baflar n n özel sektör yat r mlar kaynakl olmas, büyümenin sürdürülebilirli ini kuvvetlendirirken, bizim için de ayr bir övünç kayna olmufltur. Ekonomik büyümede kaydedilen geliflmenin bir benzeri enflasyonla mücadelede yaflanm flt r. Enflasyon dört y l boyunca y ll k hedeflerin alt nda gerçekleflerek tek haneli rakamlara düflmüfl ve yaklafl k son k rk y l n en iyi de erlerine ulafl lm flt r. Böylece ekonomik gündemi uzunca bir süre meflgul eden bu sorunla mücadelede önemli mesafe al nm flt r. III
EKONOM K RAPOR Uygulanmakta olan mali disiplin sayesinde kamu aç klar büyük ölçüde kontrol alt na al nm fl, denk bütçe gerçekleflmesine oldukça yaklafl lm flt r. Türkiye bütçesinin otuz befl y ldan beri aç k verdi i ve bu aç klar n genel olarak artma e iliminde oldu u dikkate al n rsa bu alanda da ciddi baflar lar sa land kolayca görülmektedir. Ekonomik alanda kaydedilen baflar lar n yan nda uluslararas iliflkilerimizde de önemli geliflmeler olmufltur. Bunun en belirgin örne i Avrupa Birli i ile iliflkilerimizde yaflanm flt r. Türkiye y l nda Avrupa Birli i ne tam üyelik sürecinde önemli bir aflama kaydetmifl, müzakerelere resmi olarak bafllam flt r. Beklentimiz müzakere sürecinin en k sa sürede tamamlanmas d r. çinde bulundu umuz dönemde yap sal reformlar n öngörüldü ü flekilde tamamlanamamas, d fl ticaret ve cari ifllemler dengesindeki rekor düzeydeki aç klar, ekonomik büyümenin istihdama yans t lamamas ve iflgücü piyasas ndaki yap sal problemler temel sorunlar m z olarak öne ç kmaktad r. Bu sorunlar n çözüme kavuflmas halinde Türkiye nin dünyan n ilk on büyük ekonomisi içine girece i ve bölgesel güç olmaktan ç karak küresel güç haline gelece i inanc nday z. Bu düflüncelerle ekonomik raporumuzun Camiam za ve ilgililere yararl olmas n dilerim. M. Rifat H SARCIKLIO LU Baflkan IV
TOBB YÖNET M KURULU Baflkan M. R FAT H SARCIKLIO LU Baflkan Yrd. Baflkan Yrd. Baflkan Yrd. Baflkan Yrd. Baflkan Yrd. Sayman Üye Üye Üye Üye Üye Üye Üye Üye Üye Zafer ÇA LAYAN Bülent KOfiMAZ Faik YAVUZ Halim METE Hüseyin ÜZÜLMEZ brahim ÇA LAR Nejat KOÇER Fethi COfiKUNTUNCEL lhan PARSEKER Fahrettin AKYIL Tamer TAfiKIN fiadan EREN Mustafa YARDIMCI Kemal ÖZGEN Genel Sekreter smail KÖKSAL V
EKONOM K RAPOR
EKONOM K RAPORU NCELEME KOM SYONU Baflkan Baflkan Yrd. Sözcü Raportör Üye Üye Üye Üye Üye Ahmet ÖZÜNLÜ Tacettin P R NÇ Ferhat ÇA LAYAN Ersin KAÇAR Mehmet ERKEKL Mehmet KARACA Mehmet TEK NÖZ Mustafa HELVACIO LU Süleyman KUTLU VII
EKONOM K RAPOR
HAZIRLAYANLAR Murat AYDIN Ekonomik Araflt rmalar ve statistik Müdürü Serpil MERT Ekonomik Araflt rmalar ve statistik Müdürlü ü - Uzman Sema KAYNAK Ekonomik Araflt rmalar ve statistik Müdürlü ü - Uzman Mücahit SARITAfi Ekonomik Araflt rmalar ve statistik Müdürlü ü - Uzman Yrd. IX
EKONOM K RAPOR
Ç NDEK LER I. GENEL DE ERLEND RME...1 A. DÜNYA EKONOM S NDEK GEL fimeler...1 B. TÜRK YE EKONOM S NDEK GEL fimeler...8 II. RAKAMLARLA TÜRK YE EKONOM S...19 A. BÜYÜME...19 1. Gayri Safi Milli Has la...19 2. Sektörel Geliflmeler...27 a. Tar m...27 b. Sanayi...30 c. Hizmetler...44 3. Yat r mlar...51 B. PARASAL VE MAL GEL fimeler...58 1. Fiyat Hareketleri ve Enflasyon...58 2. Para, Banka ve Sermaye Piyasas...63 3. Kamu Maliyesi...76 a. Konsolide Bütçe...78 b. Kamu ktisadi Teflebbüsleri...84 c. Fonlar...84 d. Kamu Finansman Aç...84 e. Özellefltirme...86 f. ç Borçlar...89 C. DIfi EKONOM K GEL fimeler...94 1. D fl Ticaret...94 a. hracat...95 b. thalat...97 c. Ülke Gruplar na Göre Ticaret...99 XI
EKONOM K RAPOR 2. Döviz Kurlar...104 3. Ödemeler Dengesi...106 4. D fl Borçlar...109 5. Yabanc Sermaye Yat r mlar...110 III. SOSYAL GEL fimeler...113 1. Nüfus...113 2. stihdam...115 3. Çal flma Hayat...116 4. Ücretler...118 IV. TÜRK YE EKONOM S NDE HEDEFLER VE GERÇEKLEfiMELER...121 V. EKONOM K VE SOSYAL GÖSTERGELER...125 XII
I. GENEL DE ERLEND RME A. DÜNYA EKONOM S NDEK GEL fimeler Dünya ekonomisi 2000 y l ndaki yüksek büyümeyi müteakip iki y ll k duraklaman n ard ndan, 2003 y l n n ikinci yar s nda uygulanan geniflletici makro ekonomik politikalarla l ml bir toparlanma sürecine girmifltir. 2003 y l genelinde dünya ekonomisinin büyüme h z, büyük ölçüde ABD ve Çin ekonomilerindeki büyümenin etkisiyle % 4,1 e yükselmifltir. 2003 y l nda dünya ekonomisinde yaflanan büyüme 2004 y l nda artarak devam etmifltir. Sanayi üretimi, özel tüketim, yat r m ve dünya ticaret hacmindeki yüksek oranl art fl n etkisiyle dünya has las % 5,3 artm fl, böylece dünya ekonomisinde son y llar n en yüksek büyüme oran gerçekleflmifltir. ABD, Japonya ve Çin deki büyüme küresel büyümenin itici gücünü oluflturmufltur. Dünya üretiminde 2004 y l genelinde yüksek oranl büyüme yaflan rken y l n ikinci yar s ndan itibaren özellikle geliflmifl ülkelerin büyüme sürecinde gevflemeler yaflanm flt r. Bu e ilim y l nda da devam etmifltir. Böylece 2002 y l ndan itibaren her y l artan dünya ekonomisinin geniflleme h z y l nda tekrar yavafllama e ilimine girmifltir. Bu yavafllamada baflta artan petrol fiyatlar olmak üzere, yükselen faiz ve hisse senedi getiri oranlar, ABD de meydana gelen y k c do al felaketler ve uluslararas siyasi arenadaki gerilimlerin etkisi olmufltur. y l nda dünya büyüme oran % 4,8 düzeyinde gerçekleflmifltir (Tablo 1). 1
EKONOM K RAPOR TABLO 1: DÜNYA ÜRET M (De iflim %) 2003 2004 2006 (1) Dünya Üretimi 4,15,3 4,8 4,9 Geliflmifl Ülkeler 2,0 3,3 2,7 3,0 ABD 2,7 4,2 3,5 3,4 Japonya 1,8 2,3 2,7 2,8 Kanada 2,0 2,9 2,9 3,1 Euro Alan 0,7 2,11,3 2,0 Geliflmekte Olan Ülkeler 6,7 7,6 7,2 6,9 Geliflmekte Olan Asya Ekonomileri 8,4 8,8 8,6 8,2 Çin 10,0 10,1 9,9 9,5 ASEAN-4 (2) 5,4 5,8 5,2 5,1 Latin Amerika 2,2 5,6 4,3 4,3 Brezilya 0,5 4,9 2,3 3,5 Geçifl Süreci Ülkeleri 7,9 8,4 6,5 6,0 Rusya 7,3 7,2 6,4 6,0 Kaynak: IMF World Economic Outlook, April 2006 (1): Tahmin (2): Endonezya, Malezya, Filipinler ve Tayland y l nda dünya ekonomisindeki büyümenin h z bütün ülke gruplar nda küçülmekle birlikte önceki y llarda oldu u gibi bölgeler aras nda önemli farkl l klar göstermifltir. Geliflmekte olan ülkeler ile geçifl süreci ülkelerinin büyüme h zlar genel büyüme h z n n üstünde, geliflmifl ülkelerin büyüme h zlar ise genel büyüme h z n n alt nda gerçekleflmifltir. Bir önceki y l n büyüme h zlar ile k yasland nda en yüksek farkl laflma geçifl süreci ülkelerinin büyüme h zlar nda görülmüfltür. Bir önceki y la göre y l nda geliflmifl ülkelerin ortalama büyüme h zlar 0,6 puanl k düflüflle % 2,7, geliflmekte olan ülkelerin ortalama büyüme h zlar 0,4 puanl k düflüflle % 7,2, geçifl süreci ülkelerinin ortalama büyüme h zlar 1,9 puanl k düflüflle % 6,5 olmufltur. 2002 y l ndan itibaren her y l artan bir ivme ile büyüyen ABD ekonomisinin büyüme h z y l nda 0,7 puanl k düflüflle % 3,5 e gerilemifltir. Yükselen petrol fiyatlar, k sa dönemli faiz oranlar n n yüksek olmas ve beklenmedik y - k c kas rga felaketleri ABD ekonomisinin büyüme h z ndaki düflüflün bafll ca sebepleri olmufltur. Ancak bütün bu yavafllat c etkilere ra men düflük seyreden uzun dönem faiz oranlar n n yurtiçi talebi art r c etkisi ve artan ihracat sayesinde ekonomik büyümedeki yavafllama nispeten düflük düzeyde kalm flt r. ABD ekonomisinin büyüme h z nda önümüzdeki y llarda önemli bir de ifliklik olmayaca tahmin edilmektedir. 2
Y llard r içinde bulundu u durgunlukla mücadele eden Japon ekonomisi 2004 y l nda % 2,3 ile son dönemlerdeki en yüksek oranl büyümesini gerçeklefltirmifltir. Buna ra men 2004 y l n n ikinci yar s nda durgunluk yaflayan Japon ekonomisi özellikle in ilk yar s ndaki yüksek büyüme ile toparlanm flt r. Büyümede, özellikle iflsizlik ve ücretlerdeki olumsuz seyrin y l nda tersine dönmesine ba l olarak yurtiçi tüketimde görülen art fl öncü rol oynarken, yüksek flirket karl l klar ve özel sektör yat r mlar ndaki art fl n da etkisi olmufltur. Bu olumlu geliflmeler Çin e yap lan ihracattaki daralman n ekonomi üzerindeki küçültücü etkisini telafi etmifl ve 2003 y l ndan bu yana her y l artan bir oranla büyüyen Japonya, y l nda da % 2,7 geniflleyerek istikrarl büyüme sürecini sürdürmüfltür. Japon ekonomisinde uzun süreli durgunlu un ard ndan gerçekleflen balon büyüme döneminin atlat ld ve makro ekonomik dengelerin nihayet yerine oturdu u ifade edilmektedir. 2006 y l nda Japon ekonomisinin % 2,8 büyüyerek istikrarl büyüme sürecinin devam edece i tahmin edilmektedir. Ancak uzun y llar sonra riskli ve istikrars z deflasyonist gidiflat kontrol alt na alabilen Japonya da, ekonomik dengeleri tekrar olumsuz bir seyre sürüklememek için, piyasalardaki yüksek likiditenin çok yavafl bir h zla geri çekilmesi, faizlerdeki art fl n çok yavafl gerçekleflmesi ve kamu harcama deste inin sürdürülmesi beklenmektedir. Euro Bölgesi nde 2001-2003 döneminde görülen yavafllaman n yerini 2004 y l nda nispi bir canlanma alm fl, ancak y l nda bölge ekonomisi yeniden durgunluk sürecine girerek son befl y ll k dönem itibariyle istikrars z bir tablo çizmifltir. 2001-2003 döneminde sars c bir ekonomik durgunluk yaflayan Euro Bölgesi nde 2003 y l nda ekonomik büyüme % 0,7 gibi çok düflük bir düzeyde gerçekleflmifltir. 2004 y l nda toparlanma e ilimine giren bölge ekonomisi d fl talepteki art fl n da olumlu etkisi ile % 2,1 oran nda büyüyerek durgunluk dönemini büyük ölçüde atlatt izlenimini vermifltir (Tablo 2). Ancak yükselen petrol fiyatlar n n beklenenin üzerinde gerçekleflen olumsuz etkisi ve artan iflsizli in sebep oldu u iç talepteki daralma, özellikle y - l n n ilk yar s nda bölge ekonomileri üzerinde daralt c etki yapm flt r. Amerikan ekonomisine nispeten petrole ba ml l daha az olan ve makro ekonomik dengeleri daha sa lam görünen Euro Bölgesi y l n n ikinci yar s ndan itibaren yeniden toparlanma sürecine girmifltir. Bununla birlikte bölgenin büyüme h z neredeyse yar yar ya azalarak % 1,3 e gerilemifltir. Ekonomik iyileflmenin önümüzdeki y llarda yat r m ve tüketim art fllar n n olumlu etkisi ile devam edece i, bununla birlikte 2001-2003 ekonomik durgunluk sürecinin olumsuz etkilerinin 2007 y l sonuna do ru ancak silinebilece i tahmin edilmektedir. 3
EKONOM K RAPOR TABLO 2: BAZI AB ÜLKELER VE TÜRK YE'YE L fik N TEMEL EKONOM K GÖSTERGELER 2003 2004 BÜYÜME (GSY H) (%) Euro Alan 0,7 2,11,3 Almanya -0,2 1,6 0,9 Fransa 0,9 2,11,4 talya 0,10,9 0,1 ngiltere 2,5 3,11,8 spanya 3,0 3,13,4 Türkiye (1) 5,8 8,9 7,4 fis ZL K (%) Euro Alan 8,7 8,9 8,6 Almanya 8,8 9,2 9,1 Fransa 9,5 9,5 9,6 talya 8,2 8,3 8,1 ngiltere 5,0 4,8 4,8 spanya 11,5 11,0 9,2 Türkiye (1) 15,3 14,4 13,7 ENFLASYON (Tüketici Fiyatlar ) (%) Euro Alan 2,12,12,2 Almanya 1,0 1,8 1,9 Fransa 2,2 2,3 1,9 talya 2,8 2,3 2,3 ngiltere 1,4 1,3 2,1 spanya 3,13,13,4 Türkiye (1) 18,4 9,4 7,7 KAMU DENGES / GSY H (%) Euro Alan -3,0-2,7-2,3 Almanya -4,0-3,7-3,3 Fransa -4,2-3,7-2,9 talya -3,4-3,4-4,1 ngiltere -3,2-3,2-3,6 spanya 0,0-0,11,1 Türkiye (1) -9,3-4,7-0,9 KAMU BORÇ STOKU / GSY H (%) Euro Alan 76,6 78,179,3 Almanya 64,6 67,9 69,9 Fransa 71,7 74,7 76,7 talya 121,4 123,0 125,4 ngiltere 41,9 44,2 46,8 spanya 54,8 52,0 49,1 Türkiye (1) (2) 83,4 77,4 71,6 4 Kaynak: IMF World Economic Outlook April 2006, OECD Economic Outlook December (1): Türkiye'ye iliflkin bilgiler TÜ K, DPT ve HM verilerinden derlenmifltir. (2): Toplam Kamu Brüt Borç Stoku
Ülkeler itibariyle de erlendirildi inde bölgenin ekonomik büyümesinin oran ve kompozisyon olarak önemli farkl l klar gösterdi i anlafl lmaktad r. Bölgenin güçlü ekonomilerinden Almanya ve talya n n büyüme h zlar bölge ortalamas - n n alt nda gerçekleflirken, Fransa ve spanya n n büyüme h zlar bölge ortalamas n n üzerinde gerçekleflmifltir. y l nda Almanya % 0,9 luk ve talya % 0,1 lik büyüme oranlar yla bölgenin büyüme h z üzerinde afla yönlü bask yaparken, % 1,4 oran nda büyüyen Fransa ve genel e ilimin tersine yurtiçi talep ve ihracat art fl n n etkisi ile % 3,4 oran nda büyüyen spanya, bölgenin ekonomik büyümesini yukar yönde etkilemifllerdir. Euro Bölgesi ne dahil olmayan ngiltere nin büyüme h z 1,3 puanl k düflüflle % 1,8 e gerilemekle beraber, bölge ortalamas n n 0,5 puan üzerinde gerçekleflmifltir. Yurtiçi tüketimindeki yavafllama ve yüksek art fl n ard ndan doyum noktas na ulaflan konut fiyatlar ndaki durgunluk ngiltere nin büyüme h z üzerinde olumsuz etki yaparken, yat r m ve ihracattaki art fl ise olumlu yönde etki yapm flt r. Euro Bölgesi nde y l nda iflsizlik oran nda l ml bir iyileflme görülmekle beraber, ekonomik alanda sa l kl ve sürdürülebilir bir büyüme sürecinin yakalanamamas ve istikrars z ekonomik seyir istihdam üzerinde olumsuz etki yapmakta, iflsizlik önemli bir sorun olmaya devam etmektedir. 2002 y - l ndan bu yana yükselmekte olan bölgedeki iflsizlik oran, y l nda 2003 y l seviyesinin alt na düflerek % 8,6 olmufltur. Ancak iflsizlik oranlar ndaki geliflmeler bölge ülkelerinde oldukça büyük farkl l klar göstermifltir. flsizlik oran talya da 0,2 puan azalarak % 8,1 ile bölge ortalamas n n alt nda kal rken, emek piyasas nda gerekli yap sal reformlar bir türlü gerçeklefltiremeyen Fransa da % 9,6 ve Almanya da % 9,1 ile bölge ortalamas n n üzerinde gerçekleflmifltir. spanya da iflsizlik 2004 y l na göre 1,8 puan azalarak % 9,2 ye gerilemifl, böylece bölge ortalamas n n üzerinde kalmakla birlikte Fransa dan daha iyi bir düzeye inmifltir. Bölgeye dahil olmayan ngiltere de ise oran 2004 y l na göre de ifliklik göstermemifl ve % 4,8 olarak gerçekleflmifltir. Bölgede 2004 y l nda % 2,1 olan enflasyon oran, y l nda baflta petrol olmak üzere enerji fiyatlar n n ve kamu hizmeti fiyatlar n n yüksekli i nedeniyle % 2,2 ye yükselerek Avrupa Merkez Bankas n n hedefledi i % 2 oran n n üzerinde gerçekleflmifltir. Ülkeler itibariyle tüketici fiyatlar enflasyonu Fransa da % 2,3 den % 1,9 a düflerken, Almanya da % 1,8 den % 1,9 a, spanya da % 3,1 den % 3,4 e yükselmifl, talya da ise % 2,3 lük oran de iflmemifltir. Enflasyon oran ngiltere de de % 1,3 den % 2,1 e yükselmifltir. Enflasyon oranlar n n oldukça makul bir seviyede bulunmas na ra men, Avrupa Merkez Bankas n n y ll k % 2 tüketici fiyatlar enflasyonu hedefini gerçeklefltirebilmek 5
EKONOM K RAPOR amac yla önümüzdeki y l s k para ve maliye politikas uygulayaca tahmin edilmektedir. Euro Bölgesi ndeki en önemli sorunlardan biri üye ülkelerin kamu maliyelerindeki sorunlard r. Bölge ülkelerinin kamu maliyelerinde y l nda iyileflmeler görülmüfl, üye ülkelerin kamu aç klar n n GSY H lar na oranlar genel olarak düflmüfltür. Söz konusu oran Euro Bölgesi nde % 2,3 e gerilerken, olumlu mali politikalar sonucu Almanya da % 3,3 e, Fransa da % 2,9 a düflmüfl, talya da % 4,1 e yükselmifltir. Özellikle son dört y ld r Maastrich Kriteri referans oran n n (% 3) üzerinde bütçe aç veren Almanya da s k bütçe politikas uygulamas na devam edilece i düflünülmektedir. spanya ise s k mali disiplin sayesinde uzun y llardan sonra ilk defa kamu fazlas vermifl, kamu fazlas n n GSY H ya oran % 1,1 olarak gerçekleflmifltir. Euro Bölgesi ülkelerinin kamu borç stoklar n n GSY H lar na oranlar nda da genel bir art fl gözlenmifltir. Bölge ekonomilerin toplam borç stokunun toplam GSY H ya oran 1,2 puan artarak % 79,3 olurken, talya da % 125,4 e, Fransa da % 76,7 ye, Almanya da % 69,9 a yükselmifl, spanya da ise % 49,1 e gerilemifltir. Son üç y ld r art fl kaydeden geliflmekte olan ülkelerin büyüme h zlar y - l nda % 7,2 ye gerilemifltir. Bununla birlikte dünya ortalamas n n 2,4 puan üzerinde gerçekleflmifltir. Geliflmekte olan Asya ülkelerinin (Do u Asya ve Pasifik ülkeleri) ekonomileri y l nda da h zla genifllemeye devam etmifltir. Bölge ekonomilerinin büyüme oran 2004 y l ndaki % 8,8 seviyesinden düflük olmakla beraber dünya büyümesinin hayli üzerinde gerçekleflerek % 8,6 olmufltur. 2004 y l nda hükümetin ekonomideki afl r s nma ve enflasyonist bask lar n önüne geçmek amac yla ald ekonomiyi so utmaya yönelik tedbirlere ra men % 10,1 gibi yüksek bir büyüme gerçeklefltiren Çin, y l nda yurtiçi talep ve kamu yat r mlar ndaki azalmaya ra men ithalat ndaki daralma e ilimi ve özellikle tekstil ve haz r giyim sektöründeki ticaret kotalar - n n kalkmas ile ani ivme kazanan ihracat sayesinde % 9,9 oran nda büyümüfltür. Endonezya, Malezya, Filipinler ve Tayland n oluflturdu u ASEAN ülkelerinin 2004 y l nda % 5,8 olan büyüme h zlar, y l nda yüksek petrol fiyatlar - n n ve Çin in azalan ithalat talebinin de olumsuz etkisiyle 0,6 puanl k bir düflüflle % 5,2 düzeyinde gerçekleflmifltir. 6
Latin Amerika ekonomileri 2002 y l nda yaflanan ekonomik durgunlu un ve küçülmenin ard ndan h zl bir toparlanma sürecine girmifller, büyüme oranlar 2003 y l nda % 2,2 ye, 2004 y l nda da % 5,6 ya ç km flt r. Ancak y l nda dünya genelinde görülen ekonomik durgunluk Latin Amerika ülkelerini de olumsuz yönde etkilemifl ve büyüme oranlar n % 4,3 e çekmifltir. Bölgenin büyük ekonomilerinden Brezilya da faiz d fl fazla ve cari ifllemler fazlas artarken, arzdaki k s tlar ve s k para politikas n n etkisiyle y l büyüme oran % 4,9 dan % 2,3 e düflmüfltür. Rusya n n da içinde bulundu u geçifl süreci ülkelerinin büyüme h zlar geçen y la göre 1,9 puan düflmekle birlikte % 4,8 lik dünya ortalamas n n üstüne ç - karak % 6,5 olmufltur. Petrol fiyatlar ndaki art fl n olumlu etkisine ra men Rusya n n büyüme h z y l nda % 7,2 den % 6,4 e gerilemifltir. 2004 y l nda % 10,4 olan dünya ticaret hacmi art fl oran, dünya büyüme oran ndaki gerilemenin etkisi ile y l nda yavafllayarak % 7,3 e düflmüfltür. Geliflmekte olan ülkelerin d fl ticaret hacimlerindeki art fl, büyüme oranlar na paralel olarak geliflmifl ülkelerin d fl ticaret hacimlerindeki art fl oran ndan büyük olmufltur (Tablo 3). Geliflmifl ülkelerin ihracat hacimlerindeki art fl % 8,5 den % 5,3 e, ithalat hacimlerindeki art fl % 8,9 dan % 5,8 e düflmüfltür. En yüksek ihracat art fl oranlar n n enerji ürünleri ihraç eden ülkelerde görüldü ü y l nda, geliflmekte olan ülkelerin ihracat hacimleri art fl % 14,6 dan % 11,5 e, ithalat hacimleri art fl da % 15,8 den % 12,4 e gerilemifltir. TABLO 3: DÜNYA T CARET HACM (De iflim %) 2003 2004 2006 (1) Dünya Ticaret Hacmi (2) 5,4 10,4 7,3 8,0 (Mal ve Hizmet Ticareti) hracat Geliflmifl Ülkeler 3,3 8,5 5,3 6,6 Geliflmekte Olan Ülkeler 10,6 14,6 11,5 10,9 thalat Geliflmifl Ülkeler 4,18,9 5,8 6,2 Geliflmekte Olan Ülkeler 10,3 15,8 12,4 12,9 Kaynak: IMF World Economic Outlook, April 2006 (1): Tahmin (2): Dünya ihracat ve ithalat ndaki y ll k yüzde de iflimin ortalamas. 7
EKONOM K RAPOR B. TÜRK YE EKONOM S NDEK GEL fimeler Türkiye de 2002 y l fiubat ay bafl nda uygulamaya konulan 18. stand-by düzenlemesinin yerini alacak yeni stand-by düzenlemesi konusunda Uluslararas Para Fonu (IMF) ile 2004 y l n n ikinci yar s nda görüflmeler yap lm flt r. Görüflmelerde IMF yetkilileri ile -2007 dönemini kapsayacak yeni orta vadeli ekonomik program n makro ekonomik çerçevesi ve yap sal reform konular de erlendirilmifltir. 18. stand-by düzenlemesi çerçevesinde yürütülmekte olan orta vadeli ekonomik program n üzerine kurgulanacak yeni stand-by düzenlemesine iliflkin yürütülen çal flmalar 14 Aral k 2004 tarihinde tamamlanm flt r. Türk yetkilileri ile IMF heyetinin, IMF cra Direktörleri Kurulu taraf ndan onaylanmas kofluluyla, üç y ll k yeni stand-by düzenlemesi ile desteklenebilecek yeni ekonomik program n temel unsurlar ve niyet mektubunun tasla üzerinde genel hatlar yla mutab k kald klar aç klanm flt r. Taslak niyet mektubu y l Nisan ay bafl nda IMF yetkilileri ile yap lan görüflmelerde güncellefltirilerek 26 Nisan tarihinde IMF ye verilmifltir. Niyet mektubu 11 May s tarihinde IMF cra Direktörleri Kurulu taraf ndan görüflülerek onaylanm flt r. Böylece 3 y ll k bir dönemi (May s -May s 2008) kapsayan 19. stand-by düzenlemesi yürürlü e girmifltir. Yeni ekonomik program ile, program n uygulanaca üç y ll k dönemde, ekonomide kaydedilen baflar lar n daha da pekifltirilmesi ve ekonominin Avrupa Birli i ekonomilerine yak nsama sürecinin güçlendirilmesi amaçlanm flt r. Bunun için; - S k maliye politikas ve borç stokunun azalt lmas n n ekonomik stratejinin temel tafl olmaya devam edece i, kamu net borç stokunun GSMH ya oran n program sonuna kadar yaklafl k 10 puan düflürmek için, GSMH n n % 6,5 i oran nda faiz d fl fazla hedeflemesine devam edilece i, - Aç k enflasyon hedeflemesine geçilerek ve Merkez Bankas n n ba ms zl - korunarak enflasyonun düflük tek haneli seviyelere indirilece i, - Finansal sektörün istikrar n korumak ve daha güçlü bir yap ya kavuflturmak için yeni bir Bankalar Kanunu nun yürürlü e konulaca, kamu bankalar n n yeniden yap land r laca ve varl k sat fllar n n h zland r laca, - Kamu harcamalar n n kalitesini ve vergi sistemini iyilefltirmeye odaklan laca-, sosyal güvenlik sistemini sa lam temeller üzerine oturtacak, vergi taban - n geniflletecek ve kay td fl ekonominin hacmini küçültecek, iflsizli i azaltacak ve yat r m ortam n iyilefltirecek yap sal reformlar n yürürlü e konulaca, 8 - Ekonominin d fl floklara karfl dayan kl l n art rma ve Uluslararas Para Fonu ndan kaynak kullan m n sona erdirmeye haz rlanmak amac yla uluslararas rezervlerin güçlendirilece i ifade edilmifltir.
Önceki programda oldu u gibi yeni istikrar program n n da düzenli gözden geçirmeler, ön koflullar, say sal performans kriterleri ve gösterge niteli indeki hedefler ve yap sal performans kriterleri ile yap sal kriterler vas tas yla izlenece i belirtilmifltir. Yeni stand-by düzenlemesiyle üç y ll k dönemde Uluslararas Para Fonu ndan sa lanacak 6,662 milyar SDR (yaklafl k 10 milyar ABD Dolar ) tutar nda kayna n 12 eflit dilimde kullan lmas öngörülmüfltür. Bu kapsamda söz konusu tutar n 555,17 milyon SDR lik (yaklafl k 837,5 milyon ABD Dolar ) ilk dilimi kullan lmak üzere serbest b rak lm flt r. Ayr ca 2006 y l na iliflkin 2,52 milyar SDR tutar ndaki (yaklafl k 3,80 milyar ABD Dolar ) geri ödeme plan, erken ödeme yerine normal ödeme takvimine al narak 2007 y l - na kayd r lm flt r. Yeni stand-by düzenlemesi kapsam nda 1. gözden geçirme çal flmalar 2 Haziran tarihinde bafllam flt r. 14 Haziran tarihinde niyet mektubunun tasla üzerinde IMF heyeti ile mutabakat sa lanm flt r. Ancak gözden geçirmenin sonuçland r lmas için öngörülen yap sal reformlardan Sosyal Sigortalar ve Genel Sa l k Sigortas Kanun Tasar s yasalaflamam flt r. Buna ba l olarak 7 Temmuz tarihinde stand-by düzenlemesinin 1. gözden geçirmesinin tamamlanamad ve ertelendi i aç klanm flt r. Stand-by düzenlemesine iliflkin Uluslararas Para Fonu ile yürütülen de erlendirme çal flmalar na y l Eylül ay bafl nda tekrar bafllanm flt r. Ekim ay sonunda bu çal flmalar tamamlanarak 19. stand-by düzenlemesinin 1. ve 2. gözden geçirmelerine iliflkin niyet mektubu 24 Kas m tarihinde IMF ye verilmifltir. IMF cra Direktörleri Kurulu 9 Aral k tarihinde niyet mektubunu görüflerek onaylam fl, 1. ve 2. gözden geçirme tamamlanm flt r. Böylece ilk iki gözden geçirmeye ba l olan 1,1 milyar SDR (yaklafl k 1,6 milyar ABD Dolar ) tutar nda kredi dilimi serbest b rak lm flt r. y l nda ekonomik büyüme sürdürülürken enflasyonu daha da afla çekmek, mali ve parasal disiplini devam ettirmek ve böylece faiz d fl fazla hedefine ulaflmak, kamu borçlar n n sürdürülebilirli ini koruyarak borç stokunu azaltmak temel makro ekonomik hedefler olarak öne ç km flt r. Y l içinde ekonomi politikalar bu hedefler do rultusunda flekillendirilmifl ve uygulanm flt r. Türkiye ekonomisinde 2002 y l nda bafllayan büyüme süreci y l nda da devam etmifltir. Y l sonunda geçen üç y lda oldu u gibi bir kez daha % 5 lik hedef afl larak % 7,6 l k büyüme gerçekleflmifltir. Böylece Türkiye ekonomisi 2002 y l n n ilk çeyre inden bafllayarak 16 çeyrek aral ks z büyüyerek, son dört y lda uzun süredir görülmeyen bir büyüme süreci yakalam flt r. 9
EKONOM K RAPOR y l nda büyümede genel olarak yaflanan istikrar ve güven ortam belirleyici olurken, üretim yönünden tar m, sanayi, inflaat, ticaret, ulaflt rma-haberleflme, serbest meslek ve hizmetler sektörleri katma de erinde meydana gelen art fllar, talep yönünden ise özel tüketim harcamalar ile özel ve kamu yat r m harcamalar ndaki art fl etkili olmufltur. Tar m sektöründe dördüncü üç ayl k dönemde s n rl düzeyde küçülme yaflanmakla birlikte y l genelinde ormanc l k sektöründeki küçülmeye ra men çiftçilik ve hayvanc l k ile bal kç l k sektörlerindeki katma de er art fllar na ba l olarak % 5,6 büyüme kaydedilmifltir. Sanayi sektörü baflta madencilik ve taflocakç l olmak üzere enerji ve imalat sanayi sektörlerindeki üretim art fl n n etkisiyle % 6,5 büyümüfltür. Hizmetler sektörü inflaat, ticaret, ulaflt rma ve haberleflme, serbest meslek ve hizmetler sektöründeki katma de er art fllar na ba l olarak % 7,6 büyürken, ithalat ifllemlerinden al nan vergiler % 12,2 artm flt r. S k maliye ve gelirler politikas uygulamas na y l nda devam edilmesi nedeniyle kamu tüketim harcamalar art fl % 2,4 düzeyinde kalm fl, GSY H nin en büyük bilefleni olan özel tüketim harcamalar ise iç talepteki canl l n etkisiyle % 8,8 art fl göstermifltir. Böylece toplam tüketim harcamalar nda % 8,1 art fl olmufltur. Kamu sektörü sabit sermaye yat r mlar % 25,9 artarken, özel sektör sabit sermaye yat r mlar makine-teçhizat yat r mlar ndaki % 21,4 lük ve bina inflaat ndaki % 29,9 luk art fl n etkisiyle % 23,6 artm flt r. Bu de ifliklikler sonucunda toplam yat r m harcamalar nda % 24 art fl meydana gelmifltir. y l gayri safi yurtiçi has las içinde bir önceki y la göre tar m sektörünün pay 0,9 puan azalarak % 10,3 e düflerken, sanayi sektörünün pay 0,5 puanl k art flla % 25,4 e, hizmetler sektörünün pay 0,4 puanl k art flla % 64,3 e yükselmifltir. Kifli bafl na gayri safi milli has la, ekonomide yaflanan büyüme ve Yeni Türk Liras n n dolar karfl s nda de er kazanmas na ba l olarak % 20 lik art flla 5.008 dolara yükselmifltir. 1987 y l fiyatlar ile ise kifli bafl na GSMH % 7,4 lük art flla 2,02 YTL olurken, sat n alma gücü paritesine göre de kifli bafl na GSY H % 7,7 artarak 8.141 dolar olmufltur. Üretimde meydana gelen art fl, kapasite kullan m oranlar na ayn yönde yans mam flt r. 2004 y l nda % 81,2 olan toplam imalat sanayi kapasite kullan m 10
oran y l nda 0,9 puanl k düflüflle % 80,3 e gerilemifltir. Kapasite kullan m oran kamu kesiminde 0,5 puanl k art flla % 86 ya yükselirken, özel kesimde 0,6 puanl k düflüflle % 78,8 e gerilemifltir. Cari fiyatlarla kamu kesimi sabit sermaye yat r mlar % 36,2, özel sektör sabit sermaye yat r mlar % 22 artarken, toplam sabit sermaye yat r mlar nda % 25,2 art fl gerçekleflmifltir. Reel olarak ise kamu kesimi sabit sermaye yat - r mlar nda % 28,6 l k, özel kesim sabit sermaye yat r mlar nda % 15,2 lik, toplam sabit sermaye yat r mlar nda da % 18,2 lik art fl olmufltur. Özel sektör sabit sermaye yat r mlar içinde enerji, ulaflt rma-haberleflme, konut ve sa l k sektörlerinin pay artarken, tar m, madencilik, imalat, e itim sektörlerinin pay azalm fl, turizm sektörünün pay nda ise de ifliklik olmam flt r. Kamu sektörü sabit sermaye yat r mlar içinde madencilik, enerji, konut ve sa l k sektörlerinin pay artarken, tar m, ulaflt rma-haberleflme, turizm ve e itim sektörlerinin pay azalm fl, imalat sektörünün pay ayn kalm flt r. y l nda inflaat sektörü % 21,5 lik art flla en h zl büyüyen sektör olurken, belediyeler taraf ndan yap ruhsat verilen yap lar n inflaat alan % 42,6 l k art flla 99,4 milyon m 2 ye, yap kullanma izin belgesi verilen yap lar n inflaat alan da % 56,1 lik art flla 48,4 milyon m 2 ye yükselmifltir. Teflvik belgesine ba lanan yat r m tutar, 2004 y l na göre nominal olarak % 10,9, reel olarak da % 4,7 artm flt r. y l nda 24,1 milyar YTL lik teflvik belgeli yat r m ile 180.791 kifliye istihdam sa lanmas amaçlanm flt r. y l nda teflvik belgesine ba lanan yat r mlar içinde % 53,9 luk pay ile imalat sanayi sektörü ilk s rada yer al rken, hizmetler sektörünün pay % 33, enerji sektörünün pay % 8, madencilik sektörünün pay % 2,9 ve tar m sektörünün pay % 2,2 olmufltur. 2004 y l na göre tar m, madencilik, enerji ve hizmetler sektörlerinin pay artarken, imalat sanayi sektörünün pay azalm flt r. 2002 y l bafl nda uygulamaya konulan makro ekonomi politikalar yla enflasyonla mücadelede önemli mesafeler al nm fl, 2002-2004 y llar n kapsayan üç y ll k dönemde enflasyon oranlar nda h zl bir düflüfl gerçekleflmifltir. y l nda da enflasyonla mücadeleye devam edilmesi ve örtük enflasyon hedeflemesi alt nda y l sonu TEFE ve TÜFE enflasyonunun % 8 e düflürülmesi hedeflenmifltir. Türkiye statistik Kurumu üretim ve tüketim yap s nda meydana gelen de iflikliklerin endekslere daha iyi yans t lmas ve enflasyonun daha sa l kl ve uluslararas standartlara uygun olarak ölçülmesi amac yla, y l nda 1994 te- 11
EKONOM K RAPOR mel y ll TÜFE yerine 2003 temel y ll TÜFE, 1994 temel y ll TEFE yerine de 2003 temel y ll ÜFE yi yay nlamaya bafllam flt r. Yeni endekslerde madde kapsam ve a rl klar, fiyat derleme flekli ve hesaplama yöntemlerinde önemli de ifliklikler yap lm flt r. Enflasyonda son üç y lda yaflanan düflüfl, y l nda da devam etmifltir. ÜFE enflasyonunda yüksek oranl düflüfl olurken, TÜFE enflasyonundaki düflüfl nispeten s n rl düzeyde kalm flt r. Uluslararas Para Fonu ve Avrupa Birli i ile iliflkilerde yaflanan geliflmeler, para, maliye ve gelirler politikas uygulamas na devam edilmesi, enflasyon beklentilerinin program hedefleriyle yak nlaflmas, verimlilik ve birim ücretlerde meydana gelen olumlu geliflme, Yeni Türk Liras n n güçlenmeye devam etmesi enflasyonun düflmesine olumlu katk yapm flt r. Uluslararas petrol fiyatlar ndaki yükselme, sanayi ve hizmetler sektörü iflgücü talebindeki art fl, tüketimdeki canl l n devam etmesi, baz hizmet alt grubu enflasyonundaki kat - l k ve vergi düzenlemeleri enflasyondaki düflüfl sürecinin yavafllamas nda etkili olmufltur. Üretici fiyatlar endeksi art fl h z bir önceki y la göre 12,69 puanl k düflüflle % 15,35 den % 2,66 ya gerilerken, y lbafl nda öngörülen % 8 lik hedefin 5,34 puan alt nda gerçekleflmifltir. Oniki ayl k ortalamalara göre de 2004 y l nda % 14,57 olan ÜFE art fl h z y l nda 8,68 puanl k düflüflle % 5,89 a gerilemifltir. Y l sonu itibariyle y l nda enerji sektörü fiyatlar nda % 8,38 düflüfl olurken, madencilik sektörü fiyatlar nda % 9,62, imalat sanayi sektörü fiyatlar nda % 3,16 ve tar m sektörü fiyatlar nda % 3,03 art fl olmufltur. 2004 y l nda % 9,35 olan TÜFE enflasyonu y l nda 1,63 puanl k düflüflle % 7,72 ye gerilerken, % 8 lik y l sonu hedefinin 0,28 puan alt nda gerçekleflmifltir. Oniki ayl k ortalamalara göre de 2004 y l nda % 8,60 olan TÜFE art fl h z y l nda % 8,18 e gerilemifltir. Y l sonu itibariyle g da ve alkolsüz içecekler, giyim ve ayakkab, ev eflyas, sa l k, haberleflme, e lence ve kültür, e itim alt sektörlerindeki fiyat art fllar TÜFE genel endeks art fl h z n n alt nda kalm flt r. Alkollü içecekler ve tütün, konut, ulaflt rma ve lokanta-oteller alt sektörlerindeki fiyat art fllar ise TÜFE genel endeks art fl h z n n üzerinde gerçekleflmifltir. Giyim ve ayakkab harcama grubu fiyatlar % 0,13, sa l k harcama grubu fiyatlar % 0,40 küçülürken, en yüksek fiyat art fllar % 27,87 ile alkollü içecekler ve tütün, % 14,98 ile lokanta-oteller ve % 11,01 ile ulaflt rma gruplar nda kaydedilmifltir. 12
2004 y l sonunda aç klanan y l para politikas stratejisinde 2002 y l ndan beri uygulanmakta olan örtük enflasyon hedeflemesi sisteminden 2006 y l bafl nda aç k enflasyon hedeflemesi uygulamas na geçilece i, y l n n geçifl dönemi olaca belirtilmifltir. Enflasyon hedeflemesi sisteminin yeni bir rejimden ziyade para politikas karar alma mekanizmas n n kurumsallaflmas ve fiyat istikrar na giden yolda yeni ad m olaca vurgulanm flt r. Para taban ve net uluslararas rezervlerin performans kriteri, net iç varl klar n ise gösterge niteli inde hedef olarak izlenmeye devam edilece i belirtilmifltir. Uluslararas Para Fonu na 26 Nisan tarihinde 19. stand-by düzenlemesi için verilen niyet mektubunda, aç k enflasyon hedeflemesine geçifl sürecinin ilk aflamalar nda mevcut para taban çerçevesi ile birlikte, net iç varl klara iliflkin gösterge niteli indeki hedeflerin korunaca ve yak n olarak izlenmeye devam edilece i, para taban talebinde bir de ifliklik oldu una dair kuvvetli belirtilerin ortaya ç kmas halinde, hedeflerde yeni düzenlemeler yap lmas - n n önerilece i belirtilmifltir. 31 May s, 30 Haziran, 30 Eylül ve 31 Aral k tarihleri itibariyle para taban ve net iç varl klar için üst s n r, net uluslararas rezervler için alt s n r hedefler belirlenmifltir. Net iç varl klara iliflkin hedeflerin bütün tarihler için gösterge niteli inde, para taban ve net uluslararas rezervlere iliflkin hedeflerin ilk üç tarih için performans kriteri niteli inde, 31 Aral k tarihi için ise gösterge niteli inde de er olarak takip edilmesi kararlaflt r lm flt r. Söz konusu büyüklükler için May s ve Haziran sonuna iliflkin tüm hedefler tutturulmufltur. Para taban art fl n n y l nda da h zl bir flekilde devam etmesi, Haziran ay ndan itibaren y l ikinci yar hedeflerinin yenilenmesini zorunlu hale getirmifltir. Ancak IMF ile gözden geçirme çal flmalar - n n tamamlanamamas nedeniyle parasal hedefler yenilenememifltir. Böylece Eylül sonu itibariyle net uluslararas rezervler ve net iç varl klara iliflkin hedefler tutturulurken, para taban gerçekleflmeleri hedeflenen düzeyin üzerinde kalm flt r. Bunun üzerine 19. stand-by düzenlemesinin 1. ve 2. gözden geçirmelerine iliflkin 24 Kas m tarihli niyet mektubu ile Aral k sonu için net iç varl klara iliflkin gösterge niteli indeki üst s n r afla çekilirken, para taban - na iliflkin gösterge niteli indeki üst s n r ile net uluslararas rezervlere iliflkin gösterge niteli indeki alt s n r performans kriteri niteli ine dönüfltürülerek yükseltilmifltir. Yap lan de iflikliklerin ard ndan y l para program çerçevesinde Merkez 13
EKONOM K RAPOR Bankas taraf ndan yak ndan takip edilmekte olan yeni hedeflere Aral k sonunda ulafl lm flt r. Aral k ay son befl ifl günü para taban ortalamas 28,8 milyar YTL olarak gerçekleflerek performans kriteri niteli indeki 29,2 milyar YTL lik üst s n r n alt nda, net uluslararas rezervler 22,4 milyar dolar olarak gerçekleflerek performans kriteri niteli indeki 14 milyar dolarl k alt s n r n üzerinde, net iç varl klar ortalamas 12,6 milyar YTL olarak gerçekleflerek gösterge niteli indeki 25,5 milyar YTL lik üst s n r n alt nda kalm flt r. Merkez Bankas k sa vadeli faiz oranlar n y l nda da enflasyonla mücadelede temel politika arac olarak kullanmaya devam etmifltir. 11 Ocak, 9 fiubat, 9 Mart, 11 Nisan, 10 May s, 9 Haziran, 11 Ekim, 9 Kas m ve 9 Aral k tarihlerinde olmak üzere k sa vadeli faiz oranlar nda 9 kez indirim yapm flt r. Bu indirimler sonucu 2004 y l sonunda % 18 olan gecelik borçlanma faiz oran % 13,5 e, % 22 olan borç verme faiz oran da % 17,5 e düflürülmüfltür. Bütün bu geliflmelerin sonucunda y l sonunda dolafl mdaki para % 46,8, dar tan ml para arz M1 % 41,7, genifl tan ml para arz M2 % 40,1, M2Y para arz % 23,8, M3 para arz % 41 artm flt r. Reel olarak dolafl mdaki para % 43, M1 % 38, M2 % 36,5, M2Y % 20,6, M3 % 37,3 artm flt r. Bankalardaki Yeni Türk Liras cinsinden toplam mevduat % 40,6 artarken, döviz tevdiat hesaplar art fl % 0,5 gibi çok küçük bir oranda kalm flt r. Reel olarak Yeni Türk Liras cinsinden mevduatlar % 37 artarken döviz tevdiat hesaplar % 2,1 azalm flt r. Kredi hacmi nominal olarak % 52,7, reel olarak da % 48,7 artm flt r. y l nda mevduat bankalar n n say s 35 den 34 e gerilerken, kalk nma ve yat r m bankalar n n 13 olan say s nda de ifliklik olmam flt r. Böylece bankac l k sektöründe faaliyet gösteren banka say s 48 den 47 ye gerilemifltir. Banka say s ndaki azalmaya karfl n bankalar n flube ve personel say lar nda art fl olmufltur. Sektördeki toplam flube say s 141 adet artarak 6.247 ye, buna paralel olarak istihdam edilenler de 5.095 kifli artarak 132.258 kifliye yükselmifltir. y l nda GSMH nin % 6,5 i oran nda faiz d fl fazla vererek kamu borç stokunu azaltmak ve sürdürülebilirli ini sa lamak maliye politikas n n temel hedefi olarak belirlenmifltir. Söz konusu hedefe ulaflabilmek için gelir art r c önlemler al nm fl, bütçe disiplini sürdürülmüfl, kamu harcamalar nda etkinli in sa lanmas ve yat r m harcamalar n n kamu borçlanma gere i üzerinde bask oluflturmaks z n art r lmas na yönelik harcama politikas uygulanm flt r. Y l sonunda kamu gelirleri art fl h z, kamu harcamalar art fl h z ndan daha yüksek olmufltur. 14
y l nda konsolide bütçe harcamalar n n 155.628 milyon YTL, konsolide bütçe gelirlerinin 126.490 milyon YTL olmas öngörülmüfltür. Bunun sonucunda bütçe dengesinin 29.138 milyon YTL aç k vermesi, faiz d fl dengenin ise 27.303 milyon YTL olmas hedeflenmifltir. Y l sonunda konsolide bütçe gelirleri % 21,8 lik art flla 134.819 milyon YTL ye, konsolide bütçe harcamalar % 2,5 lik art flla 144.562 milyon YTL ye yükselmifltir. Böylece harcamalar hedefin 11.066 milyon YTL alt nda, gelirler ise hedefin 8.329 milyon YTL üstünde gerçekleflerek konsolide bütçe uygulamalar nda olumlu bir performans sa lanm flt r. zlenen s k maliye politikas sonucu yüksek faiz d fl fazla hedefine ulafl lmas, faiz oranlar ndaki düflüfle ba l olarak faiz ödemelerinin öngörülenin alt nda gerçekleflmesi ve borçlanma vadesinin uzamas bütçe aç üzerinde olumlu etki yapm flt r. 2004 y l nda 30.300 milyon YTL olan konsolide bütçe aç, y l nda % 67,8 lik düflüflle 9.743 milyon YTL ye gerilerken, hedefin 19.394 milyon YTL alt nda gerçekleflmifltir. 2004 y l nda 26.188 milyon YTL olan faiz d fl denge, y l nda % 37,2 lik art flla 35.936 milyon YTL olurken hedefi 8.633 milyon YTL aflm flt r. Kamu finansman aç y l nda % 79 küçülerek 20.103 milyon YTL den 4.231 milyon YTL ye düflmüfltür. 2004 y l nda 36.385 milyon YTL fazla veren bütçe faiz ödemeleri hariç kamu kesimi finansman dengesi y l nda % 13,9 artarak 41.449 milyon YTL fazla vermifltir. Konsolide bütçe aç ve fonlar n finansman dengelerinde kaydedilen olumlu geliflme, kamu kesimi borçlanma gere indeki iyileflmede en önemli etken olmufltur. Para ve maliye politikas uygulamalar, ekonomik programa olan güvenin güçlenmesi, Avrupa Birli i ne üyelik sürecinde yaflanan geliflmeler, ekonomide gelece e dönük beklentilerin kuvvetlenmesi, borçlanma faiz oranlar ndaki düflüfl ve borçlanma vadelerinin uzamas iç borç stoku art fl h z n küçültmüfl ve çevrilebilmesini olumlu yönde etkilemifltir. 2004 y l nda % 15,5 olan iç borç stoku art fl oran y l nda % 9 a gerilemifltir. Toplam iç borç stoku 20.299 milyon YTL lik art flla 244.782 milyon YTL olmufltur. Bunun 226.964 milyon YTL si (% 92,7) tahvil, 17.818 milyon YTL si (% 7,3) bonolardan oluflmufltur. ç borçlanman n maliyeti ve vade yap s nda y l nda da iyileflme olmufltur. Ortalama bileflik iç borç faiz oran 8,8 puan azalarak % 25,7 den % 16,9 a gerilerken, borçlanman n ortalama vadesi 188 gün uzayarak 372 günden 560 güne yükselmifltir. 15
EKONOM K RAPOR Yeni Türk Liras ndaki reel de er art fl n n d fl rekabet gücü üzerinde yol açt olumsuz etkiye ra men, dünya ekonomisindeki büyüme ve dünya ticaret hacmindeki genifllemenin nispi olarak yavafllamakla birlikte devam etmesi, reel iflgücü maliyetlerinin düflük seviyelerde seyretmesi ve verimlik art fl n n sürmesi, ihracat gelirlerinde art fl sa layan temel etkenler olarak öne ç km flt r. Ancak dünya pazarlar nda özellikle düflük iflgücü maliyetlerinden kaynaklanan avantajla üstünlük sa layan Çin ve Hindistan gibi ülkelerle rekabet etmede yaflanan zorluklar ve Avrupa Birli i ekonomilerindeki büyümenin ivme kazanamamas nedeniyle ihracat art fl h z nda ciddi bir düflüfl olmufltur. 2004 y l nda % 33,7 olan ihracat art fl h z, y l nda % 16,2 düzeyine gerilerken, ihracat 63.167 milyon dolardan 73.390 milyon dolara yükselmifltir. y l nda ithalat, ekonomik büyümenin bir önceki y la göre yavafllamakla birlikte devam etmesi, ithalat fiyatlar ve ham petrol fiyatlar n n yükselmesi, Yeni Türk Liras n n yabanc paralar karfl s nda güçlü konumunu sürdürmesi ve sanayi üretimi ile iç talepte meydana gelen art fl n etkisiyle % 19,5 artarak 116.537 milyon dolar seviyesine ç km flt r. D fl ticaret aç ndaki art fl geçen y la göre h z kesmekle birlikte önemini korumaya devam etmifl, % 25,5 lik art flla 34.373 milyon dolardan 43.147 milyon dolara ç km flt r. hracat n ithalat karfl lama oran % 64,8 den % 63 e gerilerken, d fl ticaret hacmi % 18,2 artarak 160.707 milyon dolardan 189.927 milyon dolara yükselmifltir. 20 Aral k 2004 tarihinde aç klanan y l kur politikas nda, uygulanmakta olan dalgal kur rejiminde döviz kurlar n n arz ve talep koflullar nca belirlendi- i, Merkez Bankas n n herhangi bir kur hedefi bulunmad, ancak kurlarda her iki yönde oluflabilecek afl r oynakl k durumunda piyasaya do rudan müdahale edebildi i belirtilmifltir. Ayr ca döviz arz n n döviz talebine göre giderek artt dönemlerde, döviz rezervlerini l ml bir biçimde art rmak amac yla döviz piyasas ndaki arz ve talep koflullar n mümkün oldu unca en düflük düzeyde etkileyecek flekilde kurallar önceden aç klanan döviz al m ihaleleri gerçeklefltirdi i ifade edilmifltir. Bu ilke do rultusunda bir ad m daha at larak y l nda döviz al m ihalelerinin döviz piyasas na olan etkisini en aza indirebilmek amac yla, döviz likiditesinde ola anüstü farkl laflmalar görülmedikçe de ifltirilmeyece i belirtilen y ll k döviz al m program aç klanm flt r. y l boyunca 15 milyon dolar ihale, 30 milyon dolar opsiyon olmak üzere günlük en fazla 45 milyon dolarl k döviz al m gerçeklefltirilmesi planlanm flt r. 16
Y l içinde kur politikas uygulamalar bu ilkeler do rultusunda yürütülmüfltür. Merkez Bankas y l nda düzenli döviz al m ihaleleriyle toplam 7.442,6 milyon dolarl k döviz al m gerçeklefltirmifltir. Ayr ca döviz kurlar nda oluflan yada oluflmas beklenen afl r dalgalanmay önlemek için döviz piyasas na alt kez do rudan al m müdahalesinde bulunarak 14.565 milyon dolarl k do rudan döviz al m yapm flt r. Böylece Merkez Bankas y l nda düzenli döviz al m ihaleleri ve do rudan döviz al mlar yoluyla piyasadan 22.007,6 milyon dolar tutar nda döviz çekmifltir. y l nda Yeni Türk Liras di er ulusal paralar karfl s nda de er kazanmaya devam etmifltir. y l nda cari ifllemler aç 2004 y l na göre % 48 artarak 23.091 milyon dolara yükselmifltir. Cari ifllemler aç ndaki bu olumsuz geliflmede, hizmetler dengesindeki iyileflmeye ra men d fl ticaret aç ndaki yüksek oranl art fl belirleyici olmufltur. Güçlü sermaye giriflleri cari aç n finansman na büyük ölçüde katk da bulunmufltur. Turizm gelirleri % 14,2 lik art flla 18.152 milyon dolara, faiz gelirleri de % 44,2 lik art flla 1.005 milyon dolara yükselmifltir. Turizm giderleri % 13,8 lik art flla 2.872 milyon dolar, faiz giderleri % 15,3 lük art flla 5.006 milyon dolar olmufltur. flçi gelirleri % 5,8 artarak 851 milyon dolara yükselmifltir. 2004 y l nda 17.678 milyon dolar olan net sermaye girifli, y l nda 43.845 milyon dolara yükselmifltir. Do rudan yat r mlarda (net) 8.638 milyon dolar, portföy yat r mlar nda (net) 13.437 milyon dolar, di er yat r mlarda (net) 21.770 milyon dolar girifl olmufltur. y l nda 8.409 milyon dolarl k yabanc sermaye girifli, 346 milyon dolarl k yabanc sermaye ç k fl olmufltur. Böylece 8.063 milyon dolarl k net sermaye girifli, 243 milyon dolarl k net di er sermaye ç k fl ve 1.830 milyon dolarl k net gayrimenkul sat fl ile birlikte toplam 9.650 milyon dolar do rudan yabanc sermaye girifli gerçekleflmifltir. 2004 y l nda % 11,9 olan d fl borç stoku art fl h z y l nda % 4,8 e gerilerken, d fl borç stoku 162.240 milyon dolardan 170.062 milyon dolara yükselmifltir. D fl borç stoku art fl h z nda meydana gelen bu olumlu geliflmeye karfl n d fl borcun vade yap s nda bozulma ortaya ç km flt r. Toplam d fl borçlar n 131.851 milyon dolar orta-uzun vadeli borçlar, 38.211 milyon dolar k - sa vadeli d fl borçlardan oluflmufltur. Toplam d fl borç stoku içinde orta-uzun vadeli borçlar n pay % 79,9 dan % 77,5 e gerilerken, k sa vadeli borçlar n pay % 20,1 den % 22,5 e yükselmifltir. 17
EKONOM K RAPOR 2004 y l nda 24.289 bin kifli olan iflgücü, y l nda % 1,1 lik art flla 24.565 bin kifliye yükselmifltir. Ekonomide yaflanan olumlu geliflmeler istihdama yeterince yans masa da istihdam edilenlerin say s % 1,2 lik art flla 21.791 bin kifliden 22.046 bin kifliye yükselmifltir. flsiz say s % 0,9 luk art flla 2.498 bin kifliden 2.520 bin kifliye yükselmifltir. 2004 y l nda % 10,3 olan iflsizlik oran, y l nda da ayn düzeyde kalm fl, eksik istihdam oran % 4,1 den % 3,4 e gerilemifl, böylece iflsizlik ve eksik istihdam nedeniyle at l iflgücü oran 0,7 puanl k düflüflle % 13,7 olmufltur. y l nda 2004 y l na göre tar m sektöründe istihdam edilenlerin say s % 12,3 lük düflüflle 6.493 bin kifliye gerilerken, sanayi sektöründe istihdam edilenlerin say s % 7,3 lük art flla 4.281 bin kifliye, hizmetler sektöründe istihdam edilenlerin say s % 8,4 lük art flla 11.272 bin kifliye yükselmifltir. Toplam istihdam içinde tar m sektörünün pay % 29,5, sanayi sektörünün pay % 19,4, hizmetler sektörünün pay % 51,1 olmufltur. 18
II. RAKAMLARLA TÜRK YE EKONOM S A. BÜYÜME 1. Gayri Safi Milli Has la Uygulamaya konulan makro ekonomik politikalarla 2002 y l bafl nda büyüme sürecine giren Türkiye ekonomisi 2002, 2003 ve 2004 y llar nda hedeflerin üzerinde büyümüfltür. Ekonomide yakalanan yüksek büyüme h z y l nda da devam etmifl, y l sonunda bir kez daha % 5 lik hedef afl larak % 7,6 l k büyüme gerçekleflmifltir. Böylece Türkiye ekonomisi yaflanan kriz sonras 2002 y l n n ilk çeyre inden bafllayarak 16 çeyrek aral ks z büyümüfl ve son dört y l içinde uzun süredir görülmeyen istikrarl bir büyüme süreci yakalam flt r. y l nda ekonomik büyüme üzerinde genel olarak istikrar ve güven ortam n n devam belirleyici olurken, üretim yönünden tar m, sanayi, inflaat, ticaret, ulaflt rma ve haberleflme, serbest meslek ve hizmetler sektörleri katma de erinde meydana gelen art fllar, harcamalar yönünden ise özel tüketim ile özel sektör ve kamu sektörü sabit sermaye yat r mlar ndaki art fl etkili olmufltur. y l n n birinci üç ayl k döneminde % 7,5 büyüyen ekonomide, ikinci üç ayl k dönemde yavafllama e ilimi ortaya ç km fl ve büyüme h z % 4,7 ye gerilemifltir. Y l n ikinci yar s nda ekonomik büyüme yeniden h zlanma e ilimine girmifl ve üçüncü üç ayl k dönemde % 8, dördüncü üç ayl k dönemde de % 10,2 düzeyinde katma de er art fl gerçekleflmifltir. Böylece GSMH y l sonunda bir önceki y la göre % 7,6 artarak 1987 y l fiyatlar yla 145.651 bin YTL ye yükselmifltir (Tablo 4). 19
EKONOM K RAPOR TABLO 4: GAYR SAF M LL HASILA (1987 Y l Üretici Fiyatlar yla) De er (Bin YTL) Pay (%) De iflim (%) ktisadi Faaliyet Kollar 2003 2004 2003 2004 2004 1. TARIM 15.549 15.863 16.756 12,6 11,7 11,5 2,0 5,6 A. Çiftçilik ve Hayvanc l k 14.501 14.683 15.624 11,8 10,9 10,7 1,3 6,4 B. Ormanc l k 689 793 735 0,6 0,6 0,5 15,1-7,3 C. Bal kç l k 359 387 397 0,3 0,3 0,3 7,8 2,6 2. SANAY 36.793 40.234 42.840 29,9 29,7 29,4 9,4 6,5 A. Madencilik ve Taflocakç l 1.390 1.426 1.609 1,1 1,1 1,1 2,6 12,8 B. malat Sanayi 31.140 34.285 36.368 25,3 25,3 25,0 10,1 6,1 C. Elektrik, Gaz, Su 4.264 4.522 4.863 3,5 3,3 3,3 6,17,5 3. NfiAAT SANAY 4.866 5.092 6.189 4,0 3,8 4,2 4,6 21,5 4. T CARET 28.902 32.613 35.019 23,5 24,1 24,0 12,8 7,4 A. Toptan ve Perakende Ticaret 24.686 27.956 30.220 20,0 20,7 20,7 13,2 8,1 B. Otel, Lokanta Hizmetleri 4.216 4.656 4.799 3,4 3,4 3,3 10,4 3,1 5. ULAfiTIRMA ve HABERLEfiME 17.028 18.193 19.791 13,8 13,4 13,6 6,8 8,8 6. MAL KURULUfiLAR 2.319 2.344 2.339 1,9 1,7 1,6 1,1-0,2 7. KONUT SAH PL 5.957 6.066 6.160 4,8 4,5 4,2 1,8 1,5 8. SERBEST MESLEK VE H ZMETLER 2.808 3.032 3.256 2,3 2,2 2,2 8,0 7,4 9. (-) ZAF BANKA H ZMETLER 1.782 1.812 1.830 1,4 1,3 1,3 1,7 1,0 10. SEKTÖRLER TOPLAMI (1-9) 112.441 121.624 130.520 91,3 89,9 89,6 8,2 7,3 11. DEVLET H ZMETLER 5.125 5.184 5.225 4,2 3,8 3,6 1,2 0,8 12. KAR AMACI OLMAYAN ÖZEL H ZM. KUR. 410 411 410 0,3 0,3 0,3 0,2-0,2 13. TOPLAM (10+11+12) 117.976 127.219 136.155 95,8 94,0 93,5 7,8 7,0 14. THALAT VERG S 7.509 9.473 10.626 6,1 7,0 7,3 26,2 12,2 15. GSY H (Al c Fiyatlar yla) (13+14) 125.485 136.693 146.781 101,9 101,0 100,8 8,9 7,4 16. DIfi ALEM NET FAKTÖR GEL RLER -2.320-1.385-1.130-1,9-1,0-0,8-40,3-18,4 A. D fl Alemden Gelen 3.809 4.244 4.986 3,1 3,1 3,4 11,4 17,5 B. D fl Aleme Giden (-) 6.129 5.628 6.116 5,0 4,2 4,2-8,2 8,7 17. GSMH (Al c Fiyatlar yla) (15+16) 123.165 135.308 145.651 100,0 100,0 100,0 9,9 7,6 Kaynak: TÜ K Tar m sektörü y l n n son üç ayl k döneminde s n rl düzeyde küçülme yaflamakla birlikte y l genelinde ormanc l k sektöründeki küçülmeye ra men çiftçilik ve hayvanc l k ile bal kç l k sektörlerindeki katma de er art fllar na ba l olarak % 5,6 büyümüfltür. Sanayi sektöründe baflta madencilik ve taflocakç l olmak üzere enerji ve imalat sanayi sektöründeki üretim art fl n n etkisiyle % 6,5 büyüme gerçekleflmifltir. Hizmetler sektörü inflaat, ticaret, ulaflt rma ve haberleflme, serbest meslek ve hizmetler sektörlerindeki katma de er art fllar na ba l olarak % 7,6 büyümüfltür. thalat ifllemlerinden al nan vergiler % 12,2 artm flt r. 20 Tar m sektörünün alt sektörlerinden çiftçilik ve hayvanc l k sektörü % 6,4, bal kç l k sektörü % 2,6 büyürken, ormanc l k sektörü % 7,3 küçülmüfltür. Sana-