9. SINIF DİL VE ANLATIM KONU ANLATIMLI

9. SINIF DİL VE ANLATIM KONU ANLATIMLI Bu kitap, Millî Eğitim Bakanlığı Talim ve Terbiye Kurulu Başkanlığının 15.08.2011 tarih ve 114 sayılı kararı ile değiştirilen 9. Sınıf Dil ve Anlatım Öğretim Programı dikkate alınarak hazırlanmıştır. Yusuf ARAS www.yusufaras.com.tr

Genel Müdür Temel Ateş Genel Koordinatör Akın Ateş Eğitim Koordinatörü Nevzat Asma Dizgi, Grafik, Tasarım Esen Dizgi Servisi Görsel Tasarım Hakan Esen Bu kitabın tüm hakları yazarına ve Esen Basın Yayın Dağıtım Limitet Şirketi ne aittir. Kitabın tamamının ya da bir kısmının elektronik, mekanik, fotokopi ya da herhangi bir kayıt sistemiyle çoğaltılması, yayımlanması ve depolanması yasaktır. İsteme Adresi ESEN BASIN YAYIN DAĞITIM LTD.ŞTİ. Bayındır 2. Sokak No.: 34/11-12 Kızılay/ANKARA Telefon: (0312) 417 34 43 417 65 87 Faks: (0312) 417 15 78 ISBN: 978 605 5559 35 9 Baskı Bahçekapı Mah. 2460. Sok. Nu.:7 06369 Şaşmaz / ANKARA Tel : (0312) 278 34 84 (pbx) www.tunamatbaacilik.com.tr Sertifika No: 16102 Baskı Tarihi 2013 VIII www.esenyayinlari.com.tr

Bu ki tap 9. Sı nıf Dil ve Anlatım Öğ re tim Prog ra mı esas alı na rak ha zır lan mış tır. Ki tap ta ko nu lar şu yön tem le ele alın mış tır: Ön ce ele alı nan ko nuy la il gi li bil gi ler ve ril miş, ar dın dan bu bilgi ler ör nek ler den ve ör nek sorulardan ya rar la nı la rak so mut laş tı rıl mış, da ha son ra ölç me-de ğer len dir me bö lümle ri ne ge çil miş tir. Ölç me-de ğer len dir me bö lüm le rin de, üni te de ele alı nan ko nu nun içe ri ği ne gö re ye di çe şit ölç me-de ğer lendir me yön te mi kullanılmıştır: 1. Bil gi-yo rum so ru la rı: Bu tür so ru lar da öğ ren ci le rin bil gi ve yo rum güç le ri nin öl çül me si he def len miş, so ru la rı öğ ren ci le rin ken di cüm le le riy le ce vap lan dır ma la rı is ten miş tir. So ru lar, bil gi-ta nım-ör nek le me ve yo rum üze ri ne ku rul du ğu için bu so ru la rın ce vap la rı na ce vap anah tar la rın da yer ve ril me miş tir. 2. Uy gu la ma lar: Bu bö lüm, bir tek so ru nun fark lı ör nek ler üze rin de uy gu lan ma sı üze ri ne ku rul muş tur. Söz ge li mi cümlenin ögelerinin an la tıl dı ğı bö lü mün so nu na ko nan uy gu la ma bö lü mün de, öğ ren ci ler den, ve ri len cümleleri ögelerine ayırmaları is ten miş tir. Bu uy gu la ma la rın ay rın tı lı çö züm le ri, so ru lar dan he men son ra ve rilmiş tir. 3. Doğ ru-yan lış so ru la rı: Bu bö lüm de öğ ren ci ler den so ru lar da ve ri len bil gi le ri doğ ru-yan lış ke li me le riy le ni te len dir me le ri is ten miş tir. 4. Boş luk dol dur ma so ru la rı: Bu so ru lar, ko nuy la il gi li bir cüm le de boş bı ra kı lan bir bö lü mün uy gun ke li me ler le dol du rul ma sı ama cıy la ha zır lan mış tır. 5. Eş leş tir me ler: Eş leş tir me so ru la rın da öğ ren ci ler den çe şit li un sur la rı (te rim-ta nım, ör nek-ta nım) bir birle riy le eş leş tir me le ri is ten miş tir. 6. Test ler: Bu bölümde öğrencilerin özellikle YGS ve LYS de başarılı olmaları için çoktan seçmeli sorulara yer verilmiştir. 7. Bul ma ca lar: Ölç me-de ğer len dir me bö lüm le ri nin so nu na ko nan bulmacalarda üni te ler de ele alı nan ko nu la rın eğ len di ri ci bir yön tem le tek rar lan ma sı na ve bil gi le rin ka lı cı lı ğı nın sağ lan ma sı na ça lı şıl mış tır. Bu ki ta bın ha zır lan ma sı sü re cin de bil gi ve tec rü be le ri ni ben den esir ge me yen kıy met li mes lek ta şım ve bü yü ğüm Sa yın Er dal El gin e te şek kür et me yi bir borç bi lir, ki ta bın eği tim ca mi amı za fay da lı ol ma sı nı di le rim. Yusuf ARAS www.yusufaras.com.tr

ATATÜRK ÜN GENÇLİĞE HİTABESİ Ey Türk gençliği! Birinci vazifen, Türk istiklâlini, Türk cumhuriyetini, ilelebet muhafaza ve müdafaa etmektir. Mevcudiyetinin ve istikbalinin yegâne temeli budur. Bu temel, senin en kıymetli hazinendir. İstikbalde dahi, seni bu hazineden mahrum etmek isteyecek dahilî ve haricî bedhahların olacaktır. Bir gün, istiklâl ve cumhuriyeti müdafaa mecburiyetine düşersen, vazifeye atılmak için, içinde bulunacağın vaziyetin imkân ve şeraitini düşünmeyeceksin! Bu imkân ve şerait, çok nâmüsait bir mahiyette tezahür edebilir. İstiklâl ve cumhuriyetine kastedecek düşmanlar, bütün dünyada emsali görülmemiş bir galibiyetin mümessili olabilirler. Cebren ve hile ile aziz vatanın bütün kaleleri zapt edilmiş, bütün tersanelerine girilmiş, bütün orduları dağıtılmış ve memleketin her köşesi bilfiil işgal edilmiş olabilir. Bütün bu şeraitten daha elîm ve daha vahim olmak üzere, memleketin dahilinde, iktidara sahip olanlar, gaflet ve dalâlet ve hattâ hıyanet içinde bulunabilirler. Hattâ bu iktidar sahipleri, şahsî menfaatlerini, müstevlilerin siyasî emelleriyle tevhit edebilirler. Millet, fakr u zaruret içinde harap ve bîtap düşmüş olabilir. Ey Türk istikbalinin evlâdı! İşte, bu ahval ve şerait içinde dahi, vazifen; Türk istiklâl ve cumhuriyetini kurtarmaktır! Muhtaç olduğun kudret, damarlarındaki asîl kanda, mevcuttur!

İSTİKLÂL MARŞI Korkma, sönmez bu şafaklarda yüzen al sancak; Sönmeden yurdumun üstünde tüten en son ocak. O benim milletimin yıldızıdır, parlayacak; O benimdir, o benim milletimindir ancak. Çatma, kurban olayım, çehreni ey nazlı hilâl! Kahraman ırkıma bir gül! Ne bu şiddet, bu celâl? Sana olmaz dökülen kanlarımız sonra helâl... Hakkıdır, Hakk a tapan, milletimin istiklâl! Ben ezelden beridir hür yaşadım, hür yaşarım. Hangi çılgın bana zincir vuracakmış? Şaşarım! Kükremiş sel gibiyim, bendimi çiğner, aşarım. Yırtarım dağları, enginlere sığmam, taşarım. Garbın âfâkını sarmışsa çelik zırhlı duvar, Benim iman dolu göğsüm gibi serhaddim var. Ulusun, korkma! Nasıl böyle bir imanı boğar, Medeniyet! dediğin tek dişi kalmış canavar? Arkadaş! Yurduma alçakları uğratma, sakın. Siper et gövdeni, dursun bu hayâsızca akın. Doğacaktır sana va dettiği günler Hakk ın... Kim bilir, belki yarın, belki yarından da yakın. Bastığın yerleri toprak! diyerek geçme, tanı: Düşün altındaki binlerce kefensiz yatanı. Sen şehit oğlusun, incitme, yazıktır, atanı: Verme, dünyaları alsan da, bu cennet vatanı. Kim bu cennet vatanın uğruna olmaz ki fedâ? Şühedâ fışkıracak toprağı sıksan, şühedâ! Cânı, cânânı, bütün varımı alsın da Huda, Etmesin tek vatanımdan beni dünyada cüdâ. Ruhumun senden, İlâhi, şudur ancak emeli: Değmesin mabedimin göğsüne nâmahrem eli. Bu ezanlar-ki şahadetleri dinin temeli- Ebedî yurdumun üstünde benim inlemeli. O zaman vecd ile bin secde eder -varsa- taşım, Her cerîhamdan, İlâhi, boşanıp kanlı yaşım, Fışkırır ruh-ı mücerred gibi yerden na şım; O zaman yükselerek arşa değer belki başım. Dalgalan sen de şafaklar gibi ey şanlı hilâl! Olsun artık dökülen kanlarımın hepsi helâl. Ebediyen sana yok, ırkıma yok izmihlâl: Hakkıdır, hür yaşamış, bayrağımın hürriyet; Hakkıdır, Hakk a tapan, milletimin istiklâl! Mehmet Âkif ERSOY

1. ÜNİTE: İLETİŞİM, DİL VE KÜLTÜR...9 1. İletişim...10 Dil Dışı Göstergeler...12 1. Belirti...12 2. Belirtke...13 3. Görsel Gösterge...14 4. Simge...14 2. İnsan, İletişim ve Dil...15 3. Dil-Kültür İlişkisi...17 Ölçme-Değerlendirme 1: İletişim, Dil ve Kültür...18 2. ÜNİTE: DİLLERİN SINIFLANDIRILMASI VE TÜRKÇENİN DÜNYA DİLLERİ ARASINDAKİ YERİ...37 1. Dillerin Sınıflandırılması...38 A. Köken Bakımından Diller...38 B. Yapı Bakımından Diller...39 2. Türk Dilinin Tarihî Gelişimi ve Türkiye Türkçesi...40 Ölçme-Değerlendirme 2: Dillerin Sınıflandırılması ve Türkçenin Dünya Dilleri Arasındaki Yeri... 51 3. ÜNİTE: SES BİLGİSİ VE TELAFFUZ (SÖYLEYİŞ)...71 1. Türkçenin Ses Özellikleri...72 A. Ünlüler...72 B. Ünsüzler...72 C. Ünlü Uyumları ve Ses Olayları...73 1. Büyük Ünlü Uyumu...73 2. Küçük Ünlü Uyumu...74 3. Ünsüz Yumuşaması...74 4. Ünsüz Sertleşmesi...75 5. Ünsüz Türemesi...76 6. Ünsüz Düşmesi...76 7. Ünlü Düşmesi...76 8. Ünlü Türemesi...77 9. Ünlü Daralması...78 10. Ulama...78 11. Kaynaştırma...79 12. Dudak Ünsüzlerinin Benzeşmesi...79 13. Kökte Ünlü Değişikliği...79 2. Telaffuz (Söyleyiş)...80 Ölçme-Değerlendirme 3: Ses Bilgisi...82

4. ÜNİTE: KELİME BİLGİSİ...107 1. Kelimede Anlam ve Kavram...108 2. Kelimelerin Farklı Anlamlarda Kullanımı...108 a. İlk Anlam...108 b. Yan Anlam...109 c. Mecaz Anlam...110 ç. Terim...110 3. Anlam İlişkilerine Göre Kelimeler...111 a. Eş Anlamlı Kelimeler...111 b. Zıt Anlamlı Kelimeler...112 c. Eş Sesli Kelimeler...112 4. Kelimelerde Anlam Değişmeleri...113 1. Anlam Genişlemesi...113 2. Anlam Daralması...113 3. Anlam İyileşmesi...113 4. Anlam Kötüleşmesi...113 5. Anlam Kayması...113 6. Anlam Aktarması...113 Deyim Aktarması...114 Ad Aktarması...115 5. Kelime Grupları...115 A. Anlamlarına Göre Kelime Grupları...115 1. Deyim...115 2. İkileme...118 3. Atasözü...118 4. İmgesel Kelime Grubu...119 B. Yapılarına Göre Kelime Grupları...121 1. Fiilimsi Grubu...121 2. İkileme (Tekrar Grubu)...121 3. Edat Grubu...121 4. Bağlama Grubu...122 5. Sıfat Tamlaması...122 6. İsim Tamlaması...123 7. Ünlem Grubu...125 8. Kişi İsmi Grubu...125 9. Unvan Grubu...125 10. Sayı Grubu...126 11. Kısaltma Grubu...126 12. Birleşik Fiiller...127 Ölçme-Değerlendirme 4: Kelime Bilgisi...130 Hatırlatma - Pekiştirme: Kelimede Yapı...181 A. Kök Çeşitleri...181 B. Ek Çeşitleri...183 Çekim Ekleri...184 Yapım Ekleri...186 C. Sesleri Aynı İşlevleri Farklı Olan Ekler...189 Ç. Yapılarına Göre Kelimeler...191

1. Basit Kelime...191 2. Türemiş Kelime...192 3. Birleşik Kelime...192 Ölçme-Değerlendirme 5: Kelimede Yapı...193 5. ÜNİTE: CÜMLE BİLGİSİ...221 1. Cümlede Anlamın Oluşumu...222 2. Bildirdikleri Kiplere Göre Cümleler...222 a. Haber Cümleleri...222 b. Dilek-İstek Cümleleri...222 Haber ve Dilek Kiplerinde Soru...223 Haber ve Dilek Kiplerinde Olumluluk-Olumsuzluk...223 3. Metinde Kazandıkları Anlamlara Göre Cümleler...224 1. Eş ya da Yakın Anlamlı Cümleler...224 2. Anlamca Birbiriyle Çelişen Cümleler...226 3. Neden-Sonuç Cümlesi...227 4. Amaç Cümlesi...227 5. Koşul Cümlesi...228 6. Açıklama Cümlesi...229 7. Öneri Cümlesi...229 8. Öğüt Cümlesi...230 9. Ön Yargı Cümlesi...230 10. Tasarı Cümlesi...230 11. Varsayım Cümlesi...230 12. Olasılık Cümlesi...230 13. Sezgi Cümlesi...231 14. Yakınma Cümlesi...231 15. Eleştiri Cümlesi...232 16. Üslup ve İçerik Cümleleri...233 Ölçme-Değerlendirme 6: Cümle Bilgisi...236 6. ÜNİTE: PARAFRAF BİLGİSİ...285 1. Anlatım Birimi Olarak Paragraf...286 2. Paragrafta Yapı...286 Paragrafın Bölümleri...289 3. Paragrafta Anlam ve Ana Düşünce...293 4. Paragrafta Düşünceyi Geliştirme Yolları...297 1. Tanımlama...297 2. Karşılaştırma...298 3. Tanık Gösterme...299 4. Örneklendirme...299 5. Metin ve Paragraf...302 Ölçme-Değerlendirme 7: Paragraf Bilgisi...303

İletişim, Dil ve Kültür 1. İLETİŞİM 1. Gön de ri ci: İle ti yi ha zır la yıp mu ha ta bı na sunan ki şi ye gön de ri ci de nir. İki ki şi ara sın da ger çek leşen söz lü bir dil sel ile ti şim de, gön de ri ci, ko nu şan ki şidir. Ya zı lı ile ti şim de gön de ri ci, met nin ya za rı dır. İn san, do ğa sı ge re ği, duy gu, dü şün ce, ha yal, amaç, il ke, ni yet, tec rü be, göz lem vb.ni baş ka la rı na an lat mak, on la rı da bun lar dan ha ber dar et mek is ter. As lın da bu, tek yön lü bir is tek de ğil dir. İn san bir taraf tan ha ber dar et mek is ter ken bir ta raf tan da ha berdar ol mak, ya ni baş ka la rı nın amaç, duy gu, dü şünce, ha yal, il ke, ni yet, tec rü be ve göz lemlerini öğ renmek is ter. İki yön lü bu is tek, ile ti şim ey le mi nin özünü oluş tu rur. İle ti şim; duy gu, dü şün ce, ha yal, bil gi, amaç, il ke, ni yet, tec rü be, göz lem vb.nin ak la ge le bi lecek her tür lü yol la (ses, ya zı, dav ra nış, gö rün tü vb.) baş ka la rı na ak ta rıl ma sı dır. İn sa noğ lu ile ti şim ih ti ya cı nı kar şı la mak için en es ki çağ lar dan be ri çe şit li yol lar ara mış, bu is te ği ger çek leş tir mek için de çe şit li ile ti şim sis tem le ri kurmuş ve kul lan mış tır. Bu sis tem ler için de en ge lişmiş ola nı dil dir. Ses ler den olu şan bir ile ti şim sis temi olan dil, ken di mi zi ifa de et me mi ze, ile ti le ri mi zi etki li ve an la şı lır şe kil de baş ka la rı na aktarmamıza olanak sağ lar. Her tür lü ile ti şim de bir gön de ri ci ile bir alı cı bulu nur. Bel li bir gön der ge yi ifa de eden her ile ti, belli bir bağ lam da alı cı ya ulaş tı rı lır. İle ti şim de gön de rici ile alı cı ara sın da iliş ki yi sağ la yan bir ka nal var dır. İle ti ler bu ka nal dan bir şif re (kod) ara cı lı ğıy la alı cı ya gön de ri lir. Şim di bu kav ram la rı in ce le ye lim. Ba lam Gönderici Gönderge leti Kanal Kod İletişim Şeması Al c 2. Alı cı: İle ti nin su nul du ğu ki şi ye alı cı de nir. Bir ko nuş ma nın din le yi ci le ri, bir met nin oku yu cu la rı; ile tişim tab lo sun da alı cı ola rak gös te ri lir. 3. Ka nal: İle ti le rin gön de ril me si için kul la nı lan so mut araç la ra ka nal de nir. Üze ri ne bir şey ler yazıl mış bir taş par ça sın dan bir bil gi sa yar ek ra nı na, bir CD den bir ki tap say fa sı na ka dar pek çok ka nal vardır. Söz lü bir dil sel ile ti şim olan ko nuş ma da kul la nılan ka nal, ses dal ga la rı dır. 4. Kod (Şif re): İle ti nin üre til di ği şif re le me siste mi ne kod de nir. Her dil, bel li ile ti le rin ak ta rıl ma sı nı sağ la yan, ken di için de ku ral la rı olan, an cak o ku ral ları bi len le rin an la ya bil di ği, ile ti le ri ni çö ze bil di ği bir şifre le me sis te mi dir. 5. İle ti: Gön de ri ci nin gös ter ge ler den ya rar la narak alı cı ya ilet ti ği bil gi, duy gu, dü şün ce ye ile ti de nir. İle ti le rin oluş tu rul ma sın da kul la nı lan gös ter ge, ken di dı şın da bir baş ka şe yi gös te ren, dü şün düren, zihnimizde onun ye ri ni ala bi len her tür lü nesne, gö rü nüş ya da ol gu dur. Bir nes ne, gö rü nüş ya da ol gu nun, ken di dı şın da bir baş ka şe yin ye ri ni ala rak bir gös ter ge ye dö nüş me si ni bir kaç ör nek le açık la ya lım: Fi zik sel bir var lık ola rak bank not (kâ ğıt pa ra), ge liş miş bir bas kı yön te mi kul la nı la rak mat baa da oluş tu ru lan bir kâ ğıt ürü nü dür. Ya ni pa ra, so nuç ta bir kâ ğıt par ça sı dır. Ama ger çek ha yat ta öy le de ğil dir. Çün kü o kâ ğıt par ça sı, ger çek ha yat ta ken di si (kâ ğıt ol ma sı) dı şın da baş ka bir şe yin ye ri ni tut mak ta, kâ ğıt ol ma sı nın çok öte sin de bir an lam ta şı mak ta, ken disi dı şın da bir başka şe yi gös ter mekte, dü şün dür mek te, onun ye ri ni al makta dır. O hâl de pa ra, bir gös ter ge dir. Bir ki şi nin o kâ ğıt la ra az ya da çok sa hip ol ma sı ya da onda bu kâ ğıt lar dan hiç ol ma ma sı da bir gös ter ge dir. 10

İletişim, Dil ve Kültür Gös ter gey le il gi li şöy le bir ör nek de ve re bi li riz: As ker ve po lis le rin üni for ma la rın da bel li işa ret ler yer alır. As lın da bu işa ret ler, tek baş la rı na dü şü nül dük le rin de bi rer geo met rik çi zim den iba ret tir. Ama bun lar, o üni forma lar da yer al dık la rın da ken di le ri (çiz gi, yıl dız, çe lenk çi zim le ri) dı şın da baş ka bir şe yi kar şı lar, baş ka bir şeyin ye ri ni tu tar, ki şi le rin rüt be le ri ni ifa de eder ler. O hâl de bun lar da bi rer gös ter ge dir. Çün kü bu çi zim ler, çi zim ol ma la rı nın öte sin de baş ka bir an lam ifa de et mek te dir ler. Askerî rütbeler Bir nes ne, gö rü nüş ya da ol gu nun, ken di dı şın da bir baş ka şe yin ye ri ni ala rak bir gös ter ge ye dö nüş me si ni açık la mak için şu ör ne ği de ve re bi li riz: Be yaz bir bez, baş ka bir şe yi dü şün dür mediğinde, baş ka bir şe yin ye ri ni tut ma dı ğın da, ya ni sa de ce ken disi ol du ğun da be yaz bir bez dir. Bu bez te miz lik için de bir ya rayı sar mak için de kul la nı la bi lir. Ama bu bez, bir sa vaş es na sın da kul la nıl dı ğın da tes lim ol ma yı ya da gö rüş me yap ma is te ği ni bil dirir. İş te o za man, bu be yaz bez, bir be yaz bez ol ma sı nın öte sinde baş ka bir an lam ifa de eder, ken di si dı şın da baş ka bir şe yin ye ri ni tu tar, bir gös ter ge ye dö nü şür. Gös ter ge ler dil gös ter ge le ri ve dil dı şı göster ge ler ol mak üze re iki ana baş lık al tın da top lanır. Ke li me ler, bi rer dil gös ter ge si dir. Söz ge li mi ki tap ke li me si bir dil gös ter ge si dir. Bu ke li me, ken di dı şın da (k, i, t, a, p ses le rin den oluşan bir ses gru bu ol ma sı nın dı şın da) so mut dün ya da var olan bir ger çek li ğin, ya ni cilt li ya da cilt siz ola rak bir ara ya ge ti ril miş, ba sı lı ve ya ya zı lı kâ ğıt yap rak ların bü tü nü nün ye ri ne geç ti ği, dil de onun ye ri ni tut tuğu için bir gös ter ge dir. Ya ni bir nes ne ola rak ki ta bın ken di si baş ka, onun dil de ki kar şı lı ğı baş ka dır. Her gös ter ge bir gös te ren ile bir gös te ri len den olu şur. Dil gös ter ge le ri olan ke li me le rin gös te renle ri, on la rın ses te ki ya da ya zı da ki kar şı lık la rı dır. Ya ni ku la ğı mız la duy du ğu muz k. i. t. a. p. se si ya da gö zü müz le gör dü ğü müz ki tap ya zı sı, ki tap gös terge si nin gös te re ni dir. Gös te ri len ise bir dil gös terge si ni duy du ğu muz da o gös ter gey le il gi li ola rak zih ni miz de be li ren içe rik, an lam ve açık la ma dır. Ki tap gös ter ge si nin gös te ren le ri ni al gı la dı ğı mız, yani k. i. t. a. p. se si ni duy du ğu muz ya da ki tap keli me si ni bir me tin için de gör dü ğü müz de zih ni miz de olu şan ki tap kav ra mı, ki tap gö rün tü sü ; ki tap göster ge si nin gös te ri le ni dir. 6. Gön der ge: Bir gös ter ge nin ger çek dün yada ki kar şı lı ğı na gön der ge de nir. Gön der ge, ken disin den söz edi len nes ne, ki şi ya da kav ra mın ken disi dir. Söz ge li mi, ma sa ke li me si bir gös ter ge, ma sanın ken di si ise bir gön der ge dir. 11

İletişim, Dil ve Kültür 7. Bağ lam: İle ti şim de gö rev alan un sur la rın (gön de ri ci, alı cı, ile ti, ka nal, kod, gön der ge) bir lik te mey da na ge tir dik le ri or ta ma bağ lam de nir. Her ileti şim bir bağ lam da ger çek le şir. İle ti şim de gö rev alan un sur la rın her han gi bi rin de mey da na ge len her hangi bir de ği şik lik ile ti şi min bağ la mı nın da de ğiş me sin e ne den olur. Bir ile ti şim de gö rev alan un sur lar dan be şi de ğişme se, sa de ce bi ri de ğiş se ile ti şi min bağ la mı de ği şir. Söz ge li mi bir ile ti fark lı alı cı la ra ile til di ğin de ya da aynı ile ti ay nı ki şi ye fark lı za man lar da ile til di ğin de ile tişi min bağ la mı de ğiş miş olur. Bu da alı cı la rın o ile ti le ri fark lı şe kil ler de al gı la ma sı na ne den ola bi lir. Bir ile ti han gi za man di li min de söy len miş, o ileti den ön ce ve son ra han gi ile ti ler oluş tu rul muş, ile tişim na sıl bir or tam da mey da na gel miş, ile ti yi gön deren ve alan ki şi le rin o an ki psi ko lo jik, eko no mik, sosyal vb. du rum la rı na sıl dır, bü tün bun lar ile ti şi min gerçek leş me sin de rol oy na yan, do la yı sıy la da ile ti şi min bağ la mı nı be lir le yen et ken ler dir. Şim di de ile ti şim de gö rev alan un sur la rı bir örnek üze rin de gös te re lim. Bir ga ze te ya zı sın da ge çen Tür ki ye de tra fik ka za la rı ar tı yor. cüm le si ni ele alalım. Bu ile ti şim de gön de ri ci ya zar, alı cı ise oku yucu dur. Gönderici Yazar Ba lam Gönderge Durum : Türkiyede trafik kazalar n n artmas leti Saptama : Türkiyede trafik kazalar art yor. Kanal Gazete sayfas Kod Dil (Türkçe) Al c Okuyucu İle ti, bir sap ta ma olan Tür ki ye de tra fik ka za ları ar tı yor. yar gı sı dır. Bu ile ti şim de kul la nı lan ka nal, ga ze te say fa sı ; kod ise gön de ri ci ve alı cı nın or tak di li olan Türk çe dir. İle ti nin gön der me yap tı ğı du rum (gön der ge), dil dı şı bir ger çek lik tir. Bu dil dı şı gerçek lik (Tür ki ye de tra fik ka za la rı nın art ma sı), dört dil gös ter ge si (Tür ki ye, tra fik, ka za la rı, ar tı yor) ile ifa de edil miş tir. Her bir gös ter ge nin bir gös te re ni bir de gös te rile ni var dır. Biz bu göstergelerden bi ri ni in ce le ye lim: Ka za la rı gös ter ge si nin gös te ren le ri, ya za rın ya zı sı nı okur ken gör dü ğü müz k. a. z. a. l. a. r. ı. harf le ri dir. Bu gös te re ni gör dü ğü müz de ya da duydu ğu muz da zih ni miz de olu şan gö rün tü, içe rik ve anlam lar ise bu gös ter ge nin gös te ri le ni dir. Ka za la rın ken di si ise dil dı şı bir ger çek lik tir ya ni bir gön der gedir. Bu ile ti şim de rol alan un sur la rın bir lik te mey da na ge tir dik le ri or tam ise ile ti şi min bağ la mı dır. Ya ni alı cının (ga ze te oku yu cu su nun) o an ki du ru mu, bir trafik ka zasına şa hit olup ol ma ma sı, her han gi bir tra fik kaza sın da bir ya kı nı nı kay be dip kay bet me me si, ya zarın ile ti sin den ön ce ve son ra kur du ğu di ğer cüm le ler, ver di ği ör nek ler, te le viz yon ek ran la rın da ta nık olu nan gö rün tü ler, da ha ön ce den bu ko nu da okun muş ya zıla rın oluş tur du ğu bi ri kim vb. du rum lar, bu ile ti şi min bağ la mı nı be lir le yen un sur lar dan bir ka çı dır. Dil Dışı Göstergeler 1. Be lir ti: Ama cı ol ma yan, is tem dı şı ger çekle şen do ğal gös ter ge le re be lir ti de nir. Be lir ti an cak onu yo rum la ma yı bi le ne bir şey ler an la tır. Bir bi na nın pen ce re le rin den du man la rın çık ması ve it fa iye ci le rin o bi na nın et ra fın da ko şuş tur ma ları, o bi na nın yan dı ğı nın be lir ti si dir. Bir ço cu ğun ateşlen me si ve ök sür me ye baş la ma sı, o ço cu ğun has talan dı ğı nın, bir oto mo bi lin bir den bi re ya vaş la ma sı ya da dur ma sı, oto mo bi lin ya kı tı nın bit ti ği nin ya da başka bir so ru nu ol du ğu nun be lir ti si dir. Be lir ti de gös te ren ile gös te ri len ara sın da ki iliş ki, ne den li dir. Pek çok ki şi bir yer de du man gö rün ce orada ateş ol du ğu nu an lar. Çün kü bir yer de du man oluşma sı nın ne de ni, ço ğun luk la ora da ate şin ol ma sı, bir şey le rin yan ma sı dır. Aşa ğı da ki be lir ti ler de gös te ren ile gös te ri len ara sın da ki ne den sel li ğe dik kat edi niz. Duman Öksürük, atefl Mutfaktan gelen yan k kokusu Gökyüzündeki kara bulutlar Sararm fl yapraklar Atefl, yang n Hastal k Yeme in yanmas Ya mur Sonbahar 12

2. Be lirt ke: İle ti şim kur ma, ile ti ak tar ma, bil gi ver me ama cı ta şı yan, gös te re ni ile gös te ri le ni arasın da uz la şı ma bağ lı bir iliş ki bu lu nan gös ter ge le re be lirt ke de nir. Teh li ke ve alarm işa ret le ri, ge mi ler de kul la nı lan bay rak lar, si ren ler, de mir yol la rın da kul la nı lan se mafor lar, iz ci le rin ile ti ta şı yan vü cut ha re ket le ri, be lirt kele re ör nek gös te ri le bi lir. Bu tür gös ter ge ler de gös te ren ile gös te ri len arasın da ne den siz ve uz laş ma ya bağ lı bir iliş ki var dır. Bu du ru mu bir kaç ör nek le açık la ya lım. Bir üç gen şek li, tek ba şı na dü şü nül dü ğün de geo met rik bir şe kil den baş ka bir şey de ğil dir. Fa kat İletişim, Dil ve Kültür bu şe kil bir tra fik lev ha sın da yer al dı ğın da bir ile ti taşır, ken di dı şın da baş ka bir şe yin ye ri ni tu tar, ya ni bir gös ter ge ye dö nü şür. Bir tra fik lev ha sın da kul la nı lan işa re ti, yol ver an la mı na ge lir. Yol ver ile ti - siy le bu işa ret (gös te ren) ara sın da ki iliş ki ne den siz ve rast lan tı sal dır. Bu işa re tin ye ri ne baş ka bir işa ret de pekâlâ kul la nı la bi lir di. Ki şi le rin bu gös te re ne (bu şekle) bak tık la rın da zi hin le rin de bu gös te ri lenin (bu işare tin an la mı: yol ver) oluşması, uz la şım sal bir ilişkiyle açık la na bi lir. Ya ni ki şi ler bu işa re tin yol ver an lamı na gel me si ko nu sun da uz laş tık la rı için bu işa ret bu an la ma gel mek te dir. Aşa ğı da ki tab lo da yer alan tra fik işa ret le ri, bi rer be lirt ke dir. Bu be lirt ke le rin gös te ren le ri olan şe kil le rin bel li an lam la ra (gös te ri len) gel me le ri, ne den siz ve uz la şım sal bir iliş kiy le açık la na bi lir. Trafik işaretleri 13

İletişim, Dil ve Kültür Mors al fa be si, kı sa ve uzun işa ret ler (çiz gi-nokta) kul la nı la rak ile ti şim ku rul ma sı nı sağ la yan bir koddur. Bu kod da harf ve ra kam la rı gös te ren her bir göster ge, bir be lirt ke dir. Bir lam ba Mors al fa be si ne gö re kı sa ve ya uzun ya kı la rak ile ti ta şı ya bi lir. Aşağıdaki fotoğraflar Ferdinand de Saussure ve Doğan Aksan ın kendileri değil, görsel göstergeleridir. Ya pı sal cı dil bi li mi n ku ru cu su olan Fer di nand de Sa us su re göster ge bi li mi ne de önem li kat kı lar da bu lun muş tur. Gös ter ge bi li mi (im bi li mi, se mi yo lo ji, se mi yo tik) ile ti şim ama cıy la kul la nı lan her tür lü gös ter ge diz ge si nin ya pı sı nı, iş le yi şi ni in ce leyen bi lim da lı dır. Prof. Dr. Do ğan Ak san, ül kemiz de ki dil bi li mi ça lış ma la rı na önemli kat kı lar da bu lun muş bir bi lim adamı dır. Mors alfabesi Uçak ya da he li kop ter den gö rül me si için yer de oluş tu ru lan aşa ğı da ki gös ter ge ler de bi rer be lirt ke dir. 4. Sim ge: Uz laş ma ya bağ lı ola rak kav ram la rın ye ri ni tu tan gös ter ge le re sim ge de nir. Bir gör sel, söz ge li mi bir gü ver cin res mi, kullanıldığı bağlam a göre, sim ge de gör sel gös ter ge de ola bi lir. Bir ki şi bir güver cin res mi çiz mişse so mut bir ger çek li ği kâ ğı da aktar mış, ya ni bir gör sel gös ter ge oluş tur muş olur. Ama ay nı re sim, Bir leş miş Mil let ler bi na sı nın du va rın da dur du ğun da bir sim ge ye dö nü şür. Çün kü bu res min gön der me yap tı ğı şey, ar tık gü ver ci nin ken di si de ğil, bir uz laş ma so nu cun da ulaşılan ba rış tır. Kalp, aşkın; den ge de du ran te ra zi, ada le tin; kum saa ti, zama nın sim ge si dir. 3. Gör sel gös ter ge (ikon): Bir ger çek li ği doğru dan doğ ru ya ak ta ran bü tün şe kil, fo toğ raf, çi zim, re sim vb. gör sel un sur la ra gör sel gös ter ge de nir. Bir ki şi nin yağ lı bo ya tab lo su ya da fo toğ ra fı, o ki şi nin ken di si de ğil dir; bo yan mış bir bez ya da matbaa da ba sıl mış bir kâ ğıt par ça sı dır. O fo toğ raf ya da tab lo, an lam ola rak o ki şi yi dü şün dürt tü ğü, onun yeri ni ala bil di ği için bir gös ter ge dir. Gör sel gös ter ge nin te me lin de gös te ren ile gös te ri len ara sın da ki ben zerlik iliş ki si var dır. 14 Gö rül dü ğü gi bi sim ge de ki an lam, uz laş ma ilişki si için de, kül tü rel ve top lum sal de ğe re sa hip so yut bir ger çek lik le, bir kav ram la öz deş leş miş tir. Bir göster ge nin sim ge sa yıl ma sı için ev ren sel bir uz la şı nın ürü nü ol ma sı ge rek mez. Ay nı gös ter ge -ör ne ğin bir renk- her top lum ve me de ni yet için ay rı bir şe yin simge si ola bi lir. Sim ge ile gör sel gös ter ge ara sın da ki fark, göster ge nin dil dı şı ger çek lik le (nes ne nin ken di siy le) kurdu ğu iliş ki ye bağ lı dır. Sim ge bir top lum da bir gös teren ile gös te ri len ara sın da sü rek li li ği ni ko ru yan, uz laşım sal ve ço ğun luk la da ne den siz bir iliş ki ye da ya nır. Gös ter ge ler le il gi li ola rak an lat tık la rı mı zı şöyle özetleyebiliriz: Her gös ter ge nin bir gös te ren bir de gös te ri len bo yu tu var dır. Gös te ren, gös ter genin fi zik sel (ses, bi çim, gö rün tü); gös te ri len ise anlam sal bo yu tu dur.

İletişim, Dil ve Kültür İn sa noğ lu nun iletişim etkinliğinin en ge liş miş ara cı, dil dir. Dil ile ger çek leş ti ri len ile ti şim; re sim, şekil, işa ret ve vü cut di liy le ger çek leş ti ri len ile ti şim den çok da ha kul la nış lı dır. Dil gös ter ge le ri (ses tak li diy le olu şanlar hâriç) ne den siz dir. Bu nu bir ör nek le açık la ya lım: Bir nes ne olan ya ni çin ma sa den di ği nin man tık lı bir açıkla ma sı yok tur. Ama m. a. s. a. ses di zi si duy ulduğun da her ke sin zih nin de bir ma sa gös te ri le ni olu şur. De mek ki bu ra da ki iliş ki ne den li değil, uzlaşımsaldır. yı kar şı la mak için pekâlâ başka bir kelime de kul la nı la bi lir ve bir uz laş ma so nu cun da her ke sin ka fa sın da yi ne ay nı gös te ri len olu şa bi lir di. Nitekim her dilde yı karşılayan ayrı bir gösteren, bun dan çok da ha ön ce ya şa mış ol ma sı, dil le rin na sıl doğ du ğuy la il gi li bi lim sel ve ke sin yar gı la ra ula şıl ması nı güç leş tir mek te dir. Dil, gön de ri ci nin ile ti yi oluş tur ma ama cı na gö re çe şit li iş lev ler de kul la nı lır. 1. Di lin gön der ge sel iş le vi: Gön der ge sel iş lev, di lin, nes nel bil gi le rin ak ta rıl ma sı sı ra sın da ka zan dı ğı iş lev dir. Bu, baş ka bir ifa dey le di lin bil gi ver me işle vi dir. Bir ile ti, di lin bir gön der ge yi ol du ğu gi bi ifa de et me si için dü zen len miş se o ile ti de dil, gön der ge sel iş lev de kul la nıl mış tır. Ürün le rin kul lan ma kı la vuz la rın da, ga ze te ler de ki ha ber me tin le rin de, nes nel an la tı lar da, bi lim sel bil di riler de vb. me tin ler de dil da ha çok gön der ge sel iş lev de kul la nı lır. Bu iş lev as lın da her tür lü ile ti şi min te me li dir. Bu iş lev de te mel amaç, gön der ge ko nu sun da doğ ru, nes nel, göz lem le ne bi lir bil gi ler ver mek tir. ay rı bir ke li me var dır. Dil, sa de ce so mut dün ya yı an lam lan dır ma da kul la nı lan bir ile ti şim ara cı de ğil dir. Dil, ki şi le rin duygu la rı nın ve ruh sal du rum la rı nın an la tıl ma sın da da et kin bir rol oy nar. Dil gös ter ge le ri kul la nıl dık la rı yer ve za ma na bağ lı ola rak ye ni an lam de ğer le ri ka za nabi lir. Ay nı dil gös ter ge si nin fark lı an lam de ğer le ri kazan ma sın da en bü yük et ken bağ lam dır. Dil le gerçek leş ti ri len ile ti şi min üs tün ni te lik le rin den bi ri de gele cek za man la ra ak ta rıl mak üze re sak la na bil me si dir. 2. İNSAN, İLETİŞİM VE DİL İn sa noğ lu ile ti şim et kin li ği ni ço ğun luk la dil saye sin de sür dü rür. Dil dı şın da da bir ta kım ile ti şim sistem le ri var dır. Ama bun la rın hiç bi ri dil ka dar ge liş miş ve kul la nış lı de ğil dir. Dil le rin na sıl doğ du ğu, ko nuş ma nın ne za man ve na sıl baş la dı ğıy la il gi li pek çok gö rüş ile ri sü rülmüş tür. Bun lar dan ba zı la rı na gö re ko nuş ma, in sa nın ta bi at ta ki ses le ri tak lit et me si so nu cun da oluş muş, ba zı la rı na gö re de bü tün dün ya dil le ri tek bir kay naktan doğ muş tur. En es ki ya zı lı bel ge le rin gü nü müz den an cak 5500 yıl ön ce si ne ait ol ma sı, ilk in san la rın ise 2. Di lin he ye ca na bağ lı iş le vi: Bir ile ti, gön de rici nin ile ti ko nu su kar şı sın da ki duy gu ve he ye can ları nı di le ge tir mek ama cıy la oluş tu rul muş sa o ile ti de dil, he ye ca na bağ lı iş lev de kul la nıl mış tır. Bu iş lev, gön de ri ci nin ken di ile ti si ne kar şı tu tum ve dav ra nı şı nı be lir tir. Duy gu, he ye can, kor ku, se vinç ve üzün tü le rin di le ge ti ril di ği ile ti ler de dil bu iş lev de kul la nı lır. Di lin bu iş lev de kul la nıl dı ğı ile ti ler de ço ğunluk la gü zel, çir kin, iyi, kö tü, etik, es te tik vb. ifa de ler kul la nı lır; öz nel bir tutumu yansıtan sı fat, zarf ve ünlem le re yer ve ri lir; duy gu de ğe ri ta şı yan nok ta la ma işa ret le rin den sık ça ya rar la nı lır. İle ti ler söz lü ile ti şim (ko nuş ma) bağ la mın da oluş tur ulmuş sa jest ve mimik ler den de be lir gin bi çim de ya rar la nı lır. Di lin gön der ge sel iş le vin de nes nel lik, he ye cana bağ lı iş le vin de öz nel lik hâ kim dir. Özel mek tuplar da, öz nel be tim le me ler ve an la tı lar da, ba zı şi ir lerde, eleş ti ri ya zı la rın da di lin he ye ca na bağ lı iş le vin den sık ça ya rar la nı lır. 3. Di lin alı cı yı ha re ke te ge çir me iş le vi: Alı cıda tep ki ve dav ra nış de ği şik li ği ya rat ma yı amaçla yan, alı cı dan ba zı şey le ri yap ma sı nı ba zı şey leri de yap ma ma sı nı is tek, emir, tel kin vb. bi çim ler de is te yen ile ti ler de dil alı cı yı ha re ke te ge çir me iş le vinde kul la nı lır. 15

İletişim, Dil ve Kültür Pro pa gan da amaç lı si ya si söy lev ler de ve metin ler de, rek lam me tin le rin de, hukuki metinlerde, el ilan la rın da, ye mek ta rif le rin de dil ço ğun luk la bu iş levde kul la nı lır. ben bu ke li me yi me caz an lam da kul lan dım. cüm lesin de ile ti, dil le il gi li bil gi ver mek, baş ka bir ile ti yi açıkla mak üze re dü zen len miş tir. 4. Di lin ka na lı kon trol iş le vi: Bir ile ti, ile ti şi min de vam edip et me di ği ni öğ ren mek ama cıy la oluştu rul muş sa dil, o ile ti de ka na lı kon trol et me iş le vinde kul la nıl mış tır. Gön de ri ci ile alı cı ara sın da ki ile ti şi min ku rul ması nı, sür dü rül me si ni ya da ke sil me si ni; bu sü re cin devam edip et me di ği nin de net len me si ni sağ la yan göster ge le rin gö rev al dı ğı bu iş lev de, ile ti nin içe ri ğinden çok ile ti şi min de vam et ti ril me si ol gu su ağır basar. Söz ge li mi bir te le fon gö rüş me sin de ge çen Alo, be ni du yu yor mu sun? ifa de sin de amaç, ile ti nin ta şıdı ğı içe rik ten çok ka na lı kon trol et mek, ya ni ile ti şi min sü rek li li ği ni sağ la mak tır. Ben zer du rum lar bu te lefon gö rüş me sin de geçen Alo, iyi ge ce ler!, Be ni din le!, Dik kat et!, Gö rü şü rüz! sözle rin de de var dır. Tören ler de, uzun söy levler de, ai le ya kın la rı ya da sev gi li ler ara sın daki ko nuş ma lar da; di lin, ka na lı kon trol iş le viy le oluş tu ru lan ile ti ler sıkça kul la nı lır. 5. Di lin dil öte si iş le vi: Bir ile ti nin ko nu su di lin ken di si ise, ya ni ile ti, di li açık la mak, dil le il gi li bil gi ver mek ama cıy la oluş tu rul muş sa dil, o ile ti de dil ötesi iş lev de kul la nıl mış tır. 6. Di lin şi ir sel (poe tik, sa nat) iş le vi: Bir ile ti nin ile ti si ken din de ise, ya ni o ile ti nin o ile ti ol mak tan başka ama cı yok sa dil o ile ti de şi ir sel iş lev de (sa nat iş levin de, poe tik iş lev de) kul la nıl mış tır. İm ge ye ve kur ma ca ya da ya lı me tin ler de (ede bî me tin ler de) dil, ağır lık lı ola rak şi ir sel iş lev de kul la nı lır. Ede bî me tin le rin ço ğu, ede bî me tin ol ma ları nın dı şın da bir amaç ta şı maz. Söz ge li mi li rik an latım la ka le me alı nan bir şi i rin ama cı, o şi i rin ken di si dir. Di lin şi ir sel iş le viy le ka le me alı nan bir me tin, ken dinden baş ka bir şe yi ifa de et me ye ih ti yaç duy maz; bir ede bî me tin, sa de ce ede bî me tin ol du ğu için önemli ve an lam lı dır. Bir ede bî met nin ger çek li ği, o metnin ken di sin de dir. Bu ger çek lik, kur ma ca bir dün yanın ürü nü dür. Di lin şi ir sel iş lev de kul la nıl dı ğı me tin ler de kurma ca nın ege men ol ma sı, o me tin de ki ile ti le rin in sandan, ha yat tan ve ya şa nan dün ya dan tüm den so yutlan dı ğı an la mı na gel mez. Bu iş lev de dil, in sa na öz gü du rum la rı sa nat sal ger çek li ğe dö nüş tür me de bir araç ola rak kul la nı lır. Bu ra da kar şı mı za çı kan ger çek lik, sa na ta öz gü ger çek lik tir. Di lin şi ir sel iş lev de kul la nıl dı ğı me tin ler de gönde ri ci (ya zar/şa ir), alı cı da (oku yu cu da) es te tik et ki ler uyan dır mak için gün lük di lin alı şı la gel miş kul la nımla rı nın dı şı na çıkabilir; ede bî sa nat lar dan, kar şı laştır ma lar dan, çağ rı şım gü cü yük sek ke li me ler den yarar la na rak im ge ler oluşturabilir, ke li me le ri ço ğun luk la ilk an lam la rı nın dı şın da kul la nır. Bir an lam da di li yeni den ya ra tır. İsim le rin özel lik le ri ni gös te ren ke li me le re sı fat de nir., Türk çe ek le me li bir dil dir., Öz ne ile yük lem ara sın da uyum suz luk ol ma sı an la tım bo zuk lu ğu na ne den olur. vb. ile ti ler de dil, dil öte si iş lev de kul la nılmış tır. Çün kü bu ile ti ler de te mel amaç, di lin ken di si ni açık la mak, dil ile il gi li bil gi ver mek tir. Dil ko nu la rı nın ele alın dı ğı bi lim sel me tin lerde ve öğ ret me amaç lı ko nuş ma lar da kul la nı lan; yani, de mek is ti yo rum ki, bir baş ka de yiş le gi bi ke li meler le ken di ni gös te ren bu iş le ve, gün lük ya şam da da sık ça baş vu ru lur. Söz ge li mi Be ni yan lış an la ma yın, Bir me tin de ya da ko nuş ma da dil UYARI bir den çok iş lev de kul la nı la bi lir. Söz ge li mi bir eleş ti ri met nin deki ba zı ile ti ler de, dil gön der ge sel; ba zı la rın da ise he ye cana bağ lı iş lev de kul la nı la bi lir. Bu ki tap 315 say fa dan olu şu yor. (Gönderg esel iş lev) Bu ki ta bı okur ken çok sı kıl dım, ki tap ta gerek siz bir çok ay rın tı ya yer ve ril miş, dil özen siz kulla nıl mış. (He ye ca na bağ lı iş lev) 16

İletişim, Dil ve Kültür 3. DİL-KÜLTÜR İLİŞKİSİ İn sa noğ lu, dil le dü şü nür, dil le his se der; ya şadık la rı nı, dü şün dük le ri ni, his set tik le ri ni ko nuş tu ğu dilden ya rar la na rak baş ka la rıy la pay la şır. Bu yö nüy le dil, mil lî kül tü rün ve kim li ğin oluş ma sın da son de rece önem li bir iş lev üst le nir. Kül tür ve sa nat et kin lik leri, dil le ger çek leş ti ri lir. Tec rü be ler, kül tü rel ürün ler, bilim sel bu luş lar; ku şak tan ku şa ğa dil le ak ta rı lır. Hiç bir dil, ilk or ta ya çık tı ğı za man ki hâ li ni aynen de vam et tir mez. Her dil za ma na ve di lin ko nuşul du ğu coğ raf ya ya bağ lı ola rak bir ta kım de ği şik lik lere uğ rar. Bu de ği şik lik ler leh çe, şi ve, ağız gi bi te rimler le ifa de edi lir. Bir di lin me tin ler le ta kip edi le me yen ka ran lık dönem le rin de ken di sin den ay rı lan kol la rı na leh çe de nir. Türk çe nin me tin ler le ta kip edi le bi len dö nem le ri, içinde bu lun du ğu muz za man dan Or hun Abi de le ri nin yazıl dı ğı za man di li mi ne ka dar ki ta rih sel ara lık tır. O hâlde Türk çe nin leh çe le ri için şu nu söy le mek ola nak lıdır: Or hun Abi de le ri nin ya zıl ma sın dan ön ce Türk çeden ay rı lan kol lar, Türk çe nin leh çe le ri dir. Bir dil le o di lin leh çe le ri ara sın da ses, ya pı, söz di zi mi ba kım la rın dan bü yük fark lı lık lar var dır. Ara ya si ya si, coğ ra fi, ta rih sel ve kül tü rel ko puk luk lar da girip bir di lin ay rı leh çe le ri ni ko nu şan ki şi le r bir bir le ri ni an la ya maz du ru ma gel dik le rin de o leh çe ler ar tık bi rer leh çe de ğil, dil ka bul edi lir. Türk çe nin en önem li lehçe le ri Çu vaş ça ve Ya kut ça dır. ge li yem, ce liy rem, ce ley rum şek lin de te laf fuz la rı nın ol ma sı ağız far klı lık la rın dan kay nak la nır. Leh çe ve şi ve ler za man la ken di ya zı dil le ri ni oluş tu rur ken her ağ zın ay rı ya zı di li oluş maz. Bir ülke de ki ağız lar dan her han gi bi ri, çe şit li ne den ler den ötü rü o ül ke nin or tak kül tür di li du ru mu na ge lir. Or tak dil, ay nı za man da res mî dil olur ve o ül ke de ya zı dili olarak kul la nı lır. Bi lim sel dil o ül ke nin ya zı di li üzeri ne ku ru lur. Tür ki ye Türk çe si nin ya zı di li ola rak İs tanbul ağ zı ka bul edil miş tir. Ken di le ri ne öz gü kül tür, ede bi yat ve me de ni yetle ri olan mil let le rin, ko nuş ma dil le ri nin ya nı sı ra ta rihsel sü reç için de oluş muş ve gü nü mü ze dek ulaş mış ya zı dil le ri de bu lu nur. İn san la rın söz lü ile ti şi mde baş vur duk la rı di le konuş ma di li de nir. Ko nuş ma di liy le ya zı di li çe şit li açılar dan fark lı lık lar gös te rir. Ko nuş ma di lin de ya zı di linden fark lı ola rak ses to nu, söy le yiş tar zı; el, yüz ve vü cut ha re ket le ri de ile ti şim kur ma da önem li bir işlev üst le nir. Her ül ke de fark lı mes lek grup la rı ken di ara la rında or tak dil den bel li öl çü ler de fark lı bir dil kul la nır. Ortak dil de ki ke li me le re ve ke li me grup la rı na bir gru bun ver di ği ye ni an lam ve de ğer ler le ya da bu gru bun türet ti ği ya da uy dur du ğu ye ni ke li me ler le olu şan bu dil es ki den ar go te ri miy le kar şı la nır ken gü nü müz de daha çok jar gon te ri miy le kar şı lan mak ta dır. Gü nü müz Türk çe sin de ar go, her yer de ve her za man kul la nılma yan ve ya kul la nıl ma ma sı ge re ken, çok luk la eğitim siz ki şi le rin söy le di ği söz ve ya de yim ler den olu şan ke li me da ğar cı ğı an la mın da kul la nıl mak ta dır. Bir di lin me tin ler le ta kip edi le bi len dö nem le rinde ken di sin den ay rıl mış olup ba zı ses ve şe kil farklı lık la rı gös te ren kol la rı na şi ve de nir. Aze ri Türk çesi, Öz bek Türk çe si, Türk men Türk çe si; Türk çe nin şive le ri dir. Gün lük dil de şi ve ke li me si, ağız la ay nı an lamı kar şı la mak ta, bir di lin bel li bir yö re ye ya da et nik gru ba bağ lı ola rak ka zan dı ğı fark lı şe kil le ri an lat makta dır: Ka ra de niz şi ve si, Rum şi ve si vb. Bir di lin bir yö re ye ya da bir et nik top lu lu ğa bağ lı ola rak or ta ya çı kan kol la rı na ağız de nir. Bir ül ke de ki ağız lar la o ül ke de kul la nı lan or tak ya zı di li ara sın daki de ği şik lik ler, ba zı ke li me le rin fark lı şe kil ler de söy leniş le riy le sı nır lı dır. Ge li yo rum ke li me si nin ge li yom, 17

İletişim, Dil ve Kültür ÖLÇME DEĞERLENDİRME 1 İletişim, Dil ve Kültür BİLGİ - YORUM 1. İle ti nin ve ile ti şi min ta nı mı nı ya pa rak dil dı şı gös ter ge ler le sağ la nan ile ti şi me bir ör nek ve ri niz. 6. Be lir ti ile be lirt ke yi kar şı laş tı rı nız. 2. İle ti şim şe ma sı nı çi ze rek ile ti şim de gö rev alan un sur la rı be lir ti niz. 7. Dil gös ter ge le rin de ki ne den siz lik il ke si ne dir, ör nek ve re rek açık la yı nız. 3. Gös ter ge ne dir, ka ça ay rı lır, açık la yı nız. 8. Di lin alı cı yı ha re ke te ge çir me iş le vi ni ör nek ve re rek açık la yı nız. 4. Bağ lam ne dir, ile ti şim açı sın dan bağ lamın öne mi hak kın da bil gi ve ri niz. 9. Di lin şi ir sel iş le vi ni ör nek ve re rek açık la yınız. 5. Sim ge ne dir, ör nek ve re rek açık la yı nız. 10. Ağız ne dir, leh çe ler ve şi ve ler za man la ken di ya zı dil le ri ni oluş tu rur ken bu du rum ağız lar da ni çin ola nak lı ve man tık lı de ğildir? 18

İletişim, Dil ve Kültür DOĞRU YANLIŞ 1. 6. DOĞRU YANLIŞ DOĞRU YANLIŞ 2. Gön de ri ci nin gös ter ge ler den ya rar la narak alı cı ya ilet ti ği bil gi, duy gu, dü şün ce ye gön der ge de nir. 7. DOĞRU YANLIŞ DOĞRU YANLIŞ 3. Ya zı lı ile ti şim de alı cı, met nin ya za rı dır. 8. DOĞRU YANLIŞ DOĞRU YANLIŞ 4. 9. DOĞRU YANLIŞ DOĞRU YANLIŞ 5. 10. DOĞRU YANLIŞ DOĞRU YANLIŞ 21

İletişim, Dil ve Kültür BOŞLUK DOLDURMA 1. Duy gu, dü şün ce, ha yal, bil gi, amaç, il ke, ni yet, tec rü be, göz lem vb.nin ak la ge le bile cek her tür lü yol la (ses, ya zı, dav ra nış, gö rün tü vb.) baş ka la rı na ak ta rıl ma sı na... de nir. 6. Bir ile ti nin ko nu su di lin ken di si ise, ya ni ile ti, di li açık la mak, dil le il gi li bil gi ver mek ama cıy la oluş tu rul muş sa dil, o ile ti de...... iş lev de kul la nıl mış tır. 2. 7. 3. 8. 4. 9. 5. 10. 23

İletişim, Dil ve Kültür TEST 1 1. I. Her ül ke de fark lı mes lek grup la rı ken di arala rın da or tak dil den bel li öl çü ler de ayrılan bir dil kul la nır. II. Bir di lin me tin ler le ta kip edi le bi len dö nem lerin de ken di sin den ay rıl mış olup ba zı ses ve şe kil fark lı lık la rı gös te ren kol la rı na jar gon denir. II I. İn san la rın söz lü ile ti şi mde baş vur duk la rı di le ko nuş ma di li de nir. IV. Ken di le ri ne öz gü kül tür, ede bi yat ve me deni yet le ri olan mil let le rin, ta rih sel sü reç için de oluş muş ve gü nü mü ze dek ulaş mış ya zı dille ri bu lu nur. V. Bir ül ke de ki ağız lar dan her han gi bi ri, çe şit li ne den ler den ötü rü o ül ke nin or tak kül tür dili du ru mu na ge lir. Yu ka rı da ki nu ma ra lan mış cüm le le rin han gisin de bir bil gi yan lı şı var dır? A) I. B) II. C) II I. D) IV. E) V. 2. İn gil te re hü kü me ti nin yap tı ğı ka mu ke sin ti le rinden ya yın ku ru lu şu BBC de na si bi ni al dı. BBC Türk çe ser vi si, 72 yıl dır yap tı ğı rad yo ya yın la rı na dün son ver di. Ku ru lu şun İn ter net ve te le viz yon ya yın la rı ise hiz met ver me ye de vam ede cek. 32 fark lı dil de ya yın ya pan BBC, dün ya ser vi si bütçe si nin % 25 ke sil me si üze ri ne Ma ke don ca, Arna vut ça, Sırp ça, Ka ra yip ler için İn gi liz ce ve Af rika için Por te kiz ce dil ser vi si ka pa tıl dı. Bir ga ze te ha be rin den alı nan yu ka rı da ki parça da dil han gi iş lev de kul la nıl mış tır? A) Ka na lı kon trol iş le vi B) Alı cı yı ha re ke te ge çir me iş le vi C) Dil öte si iş lev D) Şi ir sel iş lev E) Gön der ge sel iş lev 3. Ka ra gök ler kül ren gi bu lut lar la ka pa nık Ev le rin ba ca sı nı kol lu yor yıl dı rım lar İn cin uy ku da, yal nız iki yol daş uya nık Bi ri be nim, bi ri de ser se ri kal dı rım lar İçim de dam la dam la bir kor ku bi ri ki yor Sa nı yo rum, her so kak ba şı nı kes miş dev ler Üs tü me cam la rı nı, hep sim si yah, di ki yor Gö zü ne mil çe kil miş bir ama gi bi ev ler Yu ka rı da ki par ça da dil ağır lık lı ola rak han gi iş lev de kul la nıl mış tır? A) Şi ir sel iş lev B) Alı cı yı ha re ke te ge çir me iş le vi C) Dil öte si iş lev D) Ka na lı kon trol iş le vi E) Gön der ge sel iş lev 4. Kelimelerden yararlanılarak gerçekleştirilen bir ile ti şim de dil, ile ti şi min han gi un su ru olarak gö rev alır? A) Ka na lı B) Bağ la mı C) Ko du D) Be lir ti si E) Sim ge si 5. Mo da, ak se su ar, de kor ve ho bi der gi le rin de metin den çok fo toğ raf yer alır. Bu fo toğ raf lar da ye ni çı kan ya da ta sar la nan ürün le re yer ve ri lir, bunlar ta nı tıl ma ya ça lı şı lır. Bu der gi ler de yer alan el bi se, ta kı, de ko ra tif ürün vb. nes ne le rin fo toğ raf la rı nı, han gi tür gös ter ge ler için de ele al mak doğ ru olur? A) Gör sel gös ter ge B) Be lir ti C) Be lirt ke D) Dil gös ter ge si E) Sim ge 25

İletişim, Dil ve Kültür 6. Türk çe de ek ler, ya pım ek le ri ve çe kim ek le ri olmak üze re iki ana baş lık al tın da in ce le nir. Ya pım ek le ri ke li me le rin an lam la rı nı ve tür le ri ni de ğiş tire bi len ek ler dir. Çe kim ek le rin de böy le bir du rum söz ko nu su de ğil dir. Yu ka rı da ki par ça da dil ağır lık lı ola rak han gi iş lev de kul la nıl mış tır? A) Ka na lı kon trol iş le vi B) Alı cı yı ha re ke te ge çir me iş le vi C) Dil öte si iş lev D) Şi ir sel iş lev E) Gön der ge sel iş lev 7. Pu su la sı ol ma yan bir ge mi ya da or man da yo lunu kay bet miş bi ri, ge ce le ri Ku tup Yıl dı zı na baka rak yo lu nu ta yin ede bi lir. Ku tup Yıl dı zı ku ze yi gös te rir. 9. Yı lan ba zı top lum lar da sağ lı ğın, tıb bın gös terge si ka bul edi lir. Bu gös ter ge de ki şe kil sel öge, ya ni yı lan çi zimi o gös ter ge nin ne si olur? A) Gös te ri le ni B) Bağ la mı C) İle ti si D) Gös te re ni E) Gön der ge si 10. Gön de ri ci nin gös ter ge ler den ya rar la na rak alı cı ya ilet ti ği bil gi, duy gu, dü şün ce ye ne ad ve ri lir? A) İle ti B) Gön der ge C) Gös ter ge D) Gös te ren E) Gös te ri len Bu açık la ma ya gö re Ku tup Yıl dı zı gös ter ge bi li min de ne tür gös ter ge ler ara sın da ele alınır? A) Be lirt ke B) Be lir ti C) Dil gös ter ge si D) Sim ge E) İkon 8. Bir pa nel de ko nuş ma cı lar dan bi ri pa ne li yö neten ki şi nin ho şu na git me yen söz ler söy le di ğin de yö ne ti ci ko nuş ma cı dan söz le ri ni bir an ön ce tamam la ma sı nı is te mek te, bu is tek so nuç ver meyin ce de ko nuş ma cı nın mik ro fo nu nu ka pat makta dır. Bu nun üze ri ne ko nuş ma cı Bu tu tu mu nu zu etik bul mu yor, si zi şid det le kı nı yo rum. cüm le si ni yük sek ses le söy le ye rek pa ne li terk et mek te dir. Bu par ça da sö zü edi len ko nuş ma cı Bu tu tumu nu zu etik bul mu yor, si zi şid det le kı nı yo rum. cüm le sin de di li han gi iş lev de kul lan mış tır? A) Dil öte si iş lev B) Alı cı yı ha re ke te ge çir me iş le vi C) Ka na lı kon trol iş le vi D) Gön der ge sel iş lev E) He ye ca na bağ lı iş lev 11. Bir te le viz yon prog ra mı na ka tı lan bir tek nik direk tör, su nu cu nun bir so ru su üze ri ne ver di ği cevap ta, bir den çok an la ma ge le bi le cek ka pa lı bir ifa de kul lan mış tır. Bu nun üze ri ne iz le yi ci ler progra mın su nu cu su na elek tro nik pos ta lar gön de rerek tek nik di rek tör den söz le ri ne açık lık ge tir mesi ni is te miş ler dir. Su nu cu bu du ru mu ko nu ğu na bil dir di ğin de o da Ben, bu cüm ley le şu nu an latmak is te miş tim. di ye rek ko nuş ma sı na de vam et miş, ko nu ya açık lık ge tir miş tir. Bu tek nik di rek tö rün kur du ğu Ben, bu cümley le şu nu an lat mak is te miş tim. ile ti sin de dil, han gi iş lev de kul la nıl mış tır? A) Gön der ge sel iş lev B) Alı cı yı ha re ke te ge çir me iş le vi C) Ka na lı kon trol iş le vi D) Dil öte si iş lev E) He ye ca na bağ lı iş lev 26

İletişim, Dil ve Kültür BULMACA Bir den çok ke li me den olu şan ce vap lar da ke li me ler ara sın da boş luk bı rak ma yı nız. Ke li me le rin doğ ru ya zı lış la rın da kul la nı lan nok ta la ma işa re ti ni (^ -) bul ma ca yı dol du rur ken kul lan ma yı nız. 1 2 3 17 6 4 5 9 7 8 10 18 12 11 13 14 15 16 1. İle ti yi ha zır la yıp mu ha ta bı na su nan ki şi 2. Ses ler den olu şan, en ge liş miş ile ti şim sis te mi 3. Ama cı ol ma yan, is tem dı şı ger çek le şen göster ge 4. İle ti şim kur ma, ile ti ak tar ma, bil gi ver me amacı ta şı yan, gös te re ni ile gös te ri le ni ara sın da uz la şı ma bağ lı bir iliş ki bu lu nan gös ter ge 5. Za ma nın sim ge si 6. Di lin ede bî me tin ler de ka zan dı ğı iş lev 7. Bir ger çek li ği doğ ru dan doğ ru ya ak ta ran şe kil, fo toğ raf, çi zim, re sim vb. gös ter ge ler 8. Ken di dı şın da bir baş ka şe yi gös te ren, dü şündü ren, onun ye ri ni ala bi len her tür lü nes ne, gö rü nüş ya da ol gu 9. Bir gös ter ge nin ger çek dün ya da ki kar şı lı ğı 10. Bir di lin bir yö re ye ya da bir et nik top lu lu ğa bağ lı ola rak or ta ya çı kan kol la rı 11. Duy gu, dü şün ce, ha yal, bil gi, amaç, il ke, niyet, tec rü be, göz lem vb.nin ak la ge le bi le cek her tür lü yol la (ses, ya zı, dav ra nış, gö rün tü vb.) baş ka la rı na ak ta rıl ma sı 12. İle ti le rin gön de ril me si için kul la nı lan so mut araç lar 13. Gön de ri ci nin gös ter ge ler den ya rar la na rak alıcı ya ilet ti ği bil gi, duy gu, dü şün ce 14. Di lin bil gi ver me iş le vi 15. Bir di lin me tin ler le ta kip edi le me yen ka ran lık dö nem le rin de ken di sin den ay rı lan kol la rı 16. Gös ter ge nin an lam sal bo yu tu, içe ri ği 17. İle ti şim de gö rev alan un sur la rın bir lik te meyda na ge tir dik le ri or tam 18. İle ti nin üre til di ği şif re le me sis te mi 33

Dillerin Sınıflandırılması ve Türkçenin Dünya Dilleri Arasındaki Yeri 1. DİLLERİN SINIFLANDIRILMASI Dil bi li mi ça lış ma la rı so nu cun da dün ya da ölü ya da ya şa yan 3000 in üze rin de dil ol du ğu; bu dil ler ara sın da ses sis te mi, ya pı, söz di zi mi, söz da ğar cı ğı vb. açı lar dan ba zı ben zer lik ler bu lun du ğu tes pit edil miş tir. Bu ben zerlik ler den yo la çı kı la rak dil ler kö ken le ri ne ve ya pı la rı na gö re sı nıf lan dı rıl mış tır. A. Köken Bakımından Diller Bir ana dil den ay rı la rak za man la bi rer ba ğım sız di le dö nü şen dil le re ak ra ba dil ler de nir. Ak ra ba dil le rin oluştur du ğu dil ler top lu lu ğu na dil ai le si de nir. Gü nü müz de tes pit edi le bil di ği ka da rıy la yer yü zün de 40 a ya kın dil ai le si var dır. D L A LELER HAM -SAM D LLER Arapça Aramice branice Habeflçe Çadca Berberice BANTU D LLER Afrika'n n yerli halklar n n dilleri Kongoca Susuca Pölce KAFKAS D LLER Gürcüce Abhazca Adigece Kabartayca Çerkezce Çeçence Lezgice nguflça Lazca H NT-AVRUPA D LLER Ç N-T BET D LLER Çince Tibetçe Birmanca AMER KAN D LLER Amerika n n keflfedilmesinden önce bu k tada yaflayan yerli halklar n dilleri URAL GRUBU Fince Macarca Samoyetçe Laponca Estonca URAL-ALTAY D LLER OKYANUSYA D LLER Malayca Javaca Fijice Havaice Tahitice ALTAY GRUBU Türkçe Mo olca Korece Japonca Tunguzca ASYA GRUBU AVRUPA GRUBU Farsça Hinduca Urduca Kürtçe Nepalce Bengalce Pefltuca Balt k-slav Dilleri S rpça H rvatça Boflnakça Bulgarca Lehçe Çekçe Slovakça Slovence Makedonca Rusça Ukraynaca Litvanca Letonca Germen Dilleri Roman Dilleri ngilizce Latince Almanca talyanca Hollandaca spanyolca Flemenkçe Portekizce Danca Frans zca sveççe Rumence Norveççe Katalanca zlandaca Kelt Dilleri Galce rlandaca skoçça Ermenice Yunanca Arnavutça 38