Türk İmala Sanaynde İshdam, İhraca ve Kapase Kullanım Oranı İlşks: Panel Koenegrasyon Seçkn SUNAL Elçn AYKAÇ Absrac In hs sudy he relaon beween employmen fgures and expors and capacy ulzaon of frms ha are ranked among he 500 greaes ndusral frms n Turkey for he perod 993-003 s analysed by "panel co-negraon" mehod. A balanced panel s formed by consderng frms ha ake her places n 500 greaes frms for he menoned perod. In he seres consdered, exsence of un roos s esed by Levn-Ln-Chu and IPSHIN ess. In mplemenaon of panel conegraon process, he basc arcle publshed n 995 s referred. Keywords: Panel Conegraon, Panel Un Roo, Employmen Öze Bu çalışmada Türkye de 993 003 yılları arasında en büyük 500 sanay kuruluşu arasında yer alan frmaların shdam ekler şç sayısı le hraca ve kapase kullanım oranları arasındak lşk panel koenegrasyon analz le ncelenmekedr. Analz dönemnde kesnsz olarak en büyük 500 kuruluş arasına gren frmalar esp edlerek dengel br panel oluşurulmuş ve analz bu frmalardan elde edlen verler dkkae alınarak yapılmışır. Ele alınan serlerde brm kök olup olmadığı Levn-Ln-Chu, ve IPSHIN esler le analz edlmşr. Panel koenegrasyon analz gerçekleşrlrken, yönemn lk kez gelşrldğ 995 arhl emel makale esas alınmışır. Anahar Kelmeler: Panel, Koenegrasyon, Panel Brm Kök, İshdam Arş. Gör., Yıldız Teknk Ünverses İksa Bölümü secknsunal@yldz.edu.r Arş. Gör., Yıldız Teknk Ünverses İksa Bölümü eaykac@yldz.edu.r *Bu çalışmanın her aşamasındak desek ve yardımlarından dolayı Doç..Dr. Melke Bldrc ye eşekkür ederz.
. Ver ve Ekonomerk Meodoloj.. Ver Çalışmada Türkye de 993 003 yılları arasında en büyük 500 sanay kuruluşu arasında yer alan frmaların shdam ekler oralama çalışan sayısı (CAL) le bu kuruluşların yapmış oldukları hraca (IHR) ve kapase kullanım oranları(kko) ncelenmşr. Kapase kullanım oranı versnn elde edlmesnde zlenen yönem se şöyledr: Her kuruluşun ne akflernn çalışan sayısına bölünmesnden sonra elde edlen değerlern mnmumu sapanmışır. Mnmum değer kapasenn en çok kullanıldığı yılı gösermes nedenyle bu dönemlerde kuruluşun maksmum kapaseyle çalışığı varsayılarak dğer yıllar elde edlen bu değere üm dönemler oranlanarak hesaplanmışır. Analzn dengel panel olması nedenyle ncelemeye alınan frmaların seçmnde lk olarak 993 003 yılları arasında İSO 500 büyük sanay kuruluşu çnde yer almaları dkkae alınmışır. Bu kısıı sağlayan 00 kuruluş olduğu gözlemlenmşr. Analzn lk adımında her br kuruluşa a çalışan sayısı, kuruluşların yapmış oldukları hraca ve hesaplanan kapase kullanım oranı verlerne brm kök uygulanmışır. Brm kök analznde Augmened Dckey Fuller (ADF) ve Phllps Peron (PP) esler kullanılmışır. Yapılacak analz Panel Koenegrasyon olduğu çn her br kuruluşun verlernn aynı dereceden durağan olması koşulu aranmışır. Bu analz sonucunda analze kaılan 00 kuruluşun üm verlernn düzey halde durağan olmadığı sapanmışır. Ayrıca bu kuruluşlara a km serlern farklarının alındığı durumda ble 37 kuruluşla lgl km serlern durağan hale gelmedğ görülmüşür. Analze üm serler brnc dereceden durağan olan 63 kuruluşun verler le devam edlmşr... Ekonomerk Meodoloj Panel vernn ekonomerk eors lk olarak yaay gözlem sayısının (N) yüksek, gözlem dönem sayısının (T) düşük olduğu ver kümeler üzerne kurulmuşur. Elde edlen ahmnclern asmpok özellkler belrl br T değer çn N varsayımına göre değerlendrlmşr. Blndğ gb zaman sers şeklndek verler söz konusu olduğunda asmpok özellkler çn doğal olarak N= ve T durumu dkkae alınır. Ancak son yıllarda özellkle mkro düzedek ver zengnlğnn ve dernlğnn arması, hem N hem de T değerlernn görece yüksek olduğu ver seleryle çalışılmasını olanaklı hale germşr. Ancak bu yen gelşmenn oraya çıkardığı km sorunlar da gözlemlenmşr: Bu sorunlardan br anes, zaman dernlğnn arması nedenyle kullanılacak vernn durağanlığının önem kazanmasıdır. Eldek verlern durağan (I(0))olup olmadığı esp edlmel, eğer durağan değllerse kaç kez fark alma şlem yaparak durağanlığın sağlanableceğ anlaşılmalıdır. Öe yandan ek ek (panel) serlern durağan olmadığı durumlarda, bu serlern dorusal bleşmler durağanlık gösereblr. Bu durum zaman sers analznde olduğu gb panel ver analznde de koenegrasyon olarak adlandırılmakadır. Örneğn br sekördek kapase kullanım oranı (KKO ), hraca hacm (İHR ) ve kârlılık (KAR ) serler I() süreçler olablr. Dolayısıyla bu serlerle herhang br ekonomerk ahmnde bulunablmek çn öncelkle bu verlern brnc merebeden farklarının alınması, daha sonra analze geçlmes gerekmekedr. Dğer yandan bu şlem ver kaybını gündeme
germekedr. Bu nedenle yukarıda bahsedlen üç vernn herhang br doğrusal bleşmnn durağan olup olmadığının ncelenmes, çeşl avanajlar sağlayablr. Yan X = akar - bihr - c KKO şeklnde anımlanan br X sersnn I(0) olması (verler arasında koenegrasyon olması), söz konusu verlerle çalışmak durumunda olan araşırmacıyı fark alma şlem yaparak gözlem kaybemeken kurarablr; bu değşkenler arasındak uzun dönem lşknn varlığı ve nelğ hakkında blg elde emesn sağlayablr. Çalışmanın bu bölümünde öncelkle panel ver söz konusu olduğunda kullanılablecek başlıca durağanlık esler ncelenecek, ardından da panel koenegrasyon konusuna geçlecekr.... Panel Durağanlık Tesler Panel veryle yapılan çalışmalarda serlern durağan olmasının önemnden yukarıda bahsedlmş. Çalışmanın bu bölümünde başlıca panel durağanlık esler olan Levn-Ln-Chu (Levnln), Im-Pesaran-Shn (IPS) ve Hadr LM esler ncelenmşr.... Levn Ln Chu (Levnln)Tes Levn-Ln-Chu es panel ver alanında kullanılmak üzere hazırlanan lk eslerdendr. Bu es aşağıdak fadeye dayanmakadır: y = α + δ + θ + ρ y + ζ (.) Bu fadede sab ek kasayıları (α ve θ ) ve br ane de brmlere a rend kasayısı (δ ) bulunmakadır. k yönlü modeller adı verlen bu modellerde gözlemlenemeyen eklern hem brmlere hem de zamana göre farklılık gösermesne mkan verlmekedr. Tesn uygulanması çnse eldek serlern brleşrlmes ve sonra da (.) no lu modeln OLS yönemyle ahmn edlmes gerekmekedr. Model ahmn edldken sonra ρ kasayısı ele alınır ve her br çn H 0 : ρ = 0 H : ρ = ρ < 0 (.) hpoezler sınanır. H 0 hpoez alında ρ nun normal dağılıma sahp olduğu kabul edlr. Dolayısıyla model ahmnyle elde edlen değerlernn ncelenmes esn uygulanması çn yeerl olmakadır. Bu esn br dğer özellğ de zaman dernlğnn az, brm sayısının görece- çok olduğu panellere de uygulanablmesdr. Tes sasğnn hesaplanışı ve yorumlanışı açısından DF ya da ADF eslerne benzeyen Levn Ln Chu es Saa sask pake programının 7.0 ve sonrak sürümlernde sandar olarak bulunmakadır.... Im-Pesaran-Shn (IPS) Tes Levn-Ln-Chu esnn genşlelmş br bçm olan Im-Pesaran-Shn esnde yne (.) no lu model ahmn edlmekedr ancak bu defa hpoezler (.) no lu fadede olduğu gb değl, H0 : ρ = 0, H : ρ < 0, =,,... N Levn, A., Ln. C.-F. ve C-S. Chu, 00. Un Roo Tess n Panel Daa: Asympoc and Fne Sample Properes. Journal of Economercs c.08, s. 6
ρ = 0, = N +, N +,..., N (.3) şeklnde ele alınır. Bu şeklde H 0 hpoezyle paneldek hçbr sernn durağan olmadığı, H hpoezyle de serlern br kısmının durağan olduğu varsayılmış olur. IPS esnn br dğer farkı da kullanılan es sasğnn hesaplanışındadır. Tes sasğ olarak sandar normal dağılımlı değerler yerne sasğ kullanılmakadır. sasğ se her br grup çn hesaplanan değerlernn armek oralamasının alınmasıyla elde edlmekedr. IPS es de Saa programı kullanarak uygulanablmekedr. 3... Panel Koenegrasyon Panel koenegrasyon eslern dör başlık alında oplamak mümkündür. Bunlardan brncs C. Kao arafından gelşrlen DF ve ADF p eslerdr. İknc grubu hesaplanan arıklara (resdual) dayalı LM esler, üçüncü grubu olablrlğe dayalı (lkelhood-based) esler, son grubu se Pedron nn gelşrdğ k p es oluşurmakadır. 4 Pedron arafından gelşrlen eslerden brnc grupaklerde yaay kes brmler çn elde edlen koenegrasyon es sasklernn oralaması alınmakadır. Dğer grupa se oralama alma şlem çn öncelkle çeşl saskler anımlanmaka, daha sonra da bu sasklerden dördünün pay ve paydalarının oralamaları alınıp bu oralama pay ve paydanın oluşurduğu oranın değer, es sasğ olarak kullanılmakadır. Pedron ve Kao arfından gelşrlen eslern orak özellğ, eğm paramerelernn yaay kes brmler arasında homojen olduğu varsayımına dayanmasıdır. Pedron nn 995 yılında gelşrdğ es belrldğ gb paramere homojenlğ lkesne dayanırken 5 000 yılına gelşrdğ es 6 yaay kes brmler arasında paramere heerojenlğne mkân anımakadır. Pedron, 997 ve 999 yıllarında yapığı çalışmalarla 7 yed farklı sask gelşrmşr. Bu sasklern elde edlş şu şekldedr: N ane yaay kes brmnden ardışık dönemlerde yapılan T ane gözlemle elde edlen M ane değşkene a br panel ver se olsun. Bu ver seyle şu denklem oluşurmak mümkündür: Im, K., Pesaran, M., ve Y. Shn, Tesng for Un Roos n Heerogeneous Panels, Mmeo, Deparmen of Appled Economcs, Unversy of Cambrdge, 997 3 Sunal, S., (003), 500 Büyük Sanay Kuruluşunun Panel Ver Yönemyle Analz, Marmara Ünverses Sosyal Blmler Ensüsü Ekonomer Anablm Dalı, yüksek lsans ez, İsanbul, ss.48-50 4 Balag, B. H. ve Kao, C., Nonsaonary Panels, Conegraon n Panels and Dynamc Panels: a Survey, CPR Workng Paper Seres No. 6, s.7, 000 5 Pedron, P., Panel Conegraon: Asympoc and Fne Sample Properes of Pooled Tme Seres Tess wh an Applcaon o The PPP Hypohess, Workng paper n Economcs, Indana Unversy, 995 6 Pedron, P., Fully-Modfed OLS for Heerogeneous Conegraed Panels, Advances n Economercs, v5, ss.93-30, 000 7 Pedron, P., Panel Conegraon: Asympocs and Fne Sample Properes of Pooled Tme Seres Tess wh an Applcaon o he PPP Hypohess. Workng paper, Deparmen of Economcs, No. 95 03, Indana Unversy, 997, s.5 Ve Pedron, P., CrcalValues For Conegrang Tess n Heerogeneous Panels wh Mulple Regressors, Oxford Bullen of Economcs and Sascs, v 6 specal ssue, 999, s. 660
y = a + a && + aˆ x + aˆ x +... + aˆ x + e =,..., T =,..., N m=,..., M M M Söz konusu denklemde aˆ, ˆ,..., ˆ a a M kasayıları, yukarıda belrldğ gb yaay kes brmlerne göre farklılaşmakadır. a kasayıları her br yaay kes brmne a sab bleşen, a&& se yne her br yaay kes brmne göre farklılık göseren rend kasayısını fade emekedr. (.) (.) no lu fade oluşuruldukan sonra grup ç (group-whn) ve gruplar arası (groupbeween) sasklern anımına geçleblr. Grup ç saskler: 3 3 N T ˆ T N Zˆ ˆ v = T N NT L e, = =., (Grup ç v sasğ) (.) N T N T. ˆ ˆ T NZˆ ˆ ˆ ˆ ˆ n = T N L,, (,, ) NT e L e Ae e = = = = (Grup ç ρ sasğ)., v., && && (.3) N T N T ˆ ˆ ˆ ˆ ˆ ˆ = σ && NT N, T,,, = = = = Z % L e L ( e Ae e&& ) (.4) (Grup ç (paramerk olmayan) sasğ) N T N T * * ˆ * ˆ * * ˆ ˆ ˆ = && NT N, T,,, = = = = % (.5) Z s L e L e Ae (Grup ç (paramerk) sasğ) Gruplar arası saskler:. % NT, N T T ˆ ˆ ˆ ˆ n = &&,,, = = = TN Z % TN e ( e Ae e && ) (.6) (Gruplar arası v sasğ). N T T N Z% ˆ ˆ ˆ ˆ = N,, (,, ) NT % σ e e Ae e&& = = = (.7) (Gruplar arası (paramerk olmayan) sasğ). N T T % * * * * * ˆ ˆ ˆ ˆ NT, =, &&,, = = = N Z N s e e Ae (Grup ç (paramerk) sasğ) (.8) Bu sask anımlarında kullanılan fade ve sembollern açıklamaları:
k T ˆ s e&& = ˆ µ ˆ µ,, s T s= k + = s+ T N ˆ = µ,, % σ = + && %, σn, T = %, σ T = T = sˆ ˆ sˆ e L sˆ ˆ s sˆ T N * * * * = µ,, % N, T = T = N = T k T s =, +,, s T = T s= k + = s+ Lˆ çˆ çˆ ç * Bu fadelerde yer alan ˆ µ, ˆ µ veçˆ değerler se aşağıdak regresyonlardan elde edlmşr: eˆ = ae ˆ ˆ + uˆ,,, K,,, eˆ = ae ˆ ˆ + aˆ Ae && ˆ + uˆ *,, k,, k, k = M Ay && = bˆ Ax && + çˆ, m m,, m= && % eveσ NT, L, haa ermnn varyans-kovaryans marsnn nc elemanını gösermekedr. paramereler modeldek ookorelasyonu düzelmek çn kullanılan paramerelerdr 8. Bu yed sasğn asmpok dağılımının xnt µ N N(0,) şeklnde olduğu Pedron nn 999 yılına a makalesnde v göserlmşr 9. Aynı makalede söz konusu dağılımın krk değerler de verlmşr. Buna göre hesaplanan sask değernn mulak değer ablodak krk değerden yüksek çıkarsa, serler arasında koenegrasyon olmadığını fade eden H 0 hpoez reddedlr. Yukarıda anımları verlen sasklerden hangsnn es sasğ olarak dkkae alınması gerekğ yne Pedron arafından oraya konmuşur. Yapılmış olan Mone Carlo çalışmalarının sonucuna göre yaay kes brm sayısının 00 den büyük olduğu durumlarda üm saskler, dolayısıyla sasklerden alınan oralamalar, yeerl derecede güçlü sonuçlar vermekedr. Ancak örnek küçüldüğünde paramerk olamayan sasğ en olumlu sonuçlara sahp sask olmaka, ardından sırasıyla da grup ç v sasğ ve grup ç ρ sasğ gelmekedr. 8 Drne, I, ve Raul, C., Does he Balassa-Samuelson Hypohess Hold for Asan Counres? An Emprcal Analyss Usng Panel Daa Conegraon Tess, Wllam Davndson Insue workng paper, no.504, s.5,00 9 Pedron, P., (999) a.g.m., s.4
..3. Durağanlık Br zaman sersnn brnc momen olan armek oralaması le armek oralamaya göre knc momen olan varyans ve kovaryans zamana göre değşmyorsa bu serye zayıf durağan yada knc merebe durağan ser denr. Zayıf durağanlık güçlü durağanlığa göre daha kısılı şarlar aşımakadır. Tek denkleml serlerde kovaryans durağanlık le durağanlık arasında fark bulunmamakadır. Güçlü durağanlık br rassal zaman sers değşkennn zayıf durağanlık şarlarına sahp olmasının yanı sıra dağılımının zaman çnde değşmemes özellğne de sahp olması durumunda geçerllk kazanır 0. Yukarıdak özellklern yanı sıra sernn bleşk dağılımının normal olması durumu kesn durağanlık olarak adlandırılır. Durağanlık konusunda unuulmaması gereken br dğer noka se ookovaryans ve ookorelasyon değerlernn de zamana bağlı olmayıp zamanlar arası farka dayanması gerekllğdr...4. Breysel Brm Kök Tesler Tesler..4.. Dckey ve Fuller (DF) Brm Kök Tes Tese Dckey ve Fuller (979) karar krer olarak, -sasğnn sapmalı olması nedenyle τ (au) adını verdkler düzellmş ablosu oluşurmuş ve bu ablonun kullanılması gerekğn belrmşlerdr. DF (979) arafından ablolaşırılan krk değerler üç genel model çn oluşurulmuşur. y = y y olarak fade edlrse, bu modeller; y = γ y + u y = m + γ y + u 0 y = m + γ y + m + u 0 (4.) (4.) (4.3) şeklnde oluşurulmuşur. (4.) nolu denklem sadece sokask rend çermekedr. (4.) nolu denklemde sokask rendn yanısıra sab erm, (4.3) nolu denklemde se hem sab ermn hem de sokask ve deermnsk rendn brlke modelze edldğ br süreç anımlanmışır. Tes sasğ se Dckey ve Fuller (979) arafından oluşurulan τ ablosunun τ µ bölümünden yararlanılmalıdır. Üçüncü modeln kullanılması halnde se τ ablosunun τ τ bölümü yardımıyla es edlmes uygun görülmüşür. İknc modele benzer br modeln brm kök sınamasında H 0 hpoeznn red edlmemes durumunda sernn m 0 /( ρ ) sab oralaması erafında durağan olduğunu gösermekedr. Bu modele br de rend değşken eklendğnde aşağıdak yol zlenr. y m u = 0 +, burada u ρu = dr. Denklemn dönüşürülmüş hal, y = m0( ρ) + ( ρ ) y + u (4.4) 0 Akgül, I. (003), Zaman Serler Analz ve ARIMA Modeller, Der Yayınları, İsanbul, sf 6. Akgül, I. (003), a.g.e. sf 7. Dckey, D. A. ve Fuller, W. A. (979), Dsrbuon of he Esmaors for Auoregressve Tme Serres Wh a Un Roo., Journal of he Amercan Sascal Assocaon, 74, sf. 430.
olarak yazılablr. Arık H : ρ = hpoeznn kabulü durumunda 0 y sersnde rend eks olmamakla brlke br rassal gdş sürecne sahp olduğu kararına varılmakadır. ρ < durumunda sıfır olmayan oralama erafında durağandır. Bu sürece br de edlrse, mdeğşken lave y = m0 + m + u (4.5) model [ ] y = mo( ρ) + mρ + m( ρ) + ( ρ ) y + u (4.6) haln alacakır, bu modelde de H : ρ = hpoez kabul edlrse 0 y = m + uolmakadır. H : ρ = hpoeznn redd durumunda se m ( ρ) kasayılı br rend ve 0 m 0 bulunmakadır...4.. Genşlelmş Dckey Fuller (ADF) Brm Kök Tes Yukarıda açıklanan DF(979) es haa ermlernn saf haa erm (Whe Nose) sürecne sahp olduğu varsayılmakadır. 3 Ancak sersel korelasyon olması halnde EKK ahmnlernn sağlıklı olması çn es gelşrlmş ve Genşlelmş Dckey Fuller (ADF) brm kök es olarak adlandırılmışır. DF esnde oluşurulan denklemler ADF esnde ρ y = γ y + β y + u + = y = m + γ y + β y + u 0 + = ρ ρ y = m + γ y + β y + m + u 0 + = (4.7) (4.8) (4.9) olacak şeklde oluşurulmuşur. Bu modeller çn yne Dckey ve Fuller arafından gelşrlen DF(979) τ ablo değerlernden yararlanılır. Modellerde yeralan geckme uzunluklarının belrlenmesnde çeşl yönemler kullanılablr. Bunlardan bazıları; Akake Fnal Predcon Error (FPE), Akake Informaon Creron (AIC), Schwarz Creron (SC), Bayesan Informaon Creron (BIC), Hannan Qunn Creron (HQ), Campel Perron krerlerdr...4.3. Phllps ve Perron Tes Phllp ve Peron es, Phllps n 987 yılında yazdığı makalesnde ncelenen durumların daha da genşlelmesnden doğan br brm kök esdr. Tes uygulamada oldukça öneml olan k 3 Aykaç, E., Snyalleme Varsayımı Alında Ekn Ücre Hpoeznn Analz, Yayınlanmamış Yüksek Lsans Tez, Danışman: Prof. Dr. Işıl Akgül, Ekonomer Anablm Dalı, Marmara Ünverses Sosyal Blmler Ensüü, 003. s.0
durumu analze kamakadır. Brncs, br yığılımın varolması, kncs se hem yığılım hem de doğrusal rendn olmasıdır. 4 Varsayılan ver üreme sürec y = + y + u (4.0) µ şeklndedr. Dckey ve Fuller eslernde olduğu gb Phllps p eslerde üç farklı regresyon modelnden br üzerne kurulur. Ancak bu eslern farkı rend ermnn merkezleşmesdr 5. y = ρ0y + ua (4.) y = µ b + ρby + ub (4.) y = µ c + γc( T / ) + ρcy + uc (4.3) Yukarıdak regresyonların her br çn saskler ve kasayı ahmnler kolayca hesaplanablmekedr. ρ nn önem çn yapılan eslerde u sersne karşılık gelen ookorelasyonu yansımak çn saskler düzenlenmşr. Bunlar aşağıdak gb anımlanmışır 6. S = u j= j (4.4) σ = lm ET ( S ) (4.5) T T σ T u = T E ut T = lm ( ) (4.6) Şaye σ = σ u se u sersn belrleyen sürecn paramereler üzernde bağımlı olmayan es sasklernn lm dağılımlarıdır 7. Ayrıca DF p paramerk eslerde paramerk olmayan eslerde olduğu gb σ ve σ u ahmnler sırasıyla S u ve S Tl dr ve brbrne eşr. Ver üreme sürec µ = 0 se sandar ahmnc σ ye uygun alacak yan, u T u = j= $ S T u (4.7) 4 Aykaç, E., a.g.ç. s.6 5 Phllps, P. C. B. ve Perron, P. (988), Tesng For a Un Roo n Tme Seres Regresson, Bomerca, 75, sf. 338. 6 Phllps, P. C. B. (987), Tme Seres Regresson Wh a Un Roo,Economerca, 55, sf. 83. 7 Phllps, P. C. B. ve Perron, P. (988), Tesng For a Un Roo n Tme Seres Regresson, Bomerca, 75, sf. 339.
olacakır. Eğer µ 0 se u $ a arıklarında kullanılan ahmnc uygun değldr faka dğer k modelde bulunan arıklar uygun br ahmn vermekedr 8, T l T σ nn uygun ahmncs se, $ S T = u $ $ + T uu j (4.8) Tl = j= = j+ şeklndedr. Brnc farklar ( y y ) kullanılarak ahmn edlen S u ve S Tl nn, arıklar u yerne kullanılması unuulmaması gereken öneml br nokadır. Sıfır hpoez ρ = olduğunda yığılma ve rend ermnn sıfır olduğu durumda ks brbrne asmpok olarak eş olacakır 9. S, σ nn uygun ahmncs olarak anımlanmasına rağmen sonlu örnek küleler Tl çn negaf olmayan ahmnler garanlememekedr. Bununla brlke Newey ve Wes (987) 0 arafından oluşurulmuş denklemnde braz değşklk yapılmasıyla negaf değerlern ahmn engelleneblmşr. Bu değşklk sonucunda oluşan denklem aşağıdak gbdr, T l T $ S ( ) $ $ Tl = T u + T ω j u u j (4.9) l = j= = j+ burada ω l ( j) = j( l+ ) dr. µ b, µ c, veγ c üzerne kurulu hpoezler çn saskler ve ρ yu çeren hpoezler çn saskler ncelendğnde ρ = olarak oluşurulan hpoezn hem Newey ve Wes, hem de Phllps n önerdğ S Tl nn seçm durumunda geçerl olan, asmpok olarak uyumlu es sasğ, T Z( ρb) = T( ρb ) ( STl Su ) T ( y y ) (4.0) = olarak anımlanır ya da buna alernaf olarak, / T Z ( ( ρb)) = ( Su / STl) ( ρb) ( STl Su) STl T ( y y ) (4.) = şeklnde fade edlr. Burada ( ρ b ) sasğ olarak sıfır hpoez olan ρ b = n es le bağlanılıdır. 8 Phllps, P. C. B. ve Perron, P. (988), Tesng For a Un Roo n Tme Seres Regresson, Bomerca, 75, sf. 340. 9 Phllps, P. C. B. ve Perron, P. (988), Tesng For a Un Roo n Tme Seres Regresson, Bomerca, 75, sf. 339. 0 Ayrınılı blg çn bakınız; W. K. Newey ve K. D. Wes (987), A Smple, Posve Sem Defne, Heeroskedascy and Auocorrelaon Conssen Covarance Marx, Economerca, 5, sf. 703-708 Phllps, P. C. B. ve Perron, P. (988), Tesng For a Un Roo n Tme Seres Regresson, Bomerca, 75, sf. 340. Phllps, P. C. B. ve Perron, P. (988), Tesng For a Un Roo n Tme Seres Regresson, Bomerca, 75, sf. 340.
. Model İSO 500 büyük sanay kuruluşu çnde yer alan kuruluşlardan analze dahl edlen 993 003 yılları arasında devamlı yer alan frmalar dkkae alınmışır. Bu kısıı sağlayan 00 kuruluş olduğu gözlemlenmşr. Analzn lk adımında her br kuruluşa a olan ve düzey halde durağan (I(0)) olmadığı belrlenen, çalışan sayısı, kuruluşların yapmış oldukları hraca ve hesaplanan kapase kullanım oranı verlerne breysel brm kök (ADF, PP) esler uygulanmışır. Elde edlen sonuçlar CAL, İHR ve KAPKUL serler çn sırası le Tablo,, 3 de verlmşr. Tablo. CAL sers ADF ve PP brm kök es sonuçları. Kuruluş İsmler No ADF PP ABB ELEKTRIK SANAYII A.S. -5.9385-3.0776 ADANA CIMENTO SANAYII T.A.S -.7604* -.4963* AKIN TEKSTIL A.S. 3-5.344797 -.803708 AK-KIM KIMYA SAN.VE TIC.A.S. 4-6.00645-7.07775 AKSU IPLIK DOKUMA VE BOYA APRE FAB.T.A.S. 5-0.045-3.660567 ALCATEL TELETAS TELEKOMUNIKASYON ENDUSTRI TICARET ANONIM SIRKETI. ALTINYILDIZ MENSUCAT VE KONFEKSIYON FABRIKALARI A.S. 6 -.89940-3.58368 7-6.0939-5.774359 ANADOLU CAM SANAYI A.S. 8-3.40869-3.59635 ANKARA UN SANAYII A.S. 9-9.33884-9.708 ARCELIK A.S. 0-3.043573-4.380395 AROMA BURSA MEYVE SULARI VE GI DA SAN A.S. -6.5743-6.96733 ARSAN TEKSTIL TICARET VE SANA YI A.S. -.843733-3.593794 ASELSAN ASKERI ELEKTRONIK SAN. VE TIC.A.S 3 -.09056* -.03099* ASSAN DEMIR VE SAC SANAYII A.S 4-3.766-5.707 BATICIM BATI ANADOLU CIMENTO SANAYII A.S. 5 -.66585* -.85403 BAYER TURK KIMYA SAN.LTD.STI. 6 -.8478-4.708 BEKOTEKNIK SAN.A.S. 7-3.765-0.60833 BERDAN TEKSTIL SAN.VE TIC. A.S. 8 -.578868* -.970808 BILKONT DIS TICARET VE TEKSTIL SANAYI ANONIM SIRKETI. 9-3.7703-7.88478 BIRKO BIRLESIK KOYUNLULAR MENS.TIC.SAN.A.S. 0-3.4969-3.653366 BIRLIK MENSUCAT TIC.VE SAN. ISL. A.S. -4.0088-9.36750 BMC SANAYI VE TICARET A.S -3.83989-4.0967 BORUSAN BIRLESIK BORU FABRIKALARI ANONIM SIRKETI. 3 -.689739* -3.583558 BOSSA TICARET VE SANAYI ISLET.T.A.S. 4 -.8587* -3.9659 BRISA BRIDGESTONE SABANCI LASTIK SAN. VE TIC. A.S. 5-3.6674-3.5886 CAM ELYAF SAN.A.S. 6-4.0837-4.6683 CAK TEKSTIL SAN.VE TIC.A.S. 7-3.70368-6.9638 CAYIROVA CAM SAN.A.S. 8-3.53998-3.535695 CEBITAS DEMIR CELIK ENDUSTRISI A.S. 9-3.505064-3.086890 CEMTAS CELIK MAKINA SANAYI VE TIC.A.S. 30-3.85065-7.674007 CIMSA CIMENTO SANAYI VE TICARET A.S. 3 -.59098* -.3803* COLAKOĞLU METALURJI A.S. 3 -.770643* -.38737* CUKUROVA SANAYI ISLETMELERI TAS. 33 -.095* -.44435* DENIZLI BASMA VE BOYA SAN. A.S 34 -.8398-4.76087 DEVA HOLDING A.S. 35-3.733477-6.87768 DILER DEMIR CELIK ENDUSTRI VE TICARET ANONIM SIRKETI. 36 -.070789* -0.485664*
DOKTAS DOKUMCULUK TIC.VE SAN. A.S. 37-3.56353-3.56353 ECZACIBASI-BAXTER HASTANE URUNLERI SANAYI VE TICARET ANONIM SIRKETI. 38-3.004-3.697893 EGE SERAMIK SANAYI VE TICARET A.S. 39-5.47789-3.0598 EGEPLAST EGE PLASTIK TICARET VE SANAYI A.S. 40-3.05559-6.5630 ERBAKIR ELEKTROLITIK BAKIR MAMULLERI A.S. 4 -.58386* -4.603769 ERBOSAN ERCIYAS BORU SAN. VE TIC. A.S. 4 -.43349* -3.0564 ETI GIDA SANAYI VE TICARET A.S. 43-36.4745-6.5978 GOLTAS-GOLLER BOLGESI CIMENTO SAN. VE TIC.A.S. 44 -.768358 -.808759 GORKEM GIYIM SAN VE TIC.A.S. 45-0.5863* 0.0080* GUBRE FABRIKALARI T.A.S. 46-3.89-4.793 GUNKOL GUNES ENERJISI VE KLIMA SAN.A.S. 47-5.860568 -.967380 HAYAT KIMYA SANAYI A.S. 48-3.0367-3.45493 HES HACILAR ELEKTRIK SAN. VE TIC. A.S. 49-3.003890-7.808385 ISKO TEKSTIL SAN. VE TIC. A.S. 50 -.447807* -.49353* IZMIR DEMIR CELIK SANAYI A.S. 5-3.06567-4.479570 IZOCAM TIC.VE SAN.A.S. 5-5.8075-5.9048 KAPTAN DEMIR CELIK END.VE TIC. A.S. 53-4.33980-5.6473 KARSU TEKSTIL SAN.VE TIC.A.S. 54-4.7485-9.47033 KARTONSAN KARTON SAN.VE TIC. A.S. 55-4.40573-9.736 KENT GIDA MADDELERI SAN.VE TIC A.S. 56 -.986733 -.86636 KIPAS-KAHRAMAN MARAS IPLIK PAM UK TIC. VE SAN. A.S. 57 -.87407 -.87407 KORTEKS MENSUCAT SANAYI VE TIC. A.S. 58-6.0838-5.83933 LEVI STRAUSS ISTANBUL KONFEKSIYON SANAYI VE TICARET ANONIM SIRKETI. 59-4.7399-6.5880 MAKO ELEKTRIK SAN.VE TIC.A.S. 60-4.80507-9.984085 MARSA KRAFT GENERAL FOODS SABA NCI GIDA SANAYI VE TIC. A.S. 6-4.3505-9.09047 MARSHALL BOYA VE VERNIK SAN. A.S. 6-3.6799-3.88978 MENSA MENSUCAT SAN. VE TIC. A.S. 63-3.506773-9.563734 MERCEDES-BENZ TURK ANONIM SIRKETI. 64-4.86939-6.37037 MUTLU AKU VE MALZEMELERI SAN. A.S. 65-6.07660-4.9508 NUH CIMENTO SANAYII AS 66-3.9340-5.880358 OLMUKSA INTERNATIONAL PAPER-SABANCI AMBALAJ SAN. VE TIC. A.S. 67-8.56668 -.9470 ORTA ANADOLU TIC. VE SAN. ISL. T.A.S. 68-6.878550 -.905840 OSMAN AKCA TARIM URUNLERI ITHA LAT-IHRACAT SAN. VE TIC. A.S. 69-5.788903-5.788903 OTOKAR OTOBUS KAROSERI SANAYII A.S. 70-4.76374-3.45994 OTO YOL SAN.A.S. 7-3.380656-3.380656 OYAK-RENAULT OTOMOBIL FABRIKALARI A.S. 7-7.64648-6.07488 OZBUCAK SANAYI VE TICARET A.S. 73 -.39868* -.47958* OZDILEK ALISVERIS MERKEZLERI VE TEKSTIL SANAYI A.S. PASABAHCE CAM SANAYII VE TICARET ANONIM SIRKETI 74-3.056544-5.343544 75-4.6860-6.938 PILSA PLASTIK SANAYII A.S. 76 -.543665* -.6604* PINAR ENTEGRE ET VE YEM SANAYI A.S. 77-5.9090-5.0567 ROCHE MUSTAHZARLARI SAN.A.S. 78 -.39464* -.95304 ROTOPAK MATBAACILIK AMBALAJ SAN. VE TIC. A.S. 79-3.783036-4.69377 SARAY HALI A.S. 80 -.866* -5.06 SARKUYSAN ELEKTROLITIK BAKIR SAN. VE TIC. A.S. 8-5.05568-3.33695 SODA SANAYI A.S. 8-3.043036-5.3798 SOKTAS PAMUK VE TARIM URUNLERI DEĞ.TIC.VE SAN.A.S. 83 -.86787 -.99437 SONMEZ FILAMENT IPLIK VE ELYAF SAN. A.S. 84-3.734877-7.97675
SONMEZ PAMUKLU SANAYII A.S. 85-3.66566-4.80076 SAHINLER MENSUCAT SANAYI VE TICARET A.S. 86-3.4639-4.840933 TAT KONSERVE SANAYII A.S. 87 -.64445* -.67058* TIRE KUTSAN OLUKLU MUKAVVA KU TU VE KAĞIT SAN. A.S. 88 -.47690-6.8853 TOFAS TURK OTOMOBIL FABRIKASI A.S. 89-3.50906-3.50906 TOROS GUBRE VE KIMYA ENDUSTRISI A.S. 90 -.7897 -.94086 TRAKYA CAM SANAYII A.S. 9-3.96096-3.9649 TURK DEMIR DOKUM FABRIKALARI ANONIM SIRKETI 9-3.347-6.73956 TURK PIRELLI LASTIKLERI A.S. 93-3.587-3.7885 TURK TRAKTOR VE ZIRAAT MAKINELERI A.S. 94-0.8637-3.767984 TURK TUBORG BIRA VE MALT SANA YII A.S. 95-3.096887-3.09493 UZEL MAKINA SAN.A.S. 96-3.56038-7.78969 UMRAN CELIK BORU SANAYII A.S. 97-3.43330-7.79379 VESTEL ELEKTRONIK SAN VE TIC A.S. 98 -.75438-8.5504 YAZICI DEMIR CELIK SAN. VE TIC. A.S. 99-3.09867-3.440036 YUNSA YUNLU SANAYI VE TICARET A.S. 00 -.70877* -3.04638 * % 90 güvenlrlk sevyesnde brnc fark alındığında durağan hale gelmeyen serler gösermekedr. Uygulanan brm kök esler sonucunda CAL sersnn., 3., 5., 8., 3., 4., 3., 3., 33., 36., 4., 4., 45., 50., 73., 76., 78., 80., 87., 00. nolu kuruluşlar çn brnc farkları alındığında da durağan hale gelmedğ sapanmışır. Analzde kullanılan krk değerler aşağıdak gbdr. Brnc fark çn ADF ve PP es krk değerler % level -4.40595 5% level -3.59808 0% level -.779 Tablo. IHR sers ADF ve PP brm kök es sonuçları. Kuruluş İsmler No ADF PP ABB ELEKTRIK SANAYII A.S. -5.75884-6.345694 ADANA CIMENTO SANAYII T.A.S -4.30845-7.48389 AKIN TEKSTIL A.S. 3-3.0534-4.406054 AK-KIM KIMYA SAN.VE TIC.A.S. 4 -.98697-3.00305 AKSU IPLIK DOKUMA VE BOYA APRE FAB.T.A.S. 5-5.5874-5.497739 ALCATEL TELETAS TELEKOMUNIKASYON ENDUSTRI TICARET ANONIM SIRKETI. ALTINYILDIZ MENSUCAT VE KONFEKSIYON FABRIKALARI A.S. 6-3.007563-3.84937 7-3.57334-6.85683 ANADOLU CAM SANAYI A.S. 8-3.763475-3.858537 ANKARA UN SANAYII A.S. 9 -.77440* -.366539* ARCELIK A.S. 0-6.5746 -.909740 AROMA BURSA MEYVE SULARI VE GI DA SAN A.S. -3.63903-4.77797 ARSAN TEKSTIL TICARET VE SANA YI A.S. -6.3859-5.6853 ASELSAN ASKERI ELEKTRONIK SAN. VE TIC.A.S 3-6.8508-7.6085 ASSAN DEMIR VE SAC SANAYII A.S 4-3.4575-3.56064 BATICIM BATI ANADOLU CIMENTO SANAYII A.S. 5 -.769755* -.69954* BAYER TURK KIMYA SAN.LTD.STI. 6-7.956534-6.096388 BEKOTEKNIK SAN.A.S. 7 -.7947-3.05466 BERDAN TEKSTIL SAN.VE TIC. A.S. 8-3.687899-6.606
BILKONT DIS TICARET VE TEKSTIL SANAYI ANONIM SIRKETI. 9-5.44807-3.549647 BIRKO BIRLESIK KOYUNLULAR MENS.TIC.SAN.A.S. 0-3.6693-3.65538 BIRLIK MENSUCAT TIC.VE SAN. ISL. A.S. -0.407-5.0757 BMC SANAYI VE TICARET A.S -8.530-7.5853 BORUSAN BIRLESIK BORU FABRIKALARI ANONIM SIRKETI. 3 -.64594-4.37398 BOSSA TICARET VE SANAYI ISLET.T.A.S. 4-5.8638-3.3555 BRISA BRIDGESTONE SABANCI LASTIK SAN. VE TIC. A.S. 5 0.0* -0.0805* CAM ELYAF SAN.A.S. 6-5.46485-6.70003 CAK TEKSTIL SAN.VE TIC.A.S. 7-3.0683-3.04730 CAYIROVA CAM SAN.A.S. 8 -.70055* -0.856* CEBITAS DEMIR CELIK ENDUSTRISI A.S. 9-3.98765-5.7855 CEMTAS CELIK MAKINA SANAYI VE TIC.A.S. 30-3.864063-7.78558 CIMSA CIMENTO SANAYI VE TICARET A.S. 3 -.836670-3.43565 COLAKOĞLU METALURJI A.S. 3 -.5588* -.75664* CUKUROVA SANAYI ISLETMELERI TAS. 33-4.73586-9.8583 DENIZLI BASMA VE BOYA SAN. A.S 34-6.3898-3.8693 DEVA HOLDING A.S. 35-9.8390-5.874 DILER DEMIR CELIK ENDUSTRI VE TICARET ANONIM SIRKETI. 36.07857* -.8764* DOKTAS DOKUMCULUK TIC.VE SAN. A.S. 37 -.4636* -.9043* ECZACIBASI-BAXTER HASTANE URUNLERI SANAYI VE TICARET ANONIM SIRKETI. 38-5.69977-5.4576 EGE SERAMIK SANAYI VE TICARET A.S. 39 -.83958 -.836387 EGEPLAST EGE PLASTIK TICARET VE SANAYI A.S. 40-4.35437-7.39463 ERBAKIR ELEKTROLITIK BAKIR MAMULLERI A.S. 4-3.05533-4.3848 ERBOSAN ERCIYAS BORU SAN. VE TIC. A.S. 4 -.95474-3.85589 ETI GIDA SANAYI VE TICARET A.S. 43-0.54340* -0.57088* GOLTAS-GOLLER BOLGESI CIMENTO SAN. VE TIC.A.S. 44 -.8678 -.847 GORKEM GIYIM SAN VE TIC.A.S. 45 -.4585* -.46669* GUBRE FABRIKALARI T.A.S. 46-4.307306-9.9545 GUNKOL GUNES ENERJISI VE KLIMA SAN.A.S. 47 -.47744* -.7369* HAYAT KIMYA SANAYI A.S. 48-5.5308 -.7906 HES HACILAR ELEKTRIK SAN. VE TIC. A.S. 49-3.67754-5.657 ISKO TEKSTIL SAN. VE TIC. A.S. 50-4.8409-6.43469 IZMIR DEMIR CELIK SANAYI A.S. 5-4.6840-7.75977 IZOCAM TIC.VE SAN.A.S. 5-8.93-3.53507 KAPTAN DEMIR CELIK END.VE TIC. A.S. 53 -.35380* -.353083* KARSU TEKSTIL SAN.VE TIC.A.S. 54-4.6465-3.546909 KARTONSAN KARTON SAN.VE TIC. A.S. 55 -.64043* -3.39358 KENT GIDA MADDELERI SAN.VE TIC A.S. 56 -.58099* -.5693* KIPAS-KAHRAMAN MARAS IPLIK PAM UK TIC. VE SAN. A.S. 57-7.8638-4.89985 KORTEKS MENSUCAT SANAYI VE TIC. A.S. 58-4.7934-8.45847 LEVI STRAUSS ISTANBUL KONFEKSIYON SANAYI VE TICARET ANONIM SIRKETI. 59-3.36707-8.30499 MAKO ELEKTRIK SAN.VE TIC.A.S. 60-4.67509-5.563656 MARSA KRAFT GENERAL FOODS SABA NCI GIDA SANAYI VE TIC. A.S. 6 -.83505-4.5834 MARSHALL BOYA VE VERNIK SAN. A.S. 6-3.966874-6.97874 MENSA MENSUCAT SAN. VE TIC. A.S. 63-3.306339-3.30486 MERCEDES-BENZ TURK ANONIM SIRKETI. 64 -.05770* -.393* MUTLU AKU VE MALZEMELERI SAN. A.S. 65-4.793-7.94998 NUH CIMENTO SANAYII AS 66-3.77346-6.038784 OLMUKSA INTERNATIONAL PAPER-SABANCI AMBALAJ SAN. VE TIC. A.S. 67-3.309077-3.63453
ORTA ANADOLU TIC. VE SAN. ISL. T.A.S. 68-0.85430-8.94033 OSMAN AKCA TARIM URUNLERI ITHA LAT-IHRACAT SAN. VE TIC. A.S. 69-4.6756-4.694384 OTOKAR OTOBUS KAROSERI SANAYII A.S. 70-3.0530-4.35 OTO YOL SAN.A.S. 7-4.5748-4.5997 OYAK-RENAULT OTOMOBIL FABRIKALARI A.S. 7-4.9553-4.3036 OZBUCAK SANAYI VE TICARET A.S. 73 -.58736* -.58736* OZDILEK ALISVERIS MERKEZLERI VE TEKSTIL SANAYI A.S. PASABAHCE CAM SANAYII VE TICARET ANONIM SIRKETI 74-3.59096-4.689668 75-6.674666-3.75896 PILSA PLASTIK SANAYII A.S. 76-3.7945-3.739 PINAR ENTEGRE ET VE YEM SANAYI A.S. 77-3.09884-3.33779 ROCHE MUSTAHZARLARI SAN.A.S. 78 -.940966* -.76709* ROTOPAK MATBAACILIK AMBALAJ SAN. VE TIC. A.S. 79 -.847453* -.308* SARAY HALI A.S. 80 -.96544 -.090* SARKUYSAN ELEKTROLITIK BAKIR SAN. VE TIC. A.S. 8 -.5548* -.455* SODA SANAYI A.S. 8 -.87386* -3.56679 SOKTAS PAMUK VE TARIM URUNLERI DEĞ.TIC.VE SAN.A.S. 83 -.95864-3.4389 SONMEZ FILAMENT IPLIK VE ELYAF SAN. A.S. 84 -.4035-8.85364 SONMEZ PAMUKLU SANAYII A.S. 85-5.74530-3.87438 SAHINLER MENSUCAT SANAYI VE TICARET A.S. 86 -.93550* -.8995* TAT KONSERVE SANAYII A.S. 87 -.76568* -.756579* TIRE KUTSAN OLUKLU MUKAVVA KU TU VE KAĞIT SAN. A.S. 88-4.634695 -.966966 TOFAS TURK OTOMOBIL FABRIKASI A.S. 89 -.5789* -3.0533 TOROS GUBRE VE KIMYA ENDUSTRISI A.S. 90-3.68677-8.676859 TRAKYA CAM SANAYII A.S. 9-3.9088-3.6748 TURK DEMIR DOKUM FABRIKALARI ANONIM SIRKETI 9 -.70994* -.308* TURK PIRELLI LASTIKLERI A.S. 93-4.34485-4.34485 TURK TRAKTOR VE ZIRAAT MAKINELERI A.S. 94-0.458067*.07868* TURK TUBORG BIRA VE MALT SANA YII A.S. 95 -.5043-3.55363 UZEL MAKINA SAN.A.S. 96 -.0753-3.49853 UMRAN CELIK BORU SANAYII A.S. 97-8.87469-9.8383 VESTEL ELEKTRONIK SAN VE TIC A.S. 98 -.064353* -.64844* YAZICI DEMIR CELIK SAN. VE TIC. A.S. 99-3.695593-3.5569 YUNSA YUNLU SANAYI VE TICARET A.S. 00-3.85385-3.758379 * % 90 güvenlrlk sevyesnde brnc fark alındığında durağan hale gelmeyen serler gösermekedr. Uygulanan brm kök esler sonucunda İHR sersnn 9., 5., 8., 5., 8., 3., 36., 37., 43., 45., 47., 53., 55., 56., 64., 73., 78., 79., 8., 8., 86., 87., 89., 9., 94., 98. nolu kuruluşlar çn brnc farkları alındığında da durağan hale gelmedğ sapanmışır. Analzde kullanılan krk değerler aşağıdak gbdr. Brnc fark çn ADF ve PP es krk değerler % level -4.40595 5% level -3.59808 0% level -.779
Tablo 3. KAPKUL sers ADF ve PP brm kök es sonuçları. Kuruluş İsmler No ADF PP ABB ELEKTRIK SANAYII A.S. -3.9609-4.985543 ADANA CIMENTO SANAYII T.A.S -4.0567-4.346083 AKIN TEKSTIL A.S. 3-3.7469-3.73436 AK-KIM KIMYA SAN.VE TIC.A.S. 4-3.64756-3.40875 AKSU IPLIK DOKUMA VE BOYA APRE FAB.T.A.S. 5 -.99688-3.004064 ALCATEL TELETAS TELEKOMUNIKASYON ENDUSTRI TICARET ANONIM SIRKETI. ALTINYILDIZ MENSUCAT VE KONFEKSIYON FABRIKALARI A.S. 6-3.5895-3.586 7-3.3753-3.300 ANADOLU CAM SANAYI A.S. 8-3.48704-3.48535 ANKARA UN SANAYII A.S. 9 -.98458* -.6378* ARCELIK A.S. 0-3.59077-3.587 AROMA BURSA MEYVE SULARI VE GI DA SAN A.S. -3.79005-4.036009 ARSAN TEKSTIL TICARET VE SANA YI A.S. -3.57953-4.8598 ASELSAN ASKERI ELEKTRONIK SAN. VE TIC.A.S 3-3.33-3.456004 ASSAN DEMIR VE SAC SANAYII A.S 4-3.0865-3.030 BATICIM BATI ANADOLU CIMENTO SANAYII A.S. 5 -.568964* -.547843* BAYER TURK KIMYA SAN.LTD.STI. 6-3.083358-3.08467 BEKOTEKNIK SAN.A.S. 7-3.39900-3.49873 BERDAN TEKSTIL SAN.VE TIC. A.S. 8-3.97633-5.76793 BILKONT DIS TICARET VE TEKSTIL SANAYI ANONIM SIRKETI. 9 -.54709* -.56834* BIRKO BIRLESIK KOYUNLULAR MENS.TIC.SAN.A.S. 0 -.90696-3.035337 BIRLIK MENSUCAT TIC.VE SAN. ISL. A.S. -3.060707-3.078643 BMC SANAYI VE TICARET A.S -3.303034-3.33043 BORUSAN BIRLESIK BORU FABRIKALARI ANONIM SIRKETI. 3-3.43335-3.79007 BOSSA TICARET VE SANAYI ISLET.T.A.S. 4-3.46799-3.65833 BRISA BRIDGESTONE SABANCI LASTIK SAN. VE TIC. A.S. 5-3.34379-3.509778 CAM ELYAF SAN.A.S. 6 -.93905 -.98664 CAK TEKSTIL SAN.VE TIC.A.S. 7-3.95345-4.077777 CAYIROVA CAM SAN.A.S. 8 -.8449 -.9303 CEBITAS DEMIR CELIK ENDUSTRISI A.S. 9 -.8503 -.845 CEMTAS CELIK MAKINA SANAYI VE TIC.A.S. 30-3.8508-3.053 CIMSA CIMENTO SANAYI VE TICARET A.S. 3-3.66079-3.89607 COLAKOĞLU METALURJI A.S. 3-3.0005-3.9 CUKUROVA SANAYI ISLETMELERI TAS. 33-3.759837-4.07838 DENIZLI BASMA VE BOYA SAN. A.S 34-3.34086-3.49976 DEVA HOLDING A.S. 35-3.675-3.39008 DILER DEMIR CELIK ENDUSTRI VE TICARET ANONIM SIRKETI. 36-3.095954-3.89840 DOKTAS DOKUMCULUK TIC.VE SAN. A.S. 37-3.59433-3.59484 ECZACIBASI-BAXTER HASTANE URUNLERI SANAYI VE TICARET ANONIM SIRKETI. 38-3.67-3.7746 EGE SERAMIK SANAYI VE TICARET A.S. 39-3.05668-3.077 EGEPLAST EGE PLASTIK TICARET VE SANAYI A.S. 40-3.400058-3.68687 ERBAKIR ELEKTROLITIK BAKIR MAMULLERI A.S. 4-3.9683-3.863 ERBOSAN ERCIYAS BORU SAN. VE TIC. A.S. 4-3.3387-3.669866 ETI GIDA SANAYI VE TICARET A.S. 43-3.99964-3.337094 GOLTAS-GOLLER BOLGESI CIMENTO SAN. VE TIC.A.S. 44-3.34486-3.374390 GORKEM GIYIM SAN VE TIC.A.S. 45-3.64435-3.644436 GUBRE FABRIKALARI T.A.S. 46-3.708-3.9700
GUNKOL GUNES ENERJISI VE KLIMA SAN.A.S. 47-3.65887-3.8430 HAYAT KIMYA SANAYI A.S. 48-3.704-3.999037 HES HACILAR ELEKTRIK SAN. VE TIC. A.S. 49 -.885555 -.99637 ISKO TEKSTIL SAN. VE TIC. A.S. 50 -.9405-3.00377 IZMIR DEMIR CELIK SANAYI A.S. 5-3.434463-4.40679 IZOCAM TIC.VE SAN.A.S. 5-3.467995-4.33005 KAPTAN DEMIR CELIK END.VE TIC. A.S. 53-4.906804-0.07865 KARSU TEKSTIL SAN.VE TIC.A.S. 54-3.40493-4.90873 KARTONSAN KARTON SAN.VE TIC. A.S. 55-3.6557-4.8787 KENT GIDA MADDELERI SAN.VE TIC A.S. 56-6.3-3.56609 KIPAS-KAHRAMAN MARAS IPLIK PAM UK TIC. VE SAN. A.S. KORTEKS MENSUCAT SANAYI VE TIC. A.S. 58 LEVI STRAUSS ISTANBUL KONFEKSIYON SANAYI VE TICARET ANONIM SIRKETI. 57 -.7706-3.603-3.34836-3.34836 59-3.67507-3.69765 MAKO ELEKTRIK SAN.VE TIC.A.S. 60-3.3498-3.3909 MARSA KRAFT GENERAL FOODS SABA NCI GIDA SANAYI VE TIC. A.S. 6-3.0983-3.098769 MARSHALL BOYA VE VERNIK SAN. A.S. 6-3.837503-4.355860 MENSA MENSUCAT SAN. VE TIC. A.S. 63-3.4509-3.37679 MERCEDES-BENZ TURK ANONIM SIRKETI. 64-3.49647-3.47050 MUTLU AKU VE MALZEMELERI SAN. A.S. 65-3.7065-3.349003 NUH CIMENTO SANAYII AS 66-3.77-3.49807 OLMUKSA INTERNATIONAL PAPER-SABANCI AMBALAJ SAN. VE TIC. A.S. 67-3.7036-3.998735 ORTA ANADOLU TIC. VE SAN. ISL. T.A.S. 68-3.773-3.3865 OSMAN AKCA TARIM URUNLERI ITHA LAT-IHRACAT SAN. VE TIC. A.S. 69-3.068087-3.360 OTOKAR OTOBUS KAROSERI SANAYII A.S. 70-3.690-4.0786 OTO YOL SAN.A.S. 7-3.7795-3.7959 OYAK-RENAULT OTOMOBIL FABRIKALARI A.S. 7-3.6908-4.47398 OZBUCAK SANAYI VE TICARET A.S. 73-3.04483-3.3806 OZDILEK ALISVERIS MERKEZLERI VE TEKSTIL SANAYI A.S. PASABAHCE CAM SANAYII VE TICARET ANONIM SIRKETI 74-3.6484-3.43854 75-3.487-3.47090 PILSA PLASTIK SANAYII A.S. 76 -.945846-3.77073 PINAR ENTEGRE ET VE YEM SANAYI A.S. 77-3.088033-3.0774 ROCHE MUSTAHZARLARI SAN.A.S. 78-3.09866-3.093938 ROTOPAK MATBAACILIK AMBALAJ SAN. VE TIC. A.S. 79-3.937-3.50636 SARAY HALI A.S. 80-3.09068-3.08935 SARKUYSAN ELEKTROLITIK BAKIR SAN. VE TIC. A.S. 8-3.439077-3.49633 SODA SANAYI A.S. 8 -.93906 -.986740 SOKTAS PAMUK VE TARIM URUNLERI DEĞ.TIC.VE SAN.A.S. 83-3.3450-3.53473 SONMEZ FILAMENT IPLIK VE ELYAF SAN. A.S. 84-3.79-3.99055 SONMEZ PAMUKLU SANAYII A.S. 85-3.9079-3.46406 SAHINLER MENSUCAT SANAYI VE TICARET A.S. 86 -.986546-3.8804 TAT KONSERVE SANAYII A.S. 87-3.46044-3.887 TIRE KUTSAN OLUKLU MUKAVVA KU TU VE KAĞIT SAN. A.S. 88-3.48498-3.586 TOFAS TURK OTOMOBIL FABRIKASI A.S. 89-3.089890-3.83597 TOROS GUBRE VE KIMYA ENDUSTRISI A.S. 90-3.08988-3.46375 TRAKYA CAM SANAYII A.S. 9-3.44700-3.556 TURK DEMIR DOKUM FABRIKALARI ANONIM SIRKETI 9-3.36984-3.34899 TURK PIRELLI LASTIKLERI A.S. 93-3.86077-4.435498 TURK TRAKTOR VE ZIRAAT MAKINELERI A.S. 94-3.6849-4.900439
TURK TUBORG BIRA VE MALT SANA YII A.S. 95-3.850399-4.463 UZEL MAKINA SAN.A.S. 96-3.6803-3.309005 UMRAN CELIK BORU SANAYII A.S. 97-3.3060-3.64630 VESTEL ELEKTRONIK SAN VE TIC A.S. 98-3.508987-3.98666 YAZICI DEMIR CELIK SAN. VE TIC. A.S. 99-3.43466-3.88395 YUNSA YUNLU SANAYI VE TICARET A.S. 00-3.357587-3.484 * % 90 güvenlrlk sevyesnde brnc fark alındığında durağan hale gelmeyen serler gösermekedr. Uygulanan brm kök esler sonucunda KAPKUL sersnn 9., 5., 9. nolu kuruluşlar çn brnc farkları alındığında da durağan hale gelmedğ sapanmışır. Analzde kullanılan krk değerler aşağıdak gbdr. Brnc fark çn ADF ve PP es krk değerler % level -4.40595 5% level -3.59808 0% level -.779 Her br değşken çn belrlenen durağan olmayan kuruluşlar koenegrasyon analznn aynı dereceden durağan serler le yapılma koşulu nedenyle, panel brm kök ve panel koenegrasyon analz çn ver senden çıkarılmışır. Sonuç olarak analze 63 brnc dereceden durağan olan kuruluş verler le devam edlmşr. Analzn knc adımında belrlenen 63 kuruluşa a CAL, İHR, KAPKUL verlerne Levn- Ln-Chu panel brm kök es uygulanmışır. Elde edlen sonuçlar aşağıdak gbdr. Tablo 4. CAL sers Levn-Ln-Chu panel brm kök es sonucu Levn-Ln-Chu es for CAL Deermnscs chosen: consan Pooled ADF es, N,T = (63,) Obs = 504 Augmened by lags (average) Truncaon: 6 lags coeffcen -value -sar P > -0.33-7.048 0.60868 0.786 Tablo 4 de görüldüğü gb CAL sers çn elde edlen yüksek * ve P değer sernn durağan olmadığını gösermekedr. Tablo 5. DCAL sers Levn-Ln-Chu panel brm kök es sonucu Levn-Ln-Chu es for D.CAL Deermnscs chosen: consan Pooled ADF es, N,T = (63,0) Obs = 504 Augmened by lags (average) Truncaon: 6 lags coeffcen -value -sar P > -.3345-3.775-3.00 0.0000 Tablo 5 den CAL sersnn brnc farkı alındığında durağan hale geldğ görülmekedr.
Tablo 6. IHR sers Levn-Ln-Chu panel brm kök es sonucu Levn-Ln-Chu es for İHR Deermnscs chosen: consan Pooled ADF es, N,T = (63,) Obs = 504 Augmened by lags (average) Truncaon: 6 lags coeffcen -value -sar P > 0.409 4.69.08.0000 IHR sersne uygulanmış olan Levn-Ln-Chu es sonucunda elde edlen yüksek * ve P değernden sernn durağan olmadığı kararına varılmışır. Tablo 7. DIHR sers Levn-Ln-Chu panel brm kök es sonucu Levn-Ln-Chu es for D.IHR Deermnscs chosen: consan Pooled ADF es, N,T = (63,0) Obs = 504 Augmened by lags (average) Truncaon: 6 lags coeffcen -value -sar P > -.383-6.584-3.354 0.0006 Tablo 7 de verlen Levn-Ln-Chu esnden harekele IHR değşkennn fark alınması halnde durağan hale geldğ dolayısıyla brnc dereceden durağan olduğu kararına varılmışır. Tablo 8. KAPKUL sers Levn-Ln-Chu panel brm kök es sonucu. Levn-Ln-Chu es for KAPKUL Deermnscs chosen: consan Pooled ADF es, N,T = (63,) Obs = 504 Augmened by lags (average) Truncaon: 6 lags coeffcen -value -sar P > -0.79544 -.066.79 0.8883 CAL ve IHR serlerndekne benzer olarak KAPKUL sersne uygulanmış olan Levn-Ln- Chu es sonucunda elde edlen yüksek * ve P değer nedenyle KAPKUL sersnn durağan olmadığı kararına varılmışır. Tablo 9. DKAPKUL sers Levn-Ln-Chu panel brm kök es sonucu. Levn-Ln-Chu es for D.KAPKUL Deermnscs chosen: consan Pooled ADF es, N,T = (63,0) Obs = 504 Augmened by lags (average) Truncaon: 6 lags coeffcen -value -sar P > -.8387-6.4-4.55483 0.0000
Tablo 9 dan görülen sonuçlardan CAL sersnn brnc farkı alındığında durağan hale geldğ görülmekedr. CAL, İHR, KAPKUL verlerne Levn-Ln-Chu panel brm kök esnn yanı sıra Im- Pesaran-Shn panel brm kök es uygulanmışır. Tes sonuçları verlern düzey haller çn Tablo 0,, 4 de yer almakadır. Serlern brnc dereceden durağanlığının es çn yapılmış olan Im-Pesaran-Shn panel brm kök es sonuçları se Tablo, 3, 5 de yer almakadır. Tablo 0. CAL sers Im-Pesaran-Shn panel brm kök es sonucu Im-Pesaran-Shn es for cross-seconally demeaned CAL Deermnscs chosen: consan -bar es, N,T = (63,) Obs = 504 Augmened by lags (average) -bar cv0 cv5 cv W[-bar] P-value -.46 -.640 -.670 -.740-0.300 0.38 CAL sersne uygulanmış olan Im-Pesaran-Shn es sonucunda elde edlen yüksek P değernden harekele sernn durağan olmadığı kararına varılmışır. Tablo. DCAL sers Im-Pesaran-Shn panel brm kök es sonucu Im-Pesaran-Shn es for cross-seconally demeaned D.CAL Deermnscs chosen: consan -bar es, N,T = (63,0) Obs = 504 Augmened by lags (average) -bar cv0 cv5 cv W[-bar] P-value -.668 -.640 -.680 -.750-8.36 0.000 CAL sersnn brnc farkına uygulanmış olan Im-Pesaran-Shn es sonucunda elde edlen değerler CAL sersnn brnc dereceden durağan olduğunu gösermekedr. Tablo. IHR sers Im-Pesaran-Shn panel brm kök es sonucu Im-Pesaran-Shn es for cross-seconally demeaned IHR Deermnscs chosen: consan -bar es, N,T = (63,) Obs = 504 Augmened by lags (average) -bar cv0 cv5 cv W[-bar] P-value 0.38 -.640 -.670 -.740 3.09.000
IHR sersne uygulanmış olan Im-Pesaran-Shn es sonucunda elde edlen yüksek P değernden harekele sernn durağan olmadığı kararına varılmışır Tablo 3. DIHR sers Im-Pesaran-Shn panel brm kök es sonucu Im-Pesaran-Shn es for cross-seconally demeaned D.IHR Deermnscs chosen: consan -bar es, N,T = (63,0) Obs = 504 Augmened by lags (average) -bar cv0 cv5 cv W[-bar] P-value -.740 -.640 -.680 -.750 -.785 0.037 IHR sersnn brnc farkına uygulanmış olan Im-Pesaran-Shn es sonucunda elde edlen değerler IHR sersnn brnc dereceden durağan olduğunu gösermekedr. Tablo 4. KAPKUL sers Im-Pesaran-Shn panel brm kök es sonucu Im-Pesaran-Shn es for cross-seconally demeaned KAPKUL Deermnscs chosen: consan -bar es, N,T = (63,) Obs = 504 Augmened by lags (average) -bar cv0 cv5 cv W[-bar] P-value -.44 -.640 -.670 -.740.858 0.968 KAPKUL sersne uygulanmış olan Im-Pesaran-Shn es sonucunda elde edlen yüksek P değernden harekele sernn durağan olmadığı kararına varılmışır Tablo 5. DKAPKUL sers Im-Pesaran-Shn panel brm kök es sonucu Im-Pesaran-Shn es for cross-seconally demeaned D.KAPKUL Deermnscs chosen: consan -bar es, N,T = (63,0) Obs = 504 Augmened by lags (average) -bar cv0 cv5 cv W[-bar] P-value -.763 -.640 -.680 -.750-9.036 0.000 KAPKUL sersnn brnc farkına uygulanmış olan Im-Pesaran-Shn es sonucunda elde edlen değerler KAPKUL sersnn brnc dereceden durağan olduğunu gösermekedr. Panel brm kök esler sonucunda brnc dereceden durağan olduğu kararına varılmış olan serler çn Pedron panel koenegrasyon es yapılmışır..
Tablo 6. Pedron Panel Koenegrasyon Tes Sonuçları panel v-sa = 3.66039 panel rho-sa = -.65547 panel pp-sa = -.8096 panel adf-sa = -.55667 group rho-sa = -.4834 group pp-sa = -.884 group adf-sa = -.59469 Nsecs =, Tperods = 63, no. regressors = Pedron koenegrasyon es sonucunda serler arası uzun dönem lşknn olmadığı kararına varılmışır. Çalışan sayısının kuruluşların hraca ve kapase kullanım oranları le koenegre çıkmaması nedenyle Fully Modfed Leas Squares (FMOLS) ve Dynamc OLS (DOLS) uygulanmamışır. Sonuç Sonuç olarak Türkye nn büyük sanay kuruluşlarının shdam düzeyyle kapase kullanım oranları ve hraca düzeyler arasında pozf br lşk bulunması beklenmekedr. İhracaın arması, frmanın arz emes gereken ürün mkarını arırmasını gerekreceğnden kapase kullanımını, dolayısıyla çalışırdığı şgücü mkarını yükselecekr. Dğer yandan kapase kullanım oranıyla shdam düzey arasında k değşkenn doğası gereğ pozf br lşk olduğu düşünülmekedr. Bu çalışmada Türkye çn orjnal serlern bulunmaması nedenyle kapase kullanım oranları İSO arafından yayınlanan çalışmadak dğer serlerden yararlanılarak hesaplanmışır. Yukarıda açıklanan bu yöneme göre kş başına düşen sermaye mkarının düşmes kapase kullanım oranının armasına şare emekedr. Bu da sermaye sokunun düşmes ya da çalışan şç sayısının armasıyla mümkündür. Ancak Tablo 6 da yer alan Panel koenegrason es sonucunda da görüldüğü gb uzun dönem lşks mevcu değldr. Bu sonuç k şeklde yorumlanablr: Brncs, hracaak arışın ç pazara yönelk arzda kısınıya gdlerek karşılandığı, kncs se aran hracaan kaynaklanan şgücü hyacı arışının, halen shdam edlmeke olan şgücünün çalışma süresnn ya da yoğunluğunun arırılması yoluyla karşılandığıdır.
Kaynakça Akgül, I., Geleneksel Zaman Sers Yönemler, Der Yayınları, İsanbul, 003 Akgül, I., Zaman Serler Analz ve ARIMA Modeller, Der Yayınları, İsanbul, 003 Aykaç, E., Snyalleme Varsayımı Alında Ekn Ücre Hpoeznn Analz, Yayınlanmamış Yüksek Lsans Tez, Danışman: Prof. Dr. Işıl Akgül, Ekonomer Anablm Dalı, Marmara Ünverses Sosyal Blmler Ensüü, 003. Balag, B. H. ve Kao, C., Nonsaonary Panels, Conegraon n Panels and Dynamc Panels: a Survey, CPR Workng Paper Seres No. 6, 000 Dckey, D. A. ve Fuller, W. A. (979), Dsrbuon of he Esmaors for Auoregressve Tme Serres Wh a Un Roo., Journal of he Amercan Sascal Assocaon, 74, sf. 47-43. Drne, I, ve Raul, C., Does he Balassa-Samuelson Hypohess Hold for Asan Counres? An Emprcal Analyss Usng Panel Daa Conegraon Tess, Wllam Davndson Insue workng paper, no.504, 00 Gencel, M., Ekonomerde İsask İlkeler, Flz Kabev, İsanbul, 00 Hadr, K., Tesng for Saonary n Heerogeneous Panel Daa, Economercs Journal, c.3, 000 Im, K., Pesaran, M., ve Y. Shn, Tesng for Un Roos n Heerogeneous Panels, Mmeo, Deparmen of Appled Economcs, Unversy of Cambrdge, 997 ISO, 500 Büyük Sanay Kuruluşu Anke, İsanbul, 00 ISO, 500 Büyük Sanay Kuruluşu Anke, İsanbul, 004 Levn, A., Ln. C.-F. ve C-S. Chu, Un roo ess n panel daa: Asympoc and Fne Sample Properes. Journal of Economercs c.08, 00 Pedron, P., CrcalValues For Conegrang Tess n Heerogeneous Panels wh Mulple Regressors, Oxford Bullen of Economcs and Sascs, v 6 specal ssue, 999 Pedron, P., Fully-Modfed OLS for Heerogeneous Conegraed Panels, Advances n Economercs, v5, ss.93-30, 000 Pedron, P., Panel Conegraon: Asympoc and Fne Sample Properes of Pooled Tme Seres Tess wh an Applcaon o The PPP Hypohess, Workng paper n Economcs, Indana Unversy, 995 Pedron, P., Panel Conegraon: Asympocs and Fne Sample Properes of Pooled Tme Seres Tess wh an Applcaon o he PPP Hypohess. Workng paper, Deparmen of Economcs, No. 95 03, Indana Unversy, 997
Phllps, P. C. B. Tme Seres Regresson Wh a Un Roo,Economerca, 55, pp. 77-30. 987 Phllps, P. C. B., Perron, P., Tesng For a Un Roo n Tme Seres Regresson, Bomerca, 75, sf. 335-346., 988 Sunal, S., 500 Büyük Sanay Kuruluşunun Panel Ver Yönemyle Analz, Marmara Ünverses Sosyal Blmler Ensüsü Ekonomer Anablm Dalı, yüksek lsans ez, İsanbul, 003