A. BES NLER VE DENGEL BESLENME

1. Ünite A. BES NLER VE DENGEL BESLENME 1- Resimdeki çocuklar çok ifltahl bir flekilde yemek yiyorlar. Günde kaç ö ün yemek yemeliyiz? Niçin? 2- Uzun süre yemek yemezsek kendimizi nas l hissederiz? 3- Resimdeki çocuklar niçin çeflitli yiyecekler yiyor? Büyümek için yaln z tek çeflit yiyecekle beslenmek yeterli midir? Neden? 4- Resimdeki çocuklar dikkatli bir flekilde sebze ve meyve y k yorlar. Y kamadan yenen çi sebze ve meyvelerin sa l m za olumsuz etkileri nelerdir? 16

1. Canl lar Neden Beslenir? Vücudumuz Bilmecesini Çözelim Merak Ediyorum 1. Koflabilmek, yürüyebilmek, oyun oynayabilmek için gerekli enerjiyi nereden buluyoruz? 2. Ne zaman ö retmenimle ayn boya gelece im? 3. nsanlar ilk ça larda nas l beslenirlerdi? Geçen y l canl lar, cans zlardan ay ran özelliklerden birinin de büyümek oldu unu ö rendik. Bildi iniz gibi canl lar büyürler ve geliflirler. Size göre canl lar büyümek için nelere gereksinim duyarlar? Hadi, gelin canl lar dünyas nda k sa bir gezinti yapal m. Baz hayvanlar do duklar nda çok küçüktürler, ama büyüdüklerinde kocaman olurlar. Yavru panda do du unda bir muzdan daha hafiftir. Büyüdü ünde ise 160 kg civar nda olur. Bu kadar çok büyümesinin sebebi ne olabilir? Mavi balinalar yeryüzündeki en büyük hayvanlard r. Büyüdüklerinde boylar yaklafl k 30 metre olur. Onlar n bu boyuta gelmelerinin sebebi nedir? Peki ya biz insanlar! Do du umuzda yaklafl k 3 kg, 10 yafl nda 30-35 kg, 15 yafl nda 40-45 kg oluruz. Görüldü ü gibi canl lar, dünyaya geldikleri gibi kalmaz, büyürler. Canl lar büyüyebilmek için beslenirler. Yenilen besinlerin bir k sm canl lar n yap s na kat l r. Böylece kaslar ve kemikler geliflir. Bunun sonucunda da büyüme gerçekleflir. Yedi imiz besinlerin bir k sm büyümeyi sa l yorsa kalan k sm ne ifle yarar? 17

1. Ünite Sinek kuflu gibi baz kufllar bir günde kendi a rl klar n n yar s ndan fazla yiyecek tüketir. Buna ra men çok büyüyemezler. nsanlar da belirli bir yafla ulaflt klar nda büyümelerini tamamlarlar. O hâlde canl lar, yaln z büyümek için beslenmezler. Bir günde üç ö ün yemek yeriz. Çünkü hepimizin bir günde belirli miktarda enerjiye gereksinimi vard r. Her gün pek çok etkinlikte bulunuruz. Koflar z, yürürüz, ders çal fl r z, bisiklete bineriz, çeflitli oyunlar oynar z. Bunlar yaparken enerji harcar z. Nefes al p verirken, dinlenirken, düflünürken, hatta uyurken bile enerji kullan r z. Di er canl lar da t pk bizim gibi yaflamsal faaliyetlerini yerine getirmek için enerji harcar. Bu enerji besinlerden sa lan r. Görüldü ü gibi canl lar yaflamlar n sürdürebilmek için beslenmek zorundad r. Yak t biten bir araba çal flmaz. Canl lar da beslenemediklerinde yaflayamazlar. Peki besinlerimizi nereden sa lar z? Besinlerimizi hayvanlardan ve bitkilerden elde ederiz. Et, süt, yumurta gibi besinler hayvansal kaynakl d r. Meyve ve sebzeler de bitkisel kaynakl besinlerdir. Bu grupland rmada besinlerin kaynaklar temel al nm flt r. Acaba besinleri baflka özelliklerine göre de grupland rabilir miyiz? S: 11 E: 1 Bunu cevaplayabilmek için besin içeriklerini bilmemiz gerekir. Canl l m z sürdürmemizi sa layan besinler neler içerir? Kahvalt da peynir, zeytin, ekmek yeriz; yan nda süt veya çay içeriz. Hepsinin tad de ifliktir. Farkl tatlar besinlerin içerdikleri çeflitli maddelerden kaynaklan r. Herbirinin içinde bize enerji veren, yaralar iyilefltiren, vücudumuzu güçlendiren de iflik maddeler bulunur. 18

1. Hangi besinleri yersek daha sa l kl büyürüz? 2. Bize enerji veren besinler hangileridir? 3. Güçlü olmak için neler yemeliyiz? 4. Özellikle k fl aylar nda annelerimiz portakal ve mandalina yememiz konusunda neden srar ederler? 5. S cak günlerde daha çok su içeriz, bunun sebebi ne olabilir? Besinler, canl lar için çok önemlidir. Bu sebeple bilim insanlar besinlerin içeri inin neler oldu unu merak etmifllerdir. Bu konuda çeflitli çal flmalar yaparak besinlerin içerdi i maddeleri bulmufllard r. Günümüzde, tüketti imiz tüm besinlerin neler içerdi i bilinmektedir. 1. ETK NL K 2. Besin çerikleri ve Görevleri Vücudumuz Bilmecesini Çözelim Besin çeriklerini Keflfedelim Bu etkinli in sonunda, de iflik besinlerde farkl maddelerin bulundu unu ö renmifl olaca z. Bafllamak çin Hafllanm fl yumurta ak, ekmek, patates, ceviz, süt, lügol, biüret veya nitrik asit, kâ t, defter, kalem, damlal k, 2 adet deney tüpü Birlikte Yapal m S n f m zda befler kiflilik üç grup olufltural m. Her grupta tüm besinlerden bulunmas na dikkat edelim. Grubumuzdaki her bir besini üç parçaya bölelim. Bu parçalardan birer tane alarak birbirinin ayn s olan üç besin grubu olufltural m. Birinci gruptaki besinlerin üzerine lügol damlatal m. kinci gruptaki besinlerin üzerine biüret veya nitrik asit damlatal m. Her iki ifllemdeki renk de iflimini gözlemleyelim, not alal m. ki deney tüpüne 8-10 damla süt koyal m. Tüplerden birine birkaç damla lügol, di erine biüret ya da nitrik asit ekleyelim. Renk de iflimini gözlemleyerek not alal m. Üçüncü gruptaki besinleri kâ da sürelim. Kâ da birkaç damla süt damlatal m. Kâ d fleffaflaflt ran besinlerin neler oldu unu not edelim. Ne Oldu? 1. Lügol damlatt m zda hangi besinler maviye dönüfltü? 2. Nitrik asit damlatt m zda hangi besinler sar ya dönüfltü? 3. Hangi besinler kâ d fleffaflaflt rd? Neler Ö rendik?... 19 Merak Ediyorum

1. Ünite Yiyecekler birden fazla besin maddesi içerebilir. Ancak içeri inde en çok hangi besin maddesi bulunuyorsa o grupta yer al r. Besinleri içeriklerine göre karbonhidratlar, proteinler, ya lar, vitaminler, su ve mineraller olarak grupland r r z. 2.1. Karbonhidratlar Gün boyunca çeflitli besinler tüketiriz. Bunlar n bir k sm bize enerji verir. Makarna, pilav, ekmek gibi besinler enerji sa lar ve bol miktarda karbonhidrat içerir. Karbonhidratlar temel besin maddelerimizdendir. Ayn zamanda vücudumuzun as l enerji kayna d r. Bunlar vücudumuzda k sa sürede enerjiye dönüflür. Özellikle bitkisel g dalar karbonhidrat bak m ndan zengindir. Bu day, m s r, pirinç, arpa, yulaf, patates, fleker kam fl bol miktarda karbonhidrat içerir. Bal, süt ve meyve çeflitleri de karbonhidrat aç s ndan zengindir. Birçok meyve ve sebzede, kepekli ekmekte, yulaf gibi besin maddelerinde bulunan lif de karbonhidratt r. Lifli besinler sindirimi kolaylaflt r r. 2.2. Proteinler Okula ilk bafllad m z anla flu andaki boyumuz ve kilomuz ne kadar farkl, de il mi? Eski foto raflar m za bakt m zda bu de iflikli in ne kadar belirgin oldu unu görürüz. Her y l boyumuz biraz daha uzar, kütlemiz de artar. Zaman zaman da düfler; elimizi, kolumuzu yaralar z. Ama yaralar m z k sa sürede iyileflir. Bütün bunlar vücudumuzda yap c ve onar c olarak görev yapan proteinler gerçeklefltirir. Büyüme, geliflme, yaralar n iyileflmesi, vücudun mikroplara karfl direnci için proteinlere gereksinim vard r. Et, süt, peynir, yo urt, yumurta ve bal k protein bak m ndan zengin hayvansal besinlerdir.tah llar (bu day, arpa, çavdar, yulaf vb.), baklagiller (kuru fasulye, nohut, mercimek, bezelye vb.) ve kuru yemifllerde de bol miktarda protein bulunur. Bunlar Biliyor musunuz? Büyüme ve geliflme döneminde yeterince protein al nmazsa büyüme yavafllar, hatta durabilir. Proteinler zekâm z n gelifliminde de çok etkili olur. 20

Vücudumuz Bilmecesini Çözelim 2.3. Ya lar Vücudumuzun gereksinim duydu u enerjiyi ilk önce karbonhidratlardan sa lar z. Ama fazla enerji gerektiren ifller yapt m zda karbonhidratlardan ald m z enerji yetersiz kal r. Uzun süre aç kald m zda da enerjimiz azal r. Bu gibi durumlarda gereksinim duydu umuz enerjiyi di er bir enerji kayna olan ya lardan sa lar z. Ya lar, bitki ve hayvanlardan elde edilir. Zeytin, ayçiçe i, m s r, yer f st, susam ve soya bitkileri ya bak m ndan çok zengindir. Ya gereksinimimizin ço unu bu bitkilerden karfl lar z. Bunlardan baflka ceviz, badem, kabak çekirde i, f nd k bol miktarda ya içerir. Bal k, süt, peynir, tereya, kaymak, et ve et ürünleri ya bak m ndan zengin hayvansal besinlerdir. 2.4. Vitaminler Gün içinde bol bol taze meyve ve sebze tüketiriz. Bunlar sa l m z aç s ndan önemli rolü olan vitaminleri bol miktarda içerir. Vitaminler, vücudumuzda düzenleyici olarak görev yapar. Vücudumuzu hastal klardan korur. Büyüme ve geliflmemizde di er besinlerle birlikte rol oynar. Sa l kl yaflam n vazgeçilmez bir parças olan vitaminlerin pek çok çeflidi bulunur. Bunlar Biliyor musunuz? Ya lar, karbonhidratlardan daha fazla enerji içerir. Çok fazla ya l besinler yedi imizde vücudumuz bunlar depolar. 21

Vücudumuzda düzenleyici olarak görev yapan vitamin çeflitleri afla da gösterilmifltir. 1. Ünite A B C V TAM NLER K E D Vitaminler kendilerini tan t yorlar. Merhaba! Ben A vitaminiyim. Benim bulundu um besinlerden her gün belirli miktarda yemelisiniz ve içmelisiniz. Yumurta, süt, karaci er, böbrek, bu day, mantar, baklagiller, taze fasulye, domates, kereviz, havuç, avokado, f st k, cevizde bulunurum. Merhaba! Biz B vitaminleriyiz. Tah l, tah l ürünleri, yumurta, süt ve süt ürünleri (peynir, yo urt vb.), k rm z et ve sebzelerin ço unda bulunuruz. Bizim bulundu umuz besinlerden belirli miktarda yemelisiniz ve içmelisiniz. 22

Vücudumuz Bilmecesini Çözelim Merhaba! Ben C vitaminiyim. Turunçgiller (portakal, limon, mandalina vb.), domates, çilek, maydanoz, lahana, patates, kuflburnu, bö ürtlen ve koyu yeflil yaprakl sebzelerde bolca bulunurum. Benim bulundu um besinleri de bolca yemelisiniz ve içmelisiniz. Merhaba! Ben D vitaminiyim. Özellikle çocuklar büyümek için benim bulundu um yiyecekleri bolca yemeli ve içmelidir. Büyümenizi sa layabilmek için günefl fl na gereksinim duyar m. Süt, yumurta, bal k, bal k ya, tereya, sebzeler, karaci er ve peynirde bol miktarda bulunurum. Merhaba! Ben E vitaminiyim. Benim bulundu um besinleri de yemeyi unutmaman z gerekir. Tah l, tah l ürünleri, yumurta, süt ve süt ürünleri, k rm z et ve sebzelerin ço unda bulunurum. Merhaba! Ben K vitaminiyim. Ben de vücudunuz için gerekliyim. K rm z et, yeflil sebzeler, domates, karaci er, m s r, muz, fleftali, çilek ve pirinçte bulunurum. S: 12 E: 2-3 23

1. Ünite SU 2.5. Su Evde bulunan bitkileri sulamay unutursak yapraklar n n canl l klar n kaybetti ini görürüz. Bir süre sonra ise bitkiler kurumaya bafllar. Ayn flekilde di er canl lar da belli bir süre susuz kal rsa yaflamlar tehlikeye girer. Canl lar n yaflamsal faaliyetlerini sürdürmesinde suyun büyük bir önemi vard r. Vücudumuzun yaklafl k % 70 i sudur. Su, vücudumuzda düzenleyici olarak görev yapar. Su gereksinimimizi öncelikle su içerek karfl lar z. Bunun yan s ra yedi imiz bütün besinlerde, özelliklede meyve ve sebzelerde de bir miktar su vard r. 2.6. Mineraller Vücudumuzda düzenleyici olarak görev yaparlar. Mineralleri yedi imiz yiyecek ve içeceklerle al r z. Besinleri vücudumuzda yapt klar ifllere göre grupland rd k. fiimdi de bunu tablo hâlinde gösterelim. Besin Çeflitleri Karbonhidratlar Proteinler Ya lar Vitaminler Su ve minareller Öncelikli Görevleri Enerji verici Yap c ve onar c Enerji verici Düzenleyici Düzenleyici S: 13 E: 4 Bunlar Biliyor musunuz? K vitamini vücudumuzda bulunan mikroskobik canl lar taraf ndan da üretilir. 24

Vücudumuz Bilmecesini Çözelim 3. Dengeli ve Sa l kl Beslenme 1. Çok yemek yiyen sa l kl olur mu? 2. Niçin düzenli beslenmeliyiz? Merak Ediyorum Bugün Ne Yiyelim? Ahmet ve Selma ayn s n fta okuyan iki yak n arkadaflt. Her sabah buluflup okula beraber giderlerdi. Çok iyi anlafl yorlard. Ama aralar nda önemli bir farkl l k vard. Selma sabahlar evden ç kmadan önce kahvalt ederdi. Kahvalt s nda yumurta, peynir, reçel, zeytin yer; süt veya çay içerdi. Okula giderken ald elmay da teneffüste yerdi. Oysa Ahmet kahvalt yapmaz, annesinin okulda yemesi için haz rlad yiyecekleri de yemezdi. Bunun yerine hamburger, pizza, patates k zartmas gibi haz r yiyecekleri tercih ederdi. 25

1. Ünite Akflamlar da evdeki yemeklerden yemek istemez, annesinden sandviç gibi yiyecekler ister, bol bol, asitli içecek tüketirdi. Bir gün okul yolunda, Selma, Ahmet e neden kahvalt etmedi ini sordu. Ahmet sabahlar can n n bir fley yemek istemedi ini ve kahvalt daki yiyecekleri sevmedi ini söyledi. Bir süre kimin hakl oldu u konusunda tart flt lar. En sonunda ö retmenlerine sormaya karar verdiler. Size göre Ahmet ve Selma dan hangisi sa l kl besleniyor? Nas l böyle bir sonuca ulaflt n z? Hadi gelin, nas l sa l kl beslenebilece imizi ö renip Ahmet ve Selma ya yard m edelim. Kâ t veya kartona çeflitli besinler çizelim. Kahvalt, ö le ve akflam yemekleri için farkl ö ünler haz rlayal m. Haz rlad m z ö ünler hangi besinleri içermektedir? Niçin bunlar tercih ettiniz? Tüm yiyecek ve içecekler tek bafllar na vücudumuz için gerekli bütün maddeleri içermezler. Bu nedenle yiyecekleri grupland rmal ve bu do rultuda beslenmeliyiz. S: 15-16 Grupland rd m z besinlerden her gün belirli E: 7-8 miktarlarda yememiz gerekir. Böylece yaflam m z sa l kl bir biçimde sürdürmüfl oluruz. Bir günde bu çeflitlerden ne kadar tüketmemiz gerekir? 26

Günlük örnek yemek listesi yapal m Sabah Ö le Bir yumurta ya da iki kibrit kutusu büyüklü ünde peynir Befl on zeytin ya da bir kafl k reçel Birkaç dilim ekmek Bir bardak süt Bir portakal ya da domates Vücudumuz Bilmecesini Çözelim Kuru baklagil yeme i ya da etli bir yemek veya bal k Pilav ya da makarna Salata ya da cac k Sütlaç veya puding Akflam Çorba ya da etli sebze yeme i Pilav Salata, meyve ya da yo urt Vücudumuzun sa l kl çal flabilmesi için günlük enerji gereksinimimizi karfl layacak kadar besin tüketmeliyiz. Bununla birlikte vücudumuzun yap m, onar m maddelerine ve düzenleyicilere de gereksinimi oldu unu biliyoruz. O hâlde her ö ünde de iflik besin maddelerinden belirli miktarlarda yemeliyiz. Böylece hem enerji gereksinmemizi hem vücudun di er iflleri için gerekli maddeleri alm fl oluruz. Buna yeterli ve dengeli beslenme deriz. Dengeli beslenmeye diyet ad n veririz. Dengeli beslenmek için vitamin ve minerallerin az miktarda; karbonhidrat, protein ve ya lar n ise daha fazla al nmas gerekir. Ayr ca günlük su gereksinimimizin karfl lanmas için 8 bardak su içmeliyiz. E er bir ya da birden fazla besin maddesi eksik olursa vücudumuz sa l kl çal flamaz. Sa l kl ve dengeli beslenme, do ru miktarlarda ve ayn zamanda zararl maddelerden uzak yiyeceklerle sa lan r. H zla büyüdü ünüz için vücudunuzun protein ve karbonhidratlara gereksinimi yetiflkinlerden daha fazlad r. Bu yüzden yeteri kadar beslenmemiz gerekir. Bu yafllarda edinece imiz beslenme al flkanl m z gelecekte sa l m z etkileyecektir. Bunlar Biliyor musunuz? S: 17 E: 9 Bebekler en az alt ay boyunca anne sütü ile beslenmelidir. Anne sütü bebe in tüm besin gereksinimini karfl lar. 27

1. Ünite 4. Besin ve Teknoloji 28 Merak Ediyorum 1. Beslenirken haz r g dalar m yoksa evde yap lan g dalar m tercih edersiniz? Neden? 2. Besin paketlerinin üzerinde yer alan son kullanma tarihi önemli midir? Niçin? 3. Y llar sonra beslenmemizi besin tabletleriyle gerçeklefltirebilir miyiz? Bu konu hakk ndaki düflünceleriniz nelerdir? Teknolojinin geliflmesi ile yedi imiz içti imiz g da çeflitleri art fl göstermifltir. Son y llarda meyveli yo urt, flekerleme, puding, haz r çorba, ketçap, mayonez gibi yiyeceklerle dondurulmufl g dalar hayat m za girmifltir. Teknoloji ilerledikçe g da maddelerine koruyucu, renklendirici, tatland r c gibi katk maddeleri eklenmektedir. Bu yolla g dalar daha cazip hâle gelmekte, çocuklar n ve gençlerin ilgisini çekmektedir. Ancak bu katk maddeleri g dalar n do al hâlini bozabilir. Çeflitli sa l k sorunlar n n ortaya ç kmas na sebep olabilir. Bu maddeler yüzünden kanser gibi hastal klarla bile karfl laflabiliriz. E er katk maddeleri uluslararas standartlarda belirlenen miktarlarda kullan lmazsa sa l k sorunlar oluflur. Bu yüzden g da sektöründeki üreticilerin g da yap m nda özenli ve dikkatli olmas gerekir. Üreticiler gibi biz tüketiciler de baz noktalara dikkat etmeliyiz. Al flverifl s ras nda öncelikle, paket üzerinde bulunan g da içerikleri ile ilgili aç klamalar okumal y z. Paketler üzerinde bulunan son kullanma tarihine de bakmal y z. Bu tarih geçmiflse ürünü almay p sat c y uyarmal y z. Çünkü bu ürünler tazeli ini yitirmifl, bozulmufltur. Bunlar n yenilmesi besin zehirlenmesi gibi çeflitli hastal klar n ortaya ç kmas na neden olur. Ayr ca ürün üzerinde Tar m Bakanl n n izninin olup olmad n kontrol etmeliyiz. Ürünün kalitesini gösteren Türk Standartlar Enstitüsünün iflaretini ( ) aramam z da yarar m za olacakt r.

Vücudumuz Bilmecesini Çözelim Resimdeki kifli, domates sat n almak istiyor. Önce domatesi gözleriyle kontrol ediyor. Sonra sa lam olup olmad na bakmak için domatesi eline al yor. Sertli ini kontrol ediyor. Ezik ve çürümüfl domatesler tercih edilmemelidir. Çünkü bu özellikler domatesin bozuldu unu gösterir. Ald m z meyve ve sebzeler solgun olmamal, canl ve diri görünmelidir. Biz de yemeden önce yiyeceklerimizi kontrol ederiz. Bunun için gözlerimizi, ellerimizi ve burnumuzu kullan r z. Yiyece in yenilip yenilmeyece ine bu denetlemeden sonra karar veririz. Yiyecek daha sonra a zda dudaklar, dil ve difller yoluyla yenilebilirlik bak m ndan kontrol edilir. Yukar da da görüldü ü gibi meyve ve sebzeleri tüketirken baz noktalara dikkat ederiz. Öncelikle meyve ve sebzelerin do al hâliyle tüketilmesine gayret edilmelidir. Bunun yan nda temizli ine ve tazeli ine de bak lmal d r. Meyve ve sebzeler, yenmeden önce iyice y kanmal d r. Yaprakl sebzelerin yapraklar n tek tek y kamak gerekir. E er y kamazsak çeflitli mikroplar besinlerle birlikte vücudumuza girer. Bu da birçok hastal a sebep olur. Ne Olmak stiyorum? 4.1. Taze Besin, Sa l kl Yaflam G da Mühendisli i Ülkemizde son y llarda geliflme gösteren mesleklerden biri de g da mühendisli idir. G da mühendisleri, g dalar n ifllenmesinde, paketlenmesinde, pazarlanmas nda, yeni g dalar n üretilmesinde araflt rma ve denetim görevi al r. Bu alanla u raflanlar, beslenme de eri yüksek besin üretmek için çal fl rlar. Ayn zamanda g dalar n nas l ifllenmesi gerekti i üzerinde dururlar. G da maddelerini de erlendirmek ve savurganl önlemek de görevleri aras nda yer al r. G da mühendisleri g da çeflitlili ini art rmak için u rafl verirler. Kendimizi De erlendirelim 1. Protein içeren besinleri hiç yemedi inizi düflünün. Bu durumda neler olur? 2. Yaflamsal faaliyetlerimizi gerçeklefltirmek için enerjiye gereksinimimiz vard r. Bunun için karbonhidrat ve ya içeren besinler yeriz. Peki vitamin, mineral içeren besinleri niçin yeriz? 3. Kahvalt da yumurta, peynir, zeytin, domates, ekmek yiyen bir insan hangi vitamin çeflitlerini alm fl olur? 4. Günlük hayat m zda Diyet yap yorum. diyen pek çok kifli ile karfl lafl r z. Bu kifliler sizce diyet sözcü ünü hangi anlamda kullan yorlar? 5. Eskimolar kutuplarda yaflar. Kutuplarda besin çeflitlili i oldukça azd r. Sizce eskimolar dengeli ve sa l kl beslenmek için gerekli olan besin maddelerini alabiliyorlar m? Neden? 29