META VE PARA M E T A KULLANIM-DEÐERÝ VE DEÐER

Transkript

1 BÝRÝNCÝ KÝTAP SERMAYENÝN ÜRETÝM SÜRECÝ BÝRÝNCÝ KISIM META VE PARA BÝRÝNCÝ BÖLÜM M E T A BÝRÝNCÝ KESIM. METAIN ÝKÝ ÖÐESÝ KULLANIM-DEÐERÝ VE DEÐER (DEÐERÝN ÖZÜ VE DEÐERÝN BÜYÜKLÜÐÜ) Kapitalist üretim tarzýnýn egemen olduðu toplumlarýn zenginliði, "muazzam bir meta birikimi" [1] olarak kendini gösterir, bunun birimi tek bir metadýr. Araºtýrmalarýmýzýn, bu nedenle, metaýn tahlili ile baºlamasý gerekir. Meta, her ºeyden önce, bizim dýºýmýzda bir nesnedir ve, taºýdýðý özellikleriyle, ºu ya da bu türden insan gereksinmelerini gideren bir ºeydir. Bu gereksinmelerin niteliði, örneðin ister mideden, ister hayalden çýkmýº olsun, bir ºey deðiºtirmez. [2] Burada nesnenin, bu gereksinmeleri, geçim aracý olarak doðrudan doðruya (sayfa 49) mý, yoksa üretim aracý olarak dolaylý yoldan mý, nasýl giderdiði de bizi ilgilendirmemektedir. Demir, kaðýt vb. gibi her yararlý ºeye, iki görüº açýsýndan, nitelik ve nicelik açýsýndan bakýlabilir. Her yararlý ºey, birçok özelliklerin bir bütünüdür ve bunun için çeºitli yönlerden yararlý olabilir. ªeylerin çeºitli kullanýmlarýný bulup ortaya çýkarmak tarihin iºidir. [3] Yararlý nesnelerin niceliðini ölçmek için toplumca benimsenen ölçüleri saptamak da böyledir. Bu ölçülerin farklý oluºunun nedeni, kýsmen ölçülecek nesnelerin niteliklerinin farklý oluºu, kýsmen de alýºkanlýklardýr. Bir ºeyin yararlýlýðý, onu, bir kullaným-deðeri haline getirir. [4] Ama bu yararlýlýk, belirsiz bir ºey deðildir. Metaýn fiziksel özellikleriyle sýnýrlý olduðu için, o, metadan ayrý bir varlýða sahip deðildir. Demir olsun, buðday olsun ya da elmas olsun, bir meta, bu nedenle, maddi bir ºey olduðu için, bir kullaným-deðeridir, yararlý bir ºeydir. Metaýn bu özelliði, o metaýn yararlý niteliklerinden yararlanmak için gerekli olan emek miktarýna baðýmlý deðildir. Kullaným-deðeri ele alýnýrken, biz, her zaman, ºu kadar düzine saat, ºu kadar metre keten ya da ºu kadar ton kömür gibi belirli niceliklerden sözettiðimizi varsayarýz. Metalarýn kullaným-deðerleri özel bir bilgi alanýnýn, metalarýn ticari bilgisinin malzemesini oluºturur. [5] Kullaným-deðerleri, ancak kullaným ya da tüketim ile bir gerçek haline gelir: bunlar, ayrýca, toplumsal biçimi ne olursa olsun, her türlü servetin özünü oluºtururlar. Ýncelemek üzere olduðumuz toplum biçiminde, bunlar, ayrýca, deðiºim-deðerinin maddi taºýyýcýlarýdýr. Deðiºim-deðeri, ilk bakýºta, bir nicel iliºki olarak birbirleriyle deðiºilen deðiºik türden kullanýmdeðerlerindeki oran olarak [6] (sayfa 50) zamana ve yere göre durmadan deðiºen bir iliºki olarak görünür. Böyle olunca deðiºim-deðeri, raslantýya baðlý, tamamen göreli, ve bunun sonucu metaýn özünde bulunan bir deðer olarak görünür; metadan ayrýlamayan ve onun özünde bulunan bir deðiºim-deðeri ise, terimlerde bir çeliºki gibi gelir. [7] Konuyu biraz daha yakýndan ele alalým. Belli bir meta, örneðin bir quarter buðday, x kadar ayakkabý boyasýyla, y kadar ipekle, ya da z kadar altýnla vb., kýsacasý, çok farklý oranlardaki baºka metalarla deðiºiliyor. Bu durumda, buðdayýn, bir deðil birçok deðiºim oraný var demektir. Ama, x kadar ayakkabý boyasý, y kadar ipek ya da z kadar altýn vb. hep bir quarter buðdayýn deðiºim-deðerini temsil ettiklerinden, x kadar ayakkabý boyasýnýn, y kadar ipeðin, z kadar altýnýn vb. Deðiºim-deðeri olarak, ya birbirlerinin yerlerini alabilmeleri, ya da birbirlerine eºit olmalarý gerekir. Bunun için, birincisi: belli bir metaýn geçerli deðiºim-deðerleri eºit bir ºeyi ifade eder; ikincisi: deðiºim-deðeri, genellikle yalnýzca bir anlatým biçimi, metada bulunan, ama ondan ayýrdedilebilen görüngüsel (phenomenal) bir biçimdir. Örneðin, buðday ve demir gibi iki meta alalým. Bunlarýn arasýndaki deðiºim oraný ne olursa olsun, bu daima belli bir miktar buðdayý, bir miktar demire eºit kýlan bir denklemle gösterilebilir: diyelim, 1 quarter buðday = x ton demir olsun. Bu denklem bize ne anlatýr? Bu denklem, bize, iki farklý ºeyde, bir quarter buðday ile x ton demirde, her ikisinde de eºit miktarlarda ortak bir ºeyin var olduðunu anlatýr. Öyleyse bu iki ºeyin, ne biri ne de ötekisi olmayan üçüncü bir ºeye eºit olmasý gerekir. Bunun için de, bunlarýn herbirinin, deðiºim-deðeri olarak, bu üçüncü ºeye indirgenebilir olmasý gerekir.

2 Basit bir geometrik örnek bunu aydýnlatacaktýr. Çokgenlerin alanlarýný hesaplamak ve karºýlaºtýrmak için, bunlarý üçgenlere ayýrýrýz. Ama üçgenin alaný, onun görünen biçiminden tamamen farklý bir ºeyle, yani tabaný ile yüksekliðinin çarpýmýnýn yarýsý ile ifade edilir. Ayný ºekilde, metalarýn deðiºim-deðerlerinin de (sayfa 51) kendilerinde az ya da çok miktarda bulunan ortak terimlerle ifade edilebilmesi gerekir. Bu ortak "ºey", metalarýn geometrik, kimyasal ya da baºka bir doðal özelliði olamaz. Bu gibi özellikler, ancak onlara bir yarallýlýk saðladýklarý, onlarý kullaným-deðeri haline getirdikleri zaman bizim için önemli olurlar. Ama metalarýn deðiºimi, kuºkusuz, kullaným-deðerinden tamamen soyutlanarak karakterize edilen bir iºtir. Öyleyse, bir kullaným-deðeri, ancak yeterli miktarda olmak kaydýyla, bir baºka kullaným-deðerinden farksýzdýr. Ya da, yaºlý Barbon'un dediði gibi, "Deðerleri eºitse, bir tür eºya, hemen hemen baºka bir tür eºyadýr. Eºit deðerdeki ºeyler arasýnda fark ya da ayrýlýk yoktur.... Yüz pound deðerindeki kurºun ya da demir, yüz pound deðerindeki gümüº ya da altýn kadar deðerlidir." [8] Kullaným-deðeri olarak metalar, her ºeyden önce birbirinden farklý niteliklerdir; ama deðiºim-deðerleri olarak yalnýzca farklý miktarlardýr ve dolayýsýyla zerre kadar kullaným-deðeri içermezler. Demek ki, metalarýn kullaným-deðerini bir yana býrakýrsak, geriye ortak tek bir özellikleri, emek ürünleri olmalarý özelliði kalýr. Ancak, emek ürününün kendisi bile elimizde bir deðiºikliðe uðramýºtýr. Emek ürününü, kullaným-deðerinden soyutlarsak, ayný zamanda, onu kullaným-deðeri yapan maddi öðelerden ve biçimlerden de soyutlamýº oluruz; artýk o, masa, ev, iplik ya da herhangi yararlý bir ºey deðildir. Maddi bir ºey olarak varlýðý, yokolmuºtur. Ve artýk kendisine, bir doðramacýnýn, duvarcýnýn, eðiricinin ya da baºka türden belirli bir üretici emeðin ürünü olarak bakýlamaz. Ürünlerin yararlý nitelikleri ile birlikte, hem bunlarda ºekillenmiº çeºit çeºit emeðin yararlý niteliðini, hem de bu emeðin somut biçimlerini yoketmiº oluruz; hepsinde ortak olandan baºka bir ºey kalmamýºtýr; hepsi de tek ve ayný tür emeðe, soyut insan emeðine indirgenmiºtir. ªimdi de bu ürünlerin herbirinden arta kalan ºeyi alalým; bu, herbirinde, ayný düºsel bir gerçekten, türdeº insan emeðinin salt billurlaºmasýndan, harcanýº biçimi ne olursa olsun, harcanmýº emek-gücünden ibarettir. Bütün bu ºeyler, ºimdi bize ºunu anlatýyorlar: bunlarýn üretimleri sýrasýnda, insan emek-gücü harcanmýºtýr, (sayfa 52) ve bunlarda insan emeði cisimleºmiºtir. Hepsinde ortak olan bu toplumsal özün kristalleri olarak bakýldýðýnda, bunlar Deðerdir. Metalar deðiºildikleri zaman bunlarýn deðiºim-deðerlerinin kendisini, kullaným-deðerlerinden tamamen baðýmsýz bir ºey olarak ortaya koyduðunu görmüºtük. Ama bunlarýn kullaným-deðerini soyutlarsak, geriye yukarda açýklandýðý gibi, Deðer kalýr. Bunun için, metalar deðiºildiklerinde, kendisini, deðiºim-deðeri olarak ortaya koyan ortak öz, onlarýn deðeridir. Ýncelememiz ilerledikçe, deðiºim-deðerinin, içersinde metalarýn deðerinin kendisini gösterebildiði ya da ifade edilebildiði tek biçim olduðu görülecektir. Bununla birlikte, ºimdilik, deðerin niteliðini onun biçiminden baðýmsýz olarak ele almak zorundayýz. Bir kullaným-deðeri ya da yararlý bir madde, bu nedenle, ancak, içersinde soyut insan emeðinin somutlaºtýðý ya da maddeleºtiði için bir deðere sahiptir. Peki öyleyse bu deðerin büyüklüðü nasýl ölçülecek? Besbelli ki, malýn içerdiði, deðer yaratýcý özün, yani emeðin niceliðiyle ölçülür. Emeðin niceliði, onun süresiyle ölçülür, ve emek-zamanýnýn ölçütü de hafta, gün ve saat olarak ifade edilir. Bazýlarý, bir metaýn deðeri, onun için harcanan emeðin niceliðiyle belirlendiðine göre, iºçi ne kadar tembel ya da beceriksiz olursa, metaýn üretimi için o kadar fazla zaman gerekeceðinden, onun metaýnýn o kadar deðerli olacaðýný sanabilirler. Oysa, deðerin özünü oluºturan emek, türdeº insan emeðidir, bir biçimli (uniform) emek-gücü harcamasýdýr. Bir toplumun, ürettiði tüm metalarýn toplam deðerinde somutlaºan toplam emek-gücü birçok tek tek birimlerden meydana gelmekle birlikte, burada, türdeº insan emek-gücü kitlesi olarak kabul edilir. Bu birimlerin herbiri, toplumsal ortalama emek-gücü niteliðini taºýdýklarý ve bu nitelikleri ile etkili olduklarý sürece, birbirlerinin aynýdýr; yani bir metaýn üretimi için ortalama olarak gerekli ya da toplumsal olarak gerekli zamandan daha fazlasýna gereksinme göstermedikleri sürece, biri diðerinin aynýdýr. Toplumsal olarak gerekli emek-zamaný, bir malý, normal üretim koºullarý altýnda, o sýradaki ortalama hüner derecesi ve yoðunluðu ile elde edebilmek için gerekli zamandýr. Ýngiltere'de buharla iºleyen dokuma tezgâhlarýnýn kullanýlmaya baºlanmasýndan sonra, belirli bir miktar ipliði kumaº haline getirmek için gerekli emek-zamaný belki de yarýya inmiºti. Oysa el tezgâhýnda çalýºan dokumacýlar, ayný iºi, eskisi kadar ayný zamanda (sayfa 53) yapmaya devam etmiºlerdir; ama bu deðiºiklikten sonra, emeklerinin bir saatlik ürünü yalnýzca yarým saatlik toplumsal emeði temsil etmiº ve bunun sonucu olarak da eski deðerinin yarýsýna düºmüºtür. Öyleyse görüyoruz ki, herhangi bir malýn deðerinin büyüklüðünü, toplumsal olarak gerekli-emek miktarý ya da onun elde edilmesi için toplumsal bakýmdan gerekli emek-zamaný belirler. [9] Buna baðlý olarak tek tek her meta kendi türünün ortalama örneði olarak kabul edilmelidir. [10] Bunun için, eºit nicelikte emek içeren ya da ayný sürede üretilebilen metalarýn deðerleri, aynýdýr. Bir metaýn deðeri ile baºka bir metaýn deðeri arasýndaki iliºki, birincisinin üretimi için gerekli emek-zamaný ile ikincisinin üretimi için gerekli emek-zamaný arasýndaki iliºki gibidir. "Deðer olarak, bütün metalar, donmuº

3 emek-zamanýnýn belirli kitlelerinden baºka bir ºey deðildir." [11] Bu nedenle, bir metaýn üretimi için gerekli olan emek-zamaný sabit tutulursa, o metaýn deðeri de sabit kalýr. Ama, emek-zamaný, emeðin üretkenliðinde meydana gelen her deðiºmeyle birlikte deðiºir. Bu üretkenlik çeºitli koºullar tarafýndan belirlenir; öteki ºeyler yanýnda, iºçilerin ortalama beceri düzeyi, bilimin durumu, ve onun pratikte uygulanma derecesi, üretimin toplumsal örgütlenmesi, üretim araçlarýnýn boyutlarý ve etkililiði ve fiziksel koºullar sayýlabilir. Örneðin uygun mevsimlerde ayný emek miktarý 8 kile buðdayda maddeleºtiði halde, uygun gitmeyen mevsimlerde yalnýzca dört kilede maddeleºir. Ayný emek, zengin madenden, zengin olmayan madene göre, daha çok maden cevheri çýkartýr. EImas yeryüzünde az raslanan bir ºeydir, bu yüzden bulunup çýkartýlmasý ortalama olarak çok emek-zamanýna malolur. Öyle ki, küçük bir hacmi, çok büyük emek temsil eder. Jacop, altýn acaba (sayfa 54) hiç tam deðerini bulmuº mudur diye kuºku duyar. Bu sözler elmas için daha da geçerlidir. Eschwege'ye göre, Brezilya'nýn 1823 yýlýnda sona eren seksen yýllýk elmas madeni toplam üretimi, elmas daha çok emeðe malolduðu ve çok daha fazla deðeri temsil ettiði halde, ayný ülkenin birbuçuk yýllýk ortalama ºeker ve kahve ürününün fiyatýna ulaºamamýºtýr. Daha zengin madenlerde, ayný nicelikteki emek, daha çok elmasta maddeleºebilir ve elmasýn deðeri düºebilir. Eðer biz, az emek harcayarak, kömürü elmasa dönüºtürmeyi baºarabilseydik, elmasýn deðeri, tuðlanýn deðerinin altýna düºebilirdi. Genel olarak, emeðin üretkenliði ne kadar büyük olursa, bir malýn üretimi için gerekli emek-zamaný o kadar kýsa, o malda billurlaºan emek miktarý o kadar az, ve deðeri de o kadar küçük olur; tersine, emeðin üretkenliði ne kadar azsa, bir malýn üretimi için gerekli olan emek-zamaný o kadar çok, malýn deðeri o kadar büyük olur. Bu nedenle, bir metaýn deðeri, o metada maddeleºmiº emeðin miktarý ile doðru orantýlý, üretkenliði ile ters orantýlý olarak deðiºir. Bir ºey, deðere sahip olmadan da bir kullaným-deðerine sahip olabilir. Bu, o ºeyin insana yararlýlýðý emeðe baðlý olmadýðý zaman sözkonusudur. Hava, iºlenmemiº toprak, doðal çayýrlar ve otlaklar vb. böyledir. Bir ºey, meta olmadan da, yararlý ve insan emeði ürünü olabilir. Gereksinmelerini kendi emeðinin ürünü ile doðrudan doðruya karºýlayan kimse, gerçekte, kullanýmdeðeri yaratýr, ama meta yaratmamýºtýr. Meta üretmek için, o kimsenin yalnýzca kullaným-deðerleri deðil, baºkalarý için kullaným-deðerleri, toplumsal kullaným-deðerleri üretmesi gerekir. (Ve salt baºkasý için üretmesi de yetmez. Ortaçað köylüsü, feodal bey için ürün-rant-tahýl, papaz için öºürtahýl üretirdi. Ama, ne bu ürün-rant-tahýl, ne de öºür-tahýl, bir baºkasý için üretilmiº olmalarý gerçeðine karºýn, meta haline gelmemiºlerdi. Bir ürünün meta olabilmesi için, kuilaným-deðeri olacaðý baºka bir kimseye, deðiºim yoluyla devredilmesi gerekir.) [11a] Ensonu, hiç bir nesne, yararlý bir ºey deðilse, deðere sahip olamaz. Eðer o ºey yararsýz ise, onda bulunan emek de yararsýzdýr; bu emek, emek sayýlmaz ve bu yüzden deðer yaratmaz. (sayfa 55) ÝKÝNCÝ KESÝM. METADA SOMUTLAªAN EMEÐÝN ÝKÝ YÖNLÜ NÝTELÝÐÝ Ýlk bakýºta, bir meta, kendini, bize, iki ºeyin karmaºýðý olarak göstermiºti: kullaným-deðeri ve deðiºim-deðeri. Daha sonra, emeðin de iki yönlü niteliði olduðunu gördük; çünkü, deðerde ifadesini bulduðuna göre, emek de, kullaným-deðerlerinin bir yaratýcýsý olarak taºýdýðý ayný niteliklere sahip deðildir. Metalarda bulunan emeðin bu ikili niteliðine ilkönce iºaret eden ve eleºtirici bir yaklaºýmla inceleyen ben oldum. [12] Bu nokta, ekonomi politiðin berrak bir ºekilde anlaºýlmasýnda eksen olduðu için, daha fazla ayrýntýlara inmek zorundayýz. Bir ceket ile 10 yarda keten bezi gibi iki meta alalým; bunlardan birincisinin deðeri, ikincisinin deðerinin iki katý olsun; yani 10 yarda keten bezi = 2W ise, ceket 2W'dir. Ceket, belli bir gereksinmeyi karºýlayan bir kullaným-deðeridir. Onun varlýðý, özel bir üretici faaliyet türünün sonucudur; bu faaliyetin niteliði, amacý, çalýºma biçimi, malzemesi, araçlarý ve vardýðý sonuçla belirlenir. Yararlýlýðý ürünün kullanýlarak deðerlenmesi ile ya da bu ürünün kullanýmdeðeri haline gelmesiyle kendisini gösteren emeðe, biz, yararlý emek diyoruz. Bu açýdan bakýlýnca, biz, emeðin yalnýzca yararlý iºlevini gözönünde bulunduruyoruz. Ceket ile keten bezi, nitelik bakýmýndan farklý iki kullaným-deðeri olduðu gibi, bunlarý üreten emeðin iki biçimi de, terzilik ve dokumacýlýk, farklýdýr. Bu iki nesne nitelik bakýmýndan farklý olmasalardý, farklý türden emeklerin ürünü olmasalardý, birbirleriyle metalarýn iliºkisi içinde karºý karºýya gelmezlerdi. Ceket ceket ile deðiºilmez; bir kullaným-deðeri, ayný cinsten baºka bir kullanýmdeðeri ile degiºilmez. Tüm farklý kullaným-deðerlerinin her çeºidine, eºit farklýlýkta yararlý emek tekabül eder ve bunlar, toplumsal iºbölümünde ait olduklarý sýraya, cinse ve türe göre sýnýflandýrýlýrlar. Emeðin bu iºbölümü, metalarýn üretimi için zorunlu bir koºuldur, ama tersi doðru deðildir, yani metalarýn üretimi, iºbölümü için zorunlu koºul deðildir. Ýlkel Hint topluluklarýnda, meta üretimi olmaksýzýn toplumsal iºbölümü vardýr. Ya da daha yakýnýmýzdan bir örnek vermek gerekirse, her fabrikada emek (iº), bir sisteme göre (sayfa 56) bölünmüºtür, ama bu bölünme, iºçilerin, kendi yaptýklarý ürünlerin birbirleri arasýnda

4 karºýlýklý deðiºimi iºlemine yolaçmamýºtýr. Böyle ürünler, ancak, herbiri birbirinden baðýmsýz olarak oluºan ve bireylerin kiºisel emeðine dayanan farklý türdeki emeklerin bir sonucu olarak metalar haline gelebilirler. Öyleyse özetlersek: her metaýn kullaným-deðerinde bulunan yararlý emek, yani belirli bir türde ve belirli bir amaca yönelmiº üretken faaliyet vardir. Ýçlerinde somutlaºan yararlý emek, herbirinde nitel olarak farklý olmadýðý sürece, kullaným-deðerleri, birbirlerinin karºýsýnda meta olarak duramazlar. Ürünleri genel olarak meta biçimini alan bir toplulukta, yani bir meta üreticileri topluluðunda, herbiri kendi hesabýna çalýºan tek tek üreticilerin baðýmsýz olarak yürüttükleri yararlý emekler arasýndaki bu nitelik farký, karmaºýk bir sistem, bir toplumsal iºbölümü meydana getirecek biçimde geliºir. Ne var ki, örneðimizdeki ceketi ister terzi giysin isterse müºterisi, her iki durumda da, ceket bir kullaným-deðeri olarak iº görür. Ayrýca terziliðin, özel bir meslek, toplumsal iºbölümünün baðýmsýz bir kolu haline gelmesiyle de, ceket ile onu meydana getiren emek arasýndaki iliºki deðiºmiº olmaz. Giyinme gereksinmesi insanoðlunu zorladýðýndan beri, insanoðlu, binlerce yýl, tek bir kiºi bile terzi haline gelmeden, giyeceðini yapmýºtýr. Ancak, ceket ile keten bezi, doðanýn kendiliðinden üretmediði maddi servetin bütün öteki unsurlarý gibi, varlýklarýný, daima belirli bir amaçla yerine getirilen bir özel üretken faaliyete, belli doða vergisi malzemelerin, belli gereksinmeler için kullanýlmasý faaliyetine borçlu olmalýdýr. Bunun için, kullaným-deðerinin yaratýcýsý olarak emek, yararlý emektir, bütün toplum biçimlerinden baðýmsýz olarak, insanoðlunun varlýðý için zorunlu bir koºuldur; bu ezeli ve ebedi doðal zorunluluk olmaksýzýn insan ile doða arasýnda madde alýºveriºi, ve dolayýsýyla da yaºam olamazdý. Kullaným-deðerleri, ceket, keten bezi vb., yani metalarýn madde olarak varlýklarý, iki öðenin birleºmesinden meydana gelir: madde ve emek. Bunlar üzerinde harcanan yararlý emeði kaldýrýrsak, geriye, insanýn yardýmý olmaksýzýn doða tarafýndan konmuº olan maddi tortu kalýr. Ýnsan, ancak týpký doðanýn yaptýðý gibi iº görür, yani maddenin biçimini deðiºtirir. [13] Ne var ki, bu biçim (sayfa 57) deðiºtirme iºinde doðal güçler kendisine durmadan yardým eder. Öyleyse görüyoruz ki, emek, maddi servetin, ürettiði kullaným-deðerlerinin tek kaynaðý deðildir. William Petty'nin dediði gibi, maddi servetin babasý emek, anasý da topraktýr. Kullaným-deðeri olarak ele alýnan metalardan, ºimdi de metalarýn deðerine geçelim. Varsayýmýmýza göre, ceket, keten bezinin iki katý deðere sahiptir. Ama bu, ºimdilik bizi ilgilendirmeyen yalnýzca bir nicel farklýlýktýr. Ancak ºu kadarýný akýlda tutuyoruz ki, eðer bir ceketin deðeri 10 yarda keten bezinin iki katý ise, 20 yarda keten bezi, bir ceket ile ayný deðerde olur. Deðer olarak ceket ile keten bezi, ayný özün ºeyleridir, temelde özdeº emeðin nesnel ifadeleridir. Ama terzilik ile dokumacýlýk, nitelik yönünden farklý emek türleridir. Bununla birlikte, öyle toplum durumlarý vardýr ki, ayný kiºi, terzilik ve dokumacýlýðý ayný zamanda sýrayla yürütür; bu gibi durumlarda, bu iki tür emek biçimi, ayný bireyin çalýºmasýnýn salt iki deðiºik biçimidir ve farklý kiºilerin özel ve belirlenmiº uðraºlarý deðildir; terzimizin bir gün'ceket, ertesi gün pantolon dikmesi, ayný kiºinin, yalnýzca emeðindeki bir deðiºmeyi göstermesi gibidir. Ayrýca, kapitalist toplumumuzda, belli miktarda bir insan emeðinin deðiºen talebe göre, bir zaman terzilik, baºka bir zaman da dokumacýlýk biçiminde kullanýldýðý daha göze çarpar. Emeðin bu biçim deðiºtirmesi, sürtünmesiz olmayabilir, ama olmak zorundadýr. Üretici faaliyet, aldýðý özel biçimi, yani emeðin yararlý niteliðini bir yana korsak, insan emekgücünün harcanmasýndan baºka bir ºey deðildir. Terzilik ve dokumacýlýk, nitelik bakýmýndan farklý üretici faaliyetler olmakla birlikte, her ikisi de, insan beyninin, sinirlerinin ve kaslarýnýn üretici harcamasýdýr ve bu anlamda, bunlar, insan emeði olarak aynýdýr. Bunlar, insan emek-gücünün farklý iki harcanma biçiminden baºka bir ºey deðildir. Kuºkusuz, bütün deðiºiklikler içinde ayný kalan bu emek-güicünün, biçimlerin (sayfa 58) çeºitliliði içinde harcanamadan önce, belli bir geliºme düzeyine ulaºmasý gerekir. Ama bir metaýn deðeri, soyut insan emeðini, genel olarak insan emeðinin harcanmasýný temsil eder. Týpký toplumda sýradan bir insan iken önemsiz bir rol oynadýðý halde, bir general ya da bir banker olarak büyük bir rol oynamasý gibi, [14] salt insan emeðinin rolü de buna benzer. Yalýn emek-gücünün harcanmasýdýr, yani, ortalama olarak. özel bir geliºme sözkonusu olmaksýzýn sýradan her insanýn organizmasýnda mevcut olan emek-gücünün harcanmasýdýr. Ortalama yalýn emeðin, çeºitli ülkelerde ve deðiºik zamanlarda niteliðinin deðiºtiði doðrudur, ama belli bir toplumda o da belirlidir. Vasýflý emek, yalnýzca yoðunlaºtirilmiº yalýn emek, ya da daha doðrusu, çoðaltýlmýº yalýn emek demektir; belli miktarda vasýflý emek, daha çok miktarda yalýn emeðe eºit olarak kabul edilir. Deneyim bu indirgemenin sürekli olarak yapýldýðýný göstermektedir. Bir meta, en vasýflý bir emeðin ürünü olabilir, ama deðeri, vasýfsýz yalýn emeðin ürünü ile eºitlenirse, bu, yalnýzca yalýn emeðin belirli bir miktarýný temsil eder. [15] Onlarýn ölçü birimleri olarak, farklý emek türlerinin, vasýfsýz emeðe indirgenmesindeki farklý oranlar, üreticilerin gerisinde devam edip giden bir toplumsal süreç tarafýndan ortaya konur ve dolayýsýyla, bunlar gelenek ve alýºkanlýklar tarafýndan saptanmýº gibi görünür. ݺimizi basitleºtirmek için, bundan böyle emeðin her türünü, vasýfsýz emek, yalýn emek olarak kabul edeceðiz; böylece, devamlý indirgeme yapmak zahmetinden kurtulmuº olacaðýz.

5 Ceket ile keten bezini deðer olarak ele aldýðýmýz zaman bunlarý farklý kullaným-deðerlerinden soyutladýðýmýz gibi, bu deðerlerin temsil ettiði emek için de ayný ºeyi yapýyoruz: onun yararlý biçimleri arasýndaki, dokumacýlýk ve terzilik arasýndaki farký dikkate almýyoruz. Kullaným-deðeri olarak ceket ve keten bezi, özel üretici faaliyetlerin kumaº ve iplikle birleºmesidir, oysa ceket ile keten bezi, deðer olarak, birbirlerinden ayrýlmamýº emeðin salt türdeº donmuº halidir ve bu deðerlerde somutlaºmýº olan emek, kumaº ve iplik ile iliºkili üretici faaliyetler açýsýndan deðil, yalnýzca insan emek-gücünün harcanmasý olarak hesaba katýlýrlar. Terzilik ve dokumacýlýk, ceket ve keten bezinin kullaným-deðerlerinin (sayfa 59) yaratýlmasýnda, yalnýz bu iki emek türü farklý nitelikte olduklarý için zorunlu etkenlerdir; ama bunlar kendi özel niteliklerinden soyutlandýðý ve her ikisinin de ayný nitelikte insan emeðine sahip olduðu gözönüne alýnýrsa, bu iki emek türü, terzilik ve dokumacýlýk, ayný mallarýn deðerlerinin özünü oluºtururlar. Ancak, ceket ile keten bezi, yalnýzca deðerler deðil, belirli büyüklükte deðerlerdir, ve bizim varsayýmýmýza göre, ceket, on yardalýk keten bezinin iki katý deðerindedir. Peki ama, deðerleri arasýndaki bu fark nereden geliyor? Bu fark, keten bezinin içerdiði emeðin, ceketin içerdiði emeðin ancak yarýsý kadar olmasýndan, ve dolayýsýyla ikincinin üretimi sýrasýnda, birincinin üretimi için gerekli olan zamanýn iki katý emek-gücü harcanmasýndan ileri gelmektedir. Öyleyse, kullaným-deðeri esas alýndýðýnda, bir metaýn içerdiði emek, yalnýzca nitel olarak hesaba katýlýr, deðer esas alýndýðýnda, yalnýzca nicelik hesaba katýlýr ve ilkönce, yalýn ve saf insan emeðine indirgenmesi gerekir. Sözkonusu olan, birincisinde Nasil ve Ne?, ikincisinde Ne kadar? ve Ne sürede? sorularýdýr. Bir metaýn deðerinin büyüklüðü, kendisinde somutlaºan emeði temsil ettiðine göre, belli oranlarda alýnan bütün metalarýn deðer olarak eºit olmasý gerekir. Bir ceketin yapýlmasý için gerekli her türlü yararlý emeðin üretkenlik gücü ayný kalýyorsa, yapýlan ceketlerin deðerlerinin toplamý, sayýsý ile birlikte artar. Yani her ceket, x günlük emeði temsil ediyorsa, iki ceket 2x günlük emeði temsil eder ve bu böyle devam edip gider. Ama varsayalým ki, bir ceketin üretimi için gerekli emek-zamaný iki katýna yükselsin ya da yapýya insin. Birinci durumda bir ceket, daha önceki iki ceket deðerinde olur; ikinci durumda ise iki ceket, önceki bir ceket deðerinde olur: oysa her iki durumda da ceket ayný iºi görür ve içinde somutlaºan yararlý emek ayný niteliktedir. Ancak, üretimi için harcanan emeðin niceliði deðiºmiºtir. Kullaným-deðerinin niceliðindeki artýº, maddi servette bir artýº demektir. Ýki ceketle iki insaný giydirebilirsiniz, bir ceketle ancak bir insaný. Bununla birlikte, maddi servetin niceliðindeki artýº, ayný anda onun deðer büyüklüðünde bir düºmeye tekabül edebilir. Bu karºýt hareket, kökenini, emeðin iki yönlü niteliðinden alýr. Üretici güç, kuºkusuz, yalnýzca yararlý, somut emek biçimi ile ilgilidir ve belli bir zaman süresinde üretkenliðine baðýmlý olarak (sayfa 60) herhangi bir özel üretici faaliyetin etkinliðidir. Bu nedenle, yararlý emek, üretkenliðindeki artma ya da eksilmeyle orantýlý olarak, az ya da çok, ürünlerin bereket kaynaðý olur. Öte yandan, bu üretkenlikteki hiç bir deðiºme, deðerle temsil edilen emeði etkilemez. Üretici güç, emeðin somut yararlý biçimlerinin bir niteliði olduðu için, emeði bu yararlý somut biçimlerden soyutladýðýmýz anda, kuºkusuz, emekle artýk bir ilgisi kalmaz. Bununla birlikte, üretici güç deðiºse bile, eºit zaman dönemleri süresince kullanýlan ayný emek, daima eºit miktarlarda deðer meydana getirir. Ama eºit zaman dönemleri süresince farklý nicelikte kullanýmdeðerleri yaratýr; üretkenlik gücü arttýkça bu miktar yükselir, azaldýkça düºer. Emeðin verimliliðini ve dolayýsýyla da bu emeðin ürettiði kullaným-deðerlerinin niceliðini artýran üretken güçte meydana gelen bu ayný deðiºme, böyle bir deðiºme, onlarýn üretimi için gerekli toplam emek-zamanýný kýsaltmasý koºuluyla, kullaným-deðerlerinin bu artan niceliðinin toplam deðerini azaltýr; ve bunun tersi de doðrudur. Bir yandan, her türlü emek, fizyolojik anlamda, insan emek-gücü harcanmasýdýr; ve bu, özdeº soyut insan emeði özelliðinde oluºu ile, metalarýn deðerini yaratýr ve ona biçim verir. Öte yandan, her türlü emek, insan emek-gücünün, özel bir biçimde ve belirli bir amaca dönük olarak harcanmasýdýr, ve bu somut yararlý emek özelliði ile, kullaným-deðerlerini üretir. [16] (sayfa 61) ÜÇÜNCÜ KESÝM. DEÐERÝN BÝÇÝMÝ YA DA DEÐݪÝM-DEÐERÝ Metalar, dünyaya, kullaným-deðerleri ya da demir, keten bezi, buðday vb. gibi ticari mallar olarak gelirler. Bu, onlarýn, sade, yalýn, maddi biçimidir. Bununla birlikte, bunlar, yalnýzca iki yanlý bir ºey olduklarý, hem yararlýlýðýn nesneleri ve hem de deðerin taºýyýcýlarý olduklarý için metadýrlar. Birisi fiziksel ya da doðal biçim, birisi de deðer-biçim olmak üzere, iki biçime sahip olduklarý sürece, ancak meta olarak görünürler, ya da meta biçimine bürünürler. Metalarýn deðerinin gerçek varlýðý, "onu nerede ele giçireceðimizi bilmememiz" yönünden Gönüllü Yosmadan [1*] ayrýlýr. Metalarýn deðeri, onlarýn özlerinin kaba maddiliðinin tam karºýtýdýr, maddenin bir atomu bile bileºimine girmez. Bir metaý kendi baºýna elimize alýp istediðimiz gibi evirip çevirelim, deðerin bir nesnesi olarak kaldýðýna göre, kavranýlmasý olanaksýz gibi görünür. Ama bir de,

6 metalarýn deðerinin salt toplumsal bir gerçeðe sahip olduðunu aklýmýzdan çýkartmaz ve bu gerçekliði, yalnýzca, özdeº bir toplumsal özü, yani insan emeðini ifade ettiði ya da taºýdýðý sürece kazandýðýný gözönünde bulundurursak, deðerin, ancak, metaýn meta ile toplumsal iliºki içersinde kendini gösterebileceði sonucuna kolayca ulaºmýº oluruz. Gerçekte biz, metalarýn ardýnda gizlenmiº deðere ulaºmak için, metalarýn deðiºim-deðerlerinden ya da deðiºim iliºkilerinden hareket etmiºtik. ªimdi yeniden, deðerin bize ilk kez yüzünü gösterdiði bu biçime dönmemiz gerekiyor. Baºka bir ºey bilmese bile, herkes, metalarýn, hepsinde ortak olan bir deðer biçimine sahip olduðunu, ve bunun, kullaným-deðerlerinin çeºitli maddi biçimleri ile tam bir karºýtlýk gösterdiðini bilir. Bunlarýn para-biçimini kastediyorum. Burada, bize, burjuva iktisadýnýn bugüne kadar elini bile sürmediði bir görev, para-biçiminin doðuºunun kaynaðýný, metalarýn deðer-iliºkisi içindeki deðeri belirten ifadesinin geliºmesinin kaynaðýný, en yalýn ve hemen hemen farkedilemeyecek biçiminden, gözkamaºtýrýcý para-biçimine gelinceye kadar incelemek görevi (sayfa 62) bize düºüyor. Bunu yaparken, ayný zamanda, paranýn ne olduðu bilmecesini de çözeceðiz. En basit deðer-iliºkisinin, bir metaýn, baºka türden bir meta ile olan iliºkisi olduðu besbellidir. Bunun için, iki metaýn deðerleri arasýndaki iliºki, bize, tek bir metaýn deðerinin en basit ifadesini saðlar. A. DEÐERÝN BASÝT YA DA RASLANSAL BÝÇÝMÝ x kadar A metaý = y kadar B metaý, ya da x kadar A metaý, y kadar B metaý deðerindedir. 20 yarda keten bezi = 1 ceket, ya da 20 yarda keten bezi, 1 ceket deðerindedir. 1. Deðer Ýfadesinin Ýki Kutbu: Nispi Biçim ve Eºdeðer Biçim Deðer biçiminin bütün sýrrý, bu basit biçimde gizlidir. Bu nedenle, bunun tahlili oldukça güçtür. Burada iki farklý türden metaýn (örneðimizde keten bezi ile ceket), iki deðiºik rol oynadýklarý açýktýr. Keten bezinin deðeri ceket ile ifade edilir; ceket bu deðerin ifade edildiði araç hizmetini görür. Birincisi aktif, ikincisi pasif bir rol oynar. Keten bezinin deðeri, nispi deðer olarak ifade edilir, ya da nispi biçimiyle ortaya çýkar. Ceket eºdeðer görevindedir, ya da eºdeðer biçimiyle görünür. Nispi biçim ile eºdeðer biçim, deðer ifadesinin, birbiriyle sýký sýkýya baðlý, karºýlýklý birbirine baðýmlý ve ayrýlmaz iki öðesidir; ama ayný zamanda da, herbiri ötekisini dýºtalayan karºýt uçlardýr, yani ayný ifadenin kutuplarýdýr. Bunlar, bu ifade yoluyla iliºki içine giren iki farklý metaya aittirler. Keten bezinin deðerini keten bezi olarak ifade etmek olanaksýzdýr. 20 yarda keten bezi 20 yarda keten bezi, deðerin ifadesi deðildir. Tersine, böyle bir denklem, sadece 20 yarda keten bezinin, 20 yarda keten bezinden baºka bir ºey olmadýðýný, kullaným-deðeri olan keten bezinin belirli bir niceliði olduðunu ifade etmekten öte bir anlam taºýmaz. Bunun için, keten bezinin deðeri ancak nispi olarak, yani baºka bir meta ile oranlanarak ölçülebilir. Keten bezinin deðerinin nispi biçimi, bu yüzden, eºdeðer bir biçimde baºka herhangi bir metaýn varlýðýný burada ceket öngörür. Öte yandan, eºdeðer olarak düºünülen meta, ayný zamanda, nispi biçimini alamaz. Bu ikinci (sayfa 63) meta, deðeri ifade edilen meta deðildir. Onun görevi, yalnýzca birinci metaýn deðerinin ifade edildiði araç olarak hizmet etmektir. Kuºkusuz, 20 yarda keten bezi = 1 ceket, ya da 20 yarda keten bezi, 1 ceket deðerindedir ifadeleri, karºýt baðýntýyý da gösterir: 1 ceket = 20 yarda keten bezi, ya da 1 ceket, 20 yarda keten bezi deðerindedir. Ama bu durumda, ceketin deðerini nispi olarak ifade etmek için denklemi tersine çevirmem gerekir; ve bunu yaptýðým anda keten bezi, ceket yerine eºdeðer haline gelir. Bu nedenle, tek bir meta, deðerin ayný ifadesi içinde her iki biçimi ayný anda alamaz. Bu biçimlerin karºýt kutuplar olmasý nedeniyle, daima birbirlerini dýºtalarlar. Bu durumda, bir metaýn nispi biçimine mi, yoksa onun karºýtý eºdeðer biçimine mi bürüneceði, tamamen bu metaýn deðer ifadesindeki raslansal durumuna baðlýdýr; yani deðeri ifade olunan meta oluºuna, ya da içersinde deðerin ifade edildiði meta oluºuna baðlýdýr. 2. Deðerin Nispi Biçimi (a) Bu biçimin niteliði ve anlamý

7 Ýki metaýn deðer-iliºkisi içinde saklý bulunan bir metaýn deðerinin basit ifadesini bulabilmek için, ilkönce bu iliºkiyi, nicel yönden tümüyle farklý bir biçimde ele almak zorundayýz. Genellikle tutulan yol bunun tersidir ve deðer-iliºkisinde, birbirine eºit olarak kabul edilen iki farklý türden metaýn belirli nicelikleri arasýndaki orandan baºka bir ºey dikkate alýnmamýºtýr. ªeylerin farklý büyüklükleri, ancak bunlarýn büyüklükleri ayný birim ile ifade edildiklerinde, birbirleriyle nicel olarak karºýlaºtýrýlabileceði unutulmamalýdýr. Yalnýzca böyle bir birimle ifade edildikleri zaman, onlar, ayný ad altýnda toplanýrlar ve bu yüzden kýyaslanabilirler. [17] Ýster 20 yarda keten bezi = 1 ceket ya da = 20 ceket ya da x ceket olsun, yani ister belli bir miktar keten bezi, birkaç ya da pek çok ceket deðerinde olsun, bu ifadelerin hepsi, keten bezi ile ceketlerin, deðer büyüklükleri olarak, ayný birimin ifadeleri, (sayfa 64) ayný türden.ºeyler olduklarý anlamýna gelir. Keten bezi = ceket denklemin temelidir. Ancak, nitelikleri böyle eºit varsayýlan iki meta, ayný rolü oynamazlar. Burada ifade edilmiº olan, yalnýz keten bezinin deðeridir. Ama nasýl? Eºdeðer olarak, kendisi ile deðiºilebilir bir ºey olarak ceket, esas alýnmýºtýr. Bu iliºkide ceket, deðerin varoluº biçimi içersinde somutlaºan deðer, ancak böylece keten bezi ile ayný olur. Öte yandan, keten bezinin kendi deðeri önplana çýkar, baðýmsýz bir ifade kazanýr; artýk o, eºit deðerde bir nesne olarak, ceketle karºýlaºtýrýlabilecek ya da onunla deðiºtirilebilecek bir varlýktýr. Kimyadan bir örnek alýrsak, bütrik asit, propil formattan öz olarak farklýdýr. Ama her ikisi de, ayný kimyasal maddelerden, karbondan (C), hidrojenden (H) ve oksijenden (O) yapýlmýºtýr, ve üstelik oranlarý da aynýdýr: yani C 4 H 8 O 2. ªimdi eðer biz bütrik asidi, propil formata eºitlersek, önce propil format, bu iliºkide, yalnýzca C 4 H 8 O 2 'nin bir varoluº biçimi olacaktýr; sonra da biz, bütrik asidin de C 4 H 8 O 2 'den oluºtuðunu söylemiº olacaðýz. Demek oluyor ki, iki öz, böylece eºitlenerek, farklý fiziksel biçimleri bir yana býrakýlarak kimyasal bileºimleri ifade edebiliyor. Eðer, biz, deðer olarak metalarýn, yalnýzca donmuº insan emeði olduðunu söylersek, bunlarý, tahlilimizle soyutlaºtýrýlmýº bir ºeye, deðere indirgediðimiz doðrudur; ancak biz, bu deðere, kendi fiziksel biçimi dýºýnda bir biçim vermiº olmuyoruz. Bir metaýn baºka bir meta ile deðer iliºkisinde durum böyle deðildir. Burada bir tanesi, diðerine olan iliºkisi yönünden, deðer niteliði içinde önplandadýr, Ceket ile keten bezini eºdeðer hale getirmekle, birincide somutlasan emeði, ikincide somutlaºan emek ile eºitlemiº oluyoruz. Burada, ceketi yapan terziliðin, keten bezini yapan dokumacýlýktan farklý türlerden somut bir emek olduðu gerçektir. Ama terzilik, dokumacýlýða eºitlenmekle, her iki tür emekte de gerçekten eºit olan bir ºeye, ortak nitelikteki insan emeðine indirgenmiº oluyor. Öyleyse bu dolaylý yoldan, dokumacýlýðýn da, deðer dokuduðu sürece, terzilikten farklý bir ºey olmadýðý ve dolayýsýyla soyut insan emeði olduðu ifade edilmiº oluyor. Deðer yaratan emeðin özgül niteliðini ortaya koyan, ancak farklý türden metalar arasýndaki eºdeðer ifadesidir, ve bunu, farklý türden metalarda somutlaºan emekleri, ortak nitelikleri olan soyut insan emeðine fiilen indirgemek suretiyle yapar. [18] (sayfa 65) Bununla birlikte, keten bezinin deðerini oluºturan emeðin özgül niteliðinin ifadesinde baºka bir ºey daha gereklidir. Akýºkan halindeki insan emek-gücü ya da insan emeði deðer yaratýr, ama kendisi deðer deðildir. Ancak, bir nesne biçiminde somutlaºtýðý zaman, donmuº durumda iken deðer halini alýr. Keten bezinin deðerini, donmuº insan emeði olarak ifade etmek için, bu deðer nesnel bir varlýða sahipmiº gibi, hem keten bezinden farklý maddi bir varlýk, hem de bütün keten bezleri ile öteki her türlü metada ortak bir ºeymiº gibi ifade edilmelidir. Bu problem, artýk çözülmüºtür. Deðer denkleminde, eºdeðer duruma geldiðinde ceket, deðeri nedeniyle, nitel olarak keten bezine eºitmiº gibi, sanki ayný cinsten bir ºeymiº gibidir. Bu durumda biz, onda yalnýzca deðeri görürüz, ya da onun elle dokunulur fiziksel biçimi, deðeri temsil eder. Oysa ceketin kendisi, metaýn cismidir, ceket yalnýzca bir kullaným-deðeridir. Bu durumuyla ceket, deðer konusunda, elimize geçen herhangi bir keten bezi parçasýndan fazla bir ºey ifade etmez. Bu da gösteriyor ki, keten bezi ile deðer-iliºkisi içine konulduðu zaman ceket, bu iliºki dýºýnda olduðu zamankinden çok daha fazla ºey ifade ediyor; bu týpký, gösteriºli üniformasi içinde çalým satan bir insanýn, sivil elbise içinde olduðundan daha önemli sayýlmasýna benzer. Ceketin üretimi sýrasýnda, insan emek-gücü, terzilik biçiminde fiilen harcanmak zorundadýr. Öyleyse insan emeði, onda birikmiºtir. Bu bakýmdan, ceket, deðer taºýyýcýsýdýr, ama lime lime olana kadar giyildiði halde bu gerçeði açýða vurmaz. Oysa, deðer denkleminde, keten bezinin eºdeðeri olarak, yalnýz bu yönüyle vardýr, somutlaºmýº deðer, deðer olan bir cisim olarak hesaba katýlýr. A'nýn, örneðin B için, "saygýdeðer efendimiz" olabilmesi, B'nin gözünde A'nýn fiziksel biçimine girmesi gerekir; üstelik, halkýn her yeni babasý ile birlikte, yüzünü, saçlarýný ve daha pek çok ºeyi de hemen deðiºtirmesi gerekir. Demek oluyor ki, ceketin keten bezine eºdeðer olduðu deðer denkleminde, ceket, deðer-biçimi görevini görüyor. Keten bezi (sayfa 66) metaýnýn deðeri, ceket metaýnýn maddi biçimiyle ifade ediliyor; yani birinin deðeri, ötekinin kullaným-deðeri ile ifade ediliyor. Kullaným-deðeri olarak keten bezi, gözle görülür elle tutulur biçimde ceketten farklý bir ºeydir; deðer olarak ise, ceket ile aynýdýr ve bu durumda, ceketin görünümüne sahiptir. Böylece keten bezi, kendi fiziksel biçiminden farklý bir deðer-

8 biçimine bürünür. Deðeri, ceket ile eºitlenmesiyle ortaya çýkar, ve bu, týpký bir hýristiyanýn koyun niteliðinin Tanrýnýn Kuzusuna benzeºmesinde olduðu gibidir. Görüyoruz ki, metalarýn deðeri üzerindeki tahlilimizde de ortaya çýktýðý gibi, keten bezi de bir baºka meta ile, ceket ile arasýnda baðlantý kurulur kurulmaz ayný ºeyi dile getiriyor. Ancak, keten bezi, düºüncelerini, bir tek kendisinin bildiði bir dille, metaýn diliyle açýða vuruyor. Kendi deðerinin, insan emeðinin soyut niteliði içersindeki emeðiyle yaratýldýðýný bize anlatmak için, ceketin keten bezi deðerinde olduðunu, yani deðer olduðunu, keten bezinin ayný emekten oluºtuðunu söylüyor. Deðer olarak yüce varlýðýnýn, kabasaba maddesinden farklý olduðunu bize bildirmek için, deðerin ceket görünüºünde olduðunu, ve dolayýsýyla keten bezi de deðer olduðu sürece, birbirlerine iki bezelye gibi benzediklerini söylüyor. Burada belirtebiliriz ki, metalarýn Ýbraniceden baºka, ºu ya da bu derecede doðru daha birçok dili vardýr. Örneðin, Almanca deðerinde olma anlamýna gelen "Wertsein" sözcüðü, Latin kökenli valere, valer, valoir fiillerinden, yani B metaý A metaýna eºitlenirken, A'nýn deðerinin kendi ifade tarzýndan daha az çarpýcý bir anlatým tarzýna sahiptir. Paris vaut bien une messe. [2*] Bunun için, denklemimizde ifade edilen deðer-iliºkisi aracýlýðýyla B metaýnýn maddi biçimi, A metaýnýn deðer-biçimi haline geliyor, ya da B metaýnýn maddesi, A metaýnýn deðerinin yansýdýðý ayna oluyor. [19] A metaý, in propriâ personâ [3*] deðer olarak, insan emeðinin meydana geldiði bir madde olarak, kendini, B metaý ile iliºki içersine koyarak, A metaý, kullaným-deðerini, B'yi, (sayfa 67) kendi deðer ifadesinin maddesine dönüºtürüyor. Böylece B'nin kullaným-deðeri ile ifade edilen A'nýn deðeri, nispi deðer biçimini alýyor. (b) Nispi deðerin nicel belirlenmesi Deðeri ifade edilmek istenen her meta, belli nicelikte yararlý bir nesnedir. 15 kile buðday, 100 libre kahve gibi. Ve herhangi bir metaýn belli bir niceliði, belirli nicelikte insan emeði içerir. Deðerbiçiminin yalnýzca genel olarak deðeri deðil, ayný zamanda, belirli nicelikte deðeri ifade etmesi gerekir. Demek ki, A metaý ile B metaý, keten bezi ile ceket arasýndaki deðer-iliºkisinde, ceket keten bezine, genel anlamda deðer maddesi olarak nitelik bakýmýndan eºitlenmemiº, ayný zamanda belirli miktarda ceket (1 ceket) belirli miktarda (20 yarda) keten bezine eºdeðer yapýlmýºtýr. 20 yarda keten bezi 1 ceket denklemi, ya da 20 yarda keten bezi bir ceket deðerindedir ifadesi, her ikisinin de ayný miktarda deðer-özünün (donmuº emeðin) somutlaºtýðýný anlatýr; yani iki meta da, ayný miktar emeðe ve ayný nicelikte emek-zamanýna malolmuºtur. Ancak, 20 yarda keten bezi ya da 1 ceketin üretimi için gerekli emek-zamaný, dokumacýlýk ya da terzilikteki üretkenlikte meydana gelen her deðiºme ile deðiºecektir. ݺte ºimdi biz, deðerin nispi ifadesinin nicel yaný üzerindeki bu gibi deðiºikliklerin etkisini gözönüne almak zurundayýz. I. Ceketin deðeri sabit kalýrken, keten bezinin deðeri deðiºmiº olsun. [20] Keten üretimi için gerekli emek-zamaný, diyelim keten yetiºtiren toprakta verimsizlik sonucu, iki katýna çýkmýº olsun, ketenin deðeri de iki katý olacaktýr. 20 yarda keten bezi = 1 ceket denklemi yerine, 20 yarda keten bezi = 2 ceket denklemini bulacaðýz, çünkü artýk bir ceket, 20 yarda keten bezinde somutlaºan emekzamanýnýn yalnýzca yarýsýný içerecektir. Öte yandan, diyelim ki, dokuma tezgâhlarýnýn geliºmesi sonucu bu emek-zamaný yarý yarýya kýsalsýn, keten bezinin deðeri de yarý yarýya azalacaktýr. Böylece, 20 yarda keten bezi = ½ ceket [denklemini -ç.] elde edeceðiz. A metaýnýn nispi deðeri, yani B metaýnda ifade edilen deðeri, B metal sabit sayýlýrsa, A'nýn deðeri ile doðru orantýlý olarak yükselir ve düºer. (sayfa 68) II. Ceketin deðeri deðiºirken, keten bezinin deðeri sabit kalmýº olsun. Bu koºullar altýnda, örneðin yün üretimindeki verimsizlik nedeniyle, ceket yapýmý için gerekli emek-zamaný iki katýna çýksýn, 20 yarda keten bezi = 1 ceket yerine, 20 yarda keten bezi = ½ ceket [denklemini -ç.1 yazabileceðiz. Öte yandan, eðer ceketin deðeri yarýya düºse, 20 yarda keten bezi = 2 ceket olur. Demek ki, A metaýnýn deðeri sabit kalýrsa, B metaýnda ifade edilen nispi deðeri, B'nin deðeri ile ters orantýlý olarak yükselir ve düºer. I ve II'deki farklý durumlarý karºýlaºtýrýrsak, nispi deðerin biiyüklüðündeki ayný deðiºmenin, tamamen karºýt nedenlerden ileri gelebileceðini görürüz. Böylece, 20 yarda keten bezi = 1 ceket, ya keten bezinin deðerinin iki katýna çýkmasý, ya da ceketin deðerinin yarýya inmesi nedeniyle 20 yarda keten bezi = 2 ceket halini alýr; ve keten bezinin deðerinin yarýya düºmesi ya da ceketin deðerinin iki katýna çýkmasý sonucu da, 20 yarda keten bezi = ½ ceket olur. III. Diyelim ki, keten bezi ile ceketin üretimi için gerekli emek-zamanýnýn niceliði, ayný anda, ayný yönde ve ayný oranda deðiºsin. Bu durumda 20 yarda keten bezi, deðerleri ne kadar deðiºirse deðiºsin, 1 cekete eºit olmaya devam eder. Bunlarýn deðerlerindeki deðiºiklik deðeri, sabit kalan üçüncü bir meta ile karºýlaºtýrýldýðý zaman görülür. Bütün metalarýn deðerleri, ayný anda ve ayný oranda yükselse ya da düºse, bunlarýn nispi deðerleri deðiºmeden kalýr. Bunlardaki gerçek deðer deðiºmesi, belli bir süre üretilen metalarýn niceliklerindeki artma ya da azalma ile anlaºýlýr. IV. Keten bezi ile ceketin üretimi için gerekli emek-zamaný ve dolayýsýyla bu metalarýn deðerleri,

9 ayný anda, ayný yönde, ama deðiºik oranlarda, ya da karºýt yönlerde, veya baºka biçimlerde deðiºebilir. Bütün bu olasý farklý deðiºmelerin, bir metaýn nispi deðeri üzerindeki etkisi, I., II. ve III. durumlarýn sonuçlarýndan çýkartýlabilir. Demek ki, deðerin büyüklüðündeki gerçek deðiºmeler, ne nispi deðer ifadelerinde, ne de nispi deðerin büyüklüðünü ifade eden denklemde tam ve kesin olarak yansýr. Bir metaýn nispi deðeri, deðeri sabit kaldýðý halde deðiºebilir. Deðeri deðiºse bile nispi deðeri sabit kalabilir, ve ensonu, deðerin büyüklüðü ile bu deðerin nispi ifadesinde ayný zamanda ortaya çýkan deðiºmelerin miktar olarak birbirlerine tekabül etmeleri gerekmez. [21] (sayfa 69) 3. Deðerin Eºdeðer Biçimi A metaýnýn (keten bezi), farklý türden bir metaýn (ceket) kullaným-deðeriyle ifade edilirken, ayný zamanda ikinci metaya özgül bir deðer-biçimi, yani eºdeðer biçimi verdiðini görmüº bulunuyoruz. Keten bezi metaý bir deðere sahip bulunma niteliðini, ceketin kendi maddi biçiminden farklý bir deðerbiçimine girmeden, keten bezine eºitlenmesiyle ortaya 'koyar. Keten bezi, kendisinin bir deðer olduðunu, doðrudan doðruya ceket ile deðiºilebilir olmasý ile ifade etmiº olur. Bir metaýn eºdeðer biçimde olduðunu söylerken, demek ki, onun diðer metalar ile deðiºilebilir olduðunu ifade etmiº oluyoruz. Ceket gibi bir meta, keten bezi gibi baºka bir meta için eºdeðer hizmetini görüyorsa., ve dolayýsýyla ceketler, keten bezi ile doðrudan doðruya deðiºilebilir olmak gibi karakteristik bir özellik kazanýyorlar ise, biz, bu iki metaýn hangi oranlarda deðiºilebildiðini bilmekten uzaðýz. Keten bezinin deðeri büyüklük olarak verildiðinden, bu oran ceketin deðerine baðlýdýr. Ýster ceket eºdeðer, keten bezi nispi deðer olsun, ya da keten bezi eºdeðer, ceket nispi deðer olsun, ceketin deðerinin büyüklüðü, deðer-biçiminden baðýmsýz olarak, üretimi için gerekli emek-zamaný ile belirlenir. Ama ceket, ne zaman ki, deðer denkleminde eºdeðer durumuna girerse, kendi deðeri nicel bir ifadeye sahip deðildir; tersine, ceket metaý, ºimdi yalnýzca belirli nicelikte bir mal olarak hesaba katýlýr. Örneðin, 40 yarda keten bezinin deðeri (sayfa 70) nedir? 2 ceket. Burada ceket metaý eºdeðer rolü oynadýðý için ve kullaným-deðeri ceket, keten bezinin karºýsýnda, deðerin somutlaºmasý olarak sayýldýðý için, keten bezindeki belirli nicelikteki deðeri ifade etmek için belirli sayýda ceket yeter. Demek ki, iki ceket, 40 yarda keten bezinin deðer niceliðini ifade edebilir ama, kendi deðer niceliðini asla ifade edemez. Bu gerçeði, yani deðer denkleminde, herhangi bir malýn, herhangi bir kullanýmdeðerinin basit niceliði olarak eºdeðer sayýlar gerçeðini yüzeysel bir gözlemleme, kendisinden önce ve sonra gelenleri olduðu gibi Bailey'i de, deðer ifadesini yalnýzca nicel bir iliºki gibi görmek yanýlgýsýna götürdü. Oysa gerçekte, bir meta eºdeðer durumunda ise, deðerinin nicel olarak belirleniºi ifade edilmez. Eºdeðer biçimini incelerken gözümüze ilk çarpan ºey ºudur: kullaným-deðeri, karºýtýnýn, yani deðerin, kendini belli ediº biçimi, görünürdeki biçimidir. Metaýn maddi biçimi, onun deðer-biçimi halini alýr. Ama, dikkat edilsin, bu, quid pro quo, [4*] bir B metaýnýn yalnýzca baºka bir A metaý ile bir deðer-iliºkisi içersine girmesi halinde ve yalnýzca bu iliºkinin sýnýrlarý içersinde vardýr. Hiç bir meta, kendisi ile eºdeðerlik iliºkisi içine giremeyeceði ve böylece kendi maddi biçimini kendi deðerinin ifadesi haline getiremeyeceði için, her metaýn eºdeðer olarak baºka bir meta seçmesi, ve onun kullaným-deðerini, yani maddi biçimini, kendi deðer-biçimi olarak kabul etmesi gerekir. Metalara, maddi özler, kullaným-deðerleri olarak uygulayacaðýmýz ölçülerden birisi, bu noktayý aydýnlatmaya yarayacaktýr. Bir kesme ºeker cisim olduðu için aðýrdýr, ve bu nedenle bir aðýrlýðý vardýr: ama biz bu aðýrlýðý ne görebiliriz, ne de ona dokunabiliriz. Sonra, aðýrlýklarý önceden saptanan çeºitli demir parçalarý alalým. Demir, demir olarak bir kesme ºekerden daha fazla aðýrlýðýn görünüº biçimi deðildir. Ne var ki, ºekerin ºu kadar aðýrlýðý olduðunu ifade etmek için, onunla demir arasýnda bir aðýrlýk iliºkisi kurarýz. Bu iliºkide demir, aðýrlýktan baºka hiç bir ºey temsil etmeyen bir cisim olarak iº görür. Bu nedenle, belli bir nicelikte demir, ºekerin aðýrlýðýnýn ölçülmesine yarar ve kesme ºeker ile iliºkisinde, aðýrlýðýn somutlaºmasýný, aðýrlýðýn ortaya çýkýº biçimini temsil eder. Demir, bu rolü ancak bu iliºki (sayfa 71) içersinde, aðýrlýðý belirlenecek olan ºekerin ya da herhangi bir cismin demir ile girmiº olduðu iliºki içersinde oynar. Her ikisi de aðýrlýk olmasaydý, bu iliºki içine giremezlerdi ve biri ötekinin aðýrlýk ifadesi olarak iºe yarayamazdý. Her ikisini de teraziye koyduðumuz zaman, aðýrlýk olarak her ikisinin de ayný olduðunu ve bunun için de belirli oranlarda alýndýklarý zaman, ayný aðýrlýkta olduklarýný gerçekten görürüz. Nasýl demir maddesi bir aðýrlýk ölçüsü olarak ºekerle iliºkisinde yalnýz aðýrlýðý temsil ederse, bizim deðer ifademizde de ceket maddi nesnesi, keten bezi karºýsýnda yalnýzca deðeri temsil eder. Ne var ki, benzeºme burada sona erer. Demir, ºekerin aðýrlýk ifadesinde, her iki cisimde de ortak doðal bir özelliði, yani aðýrlýklarýný temsil eder; ama keten bezinin deðer ifadesinde ceket, her ikisi için de doðal olmayan bir özelliði, tamamen toplumsal bir ºeyi, yani deðerlerini temsil eder.

10 Bir metaýn örneðin keten bezinin nispi deðer-biçimi, bu metaýn deðerini kendi maddesi ve özelliklerinden tamamen farklý bir ºey olarak, örneðin ceket gibi bir ºey olarak ifade edildiði için, bu ifadenin kendisinin, onun altýnda yatan toplumsal bir iliºkiyi gösterdiðini görürüz. Eºdeðer biçimde ise tam tersidir. Bu biçimin asýl özü, maddi metaýn kendisidir cekettir, ve bu haliyle, deðer ifade eder, ve deðer-biçimini doðadan almýºtýr. Kuºkusuz bu, yalnýzca ceketin, keten bezi ile eºdeðer durumda bulunduðu deðer-iliºkisi varolduðu sürece geçerlidir. [22] Bununla birlikte, bir ºeyin özellikleri, o ºeyin baºka ºeylerle iliºkilerinin sonucu olmadýðýna göre, yalnýzca kendilerini bu gibi iliºkiler içersinde belli ettiklerine göre, ceketin aldýðý eºdeðer biçim, doðrudan deðiºilebilir bir ºey olma özelliði, doðanýn vermiº olduðu aðýrlýðý olmak ya da bizi ýsýtmak kadar bir özelliktir. Bunun için, eºdeðer biçiminin bu karýºýk niteliði, bu biçim tamamen geliºip para biçiminde onlarýn karºýsýna çýkana kadar, burjuva ekonomi politikçilerinin dikkatlerinden kaçýyor. Bundan sonra da, altýn ve gümüºün gizemli niteliðini, bunlarýn yerine daha az gözkamaºtýran metalarý koyarak ve, ºu ya da bu zamanda eºdeðer rolü oynamýº her türlü metaý tam bir gönül rahatlýðýyla sayýp dökerek (sayfa 72) açýklamaya çalýºýyorlar. 20 yarda keten bezi = 1 ceket gibi çok basit bir deðer ifadesinin, eºdeðer bilmecesinin, çözümünü zaten içinde taºýdýðýný bunlar akýllarýnýn ucuna bile getirmiyorlar. Eºdeðer ödevini gören metaýn maddesi, soyut insan emeðinin maddeleºmiº görünüºüdür ve ayný zamanda özgül olarak yararlý somut emeðin ürünüdür. Bu somut emek, bu yüzden, soyut insan emeðinin ifade edilmesi için bir araç oluyor. Eðer, bir yandan, ceket soyut insan emeðinin, maddeleºmesinden baºka bir ºey deðilse, öte yandan onda somutlaºan terzilik de, bu soyut emeðin gerçekleºme biçiminden baºka bir ºey deðildir. Keten bezinin deðer ifadesinde, terziliðin yararlýlýðý, elbise yapmasýnda deðil, hemen ilk bakýºta Deðer olduðunu farkettiðimiz bir nesne meydana getirmesinde ve dolayýsýyla donmuº bir emek olmakla birlikte, bu emeðin, keten bezinin deðerinde gerçekleºen emekten ayýrdedilebilir olmasýndadýr. Deðerin böyle bir aynasý olma görevini yapabilmesi için, terzilik emeðinin, genel olarak insan emeði olma somut niteliðinden baºka bir ºeyi yansýtmamasý gerekir. Terzilikte olduðu gibi dokumacýlýkta da insan emek-gücü harcanmýºtýr. Bu nedenle her ikisi de, insan emeði olma genel özelliðine sahiptir ve böylece de bazi durumlarda, deðer üretilmesinde olduðu gibi yalnýz bu yönüyle dikkate alýnmalýdýr. Bunda, gizemli hiç bir yan yoktur. Ama, deðer ifadesinde durum büsbütün farklýdýr. Örneðin, dokumacýlýðýn, bizatihi dokumacýlýk olduðu için deðil de, insan emeði olma genel özelliði nedeniyle, keten bezinin deðerini yaratmasý olgusu nasýl ifade edilebilir? Dokumacýlýðýn karºýsýna, onun ürününün eºdeðerini üreten, baºka bir özel somut emek biçimini (örneðimizde terziliði) koymak suretiyle ifade edilir. Týpký ceketin maddi biçimi içinde, doðrudan doðruya deðer ifadesi halini almasý gibi, ºimdi de somut emek biçimi terzilik, genel anlamda insan emeðinin düpedüz ve elle dokunulur maddeleºmesidir. Demek ki, eºdeðer biçimin ikinci özelliði, somut emeðin, kendi karºýtýnýn, yani soyut insan emeðinin ortaya çýkýº biçimi halini almasýdýr. Ancak, bu somut emek, bizim örneðimizde terzilik, farklýlaºtýrýlmamýº insan emeðiyle doðrudan tanýndýðý için herhangi türden bir emekle eºdeðerdir ve bu nedenle keten bezinde somutlaºmýº emekle de bir ve aynýdýr. Bütün diðer meta üreten emekler (sayfa 73) gibi bireylerin özel emekleri olmakla birlikte, ayný zamanda doðrudan doðruya toplumsal nitelikte emektir. Öteki metalarla doðrudan deðiºilebilen bir üründe sonuç vermesinin nedeni budur. Öyleyse, eºdeðer biçimin üçüncü bir özelliði daha ortaya çýkýyor: bireylerin özel emekleri, karºýtlarýnýn biçimini, yani doðrudan doðruya toplumsal emeðin biçimini alýyor. Eºdeðer biçimin son iki özelliði, düºüncede de olsa, toplum, Doða gibi birçok biçimi, ve bunlar arasýnda deðer-biçimini de ilk kez tahlil eden o büyük düºünüre dönersek, daha anlaºýlýr hale gelecektir. Aristoteles'i kastediyorum. Ýlkin, o, metalarýn para-biçiminin, yalnýzca, deðerin basit biçiminin daha ileri bir geliºmesi olduðunu, yani bir metaýn deðerinin, geliºigüzel alýnan baºka bir meta ile ifadesi olduðunu açýkça söylüyor; çünkü, "5 yatak = 1 ev" (" ") ifadesinin "5 yatak = ºu kadar para" (" " ifadesinden ayýrdedilemeyeceðini söylüyor. Aristoteles, ayrýca, bu deðer ifadesine yolaçan deðer-iliºkisinin, evin nitel bakýmdan yataða eºitlenmesini gerektirdiðini, böyle bir eºitleme olmaksýzýn bu iki farklý ºeyin, ölçülebilir nicelikler olarak birbirleriyle karºýlaºtýrýlmalarýnýn mümkün olamayacaðýný da görüyor. "Eºitlik olmadan deðiºim, ortak bir ölçü ile ölçülebilme olmadan eºitlik olamaz." (" ") diyor. Ne var ki, Aristoteles bu noktada duruyor, deðerbiçiminin tahlilini daha ileri götürmekten vazgeçiyor. "Bununla birlikte, bu kadar farklý ºeylerin, ayný

11 ölçü ile ölçülebilir olmalarý gerçekte mümkün deðildir." " " diyor. Yani nitel bakýmdan eºit olmalarý mümkün deðildir, diyor. Böyle bir eºitleme, eºyanýn gerçek niteliðine yabancý bir ºeydir ve, dolayýsýyla, ancak "pratik amaçlar için geçici bir çare" olabilir. [5*] Aristoteles, böylece, tahlile devam etme yolunu týkayan ºeyin ne olduðunu kendisi söylüyor, onu devamdan alýkoyan ºey, deðer kavramýndan yoksunluktur. Bu ortak ºey, yataklarýn deðerinin (sayfa 74) bir evin deðeri ile ifade edilmesini saðlayan bu ortak öz nedir? Aristoteles, böyle bir ºey gerçekte varolmaz diyor. Ama niçin? Yataklar ile karºýlaºtýrmada ev, onlara eºit bir ºeyi temsil ediyor; böylece hem yataklarda hem evde gerçekten eºit olan bir ºey temsil edilmiº oluyor. Ve bu insan emeðidir. Bununla birlikte, Aristoteles'i metalara deðer atfetmenin, aslýnda, her emeði eºit insan emeði olarak ve bunun sonucu da eºit nitelikte emek olarak ifade etmenin bir biçimi olduðunu farketmekten alikoyan önemli bir gerçek vardý. Bunun doðal temeli, Yunan toplumu kölelik üzerine kurulduðu için, insanlarýn ve onlarýn emek-güçlerinin eºitsizliðiydi. Deðer ifadesinin sýrrý, yani her tür emeðin genel anlamda insan emeði olduklarý için eºit ve eºdeðer bulunmalarý, insanlarýn eºitliði düºüncesi, halkýn önyargýlarý arasýnda yerleºmedikçe çözümlenemez. Bu, ancak, emek ürününün büyük kütlesinin meta biçimini aldýðý ve bunun sonucu olarak da, metalarýn, insanla insan arasýnda, meta sahipleri arasýnda egemen iliºki halini aldýðý bir toplumda mümkündür. Yalnýzca metalarýn deðeri ifadesinde bir eºitlik iliºkisi bulmuº olmasý bile, Aristoteles'in dehasýnýn parlaklýðýný göstermektedir. Bu eºitliðin temelinde "gerçekte" ne bulunduðunu ortaya çýkarmaktan onu alýkoyan tek ºey, içinde yaºadýðý toplumun özel koºullarýdýr. 4. Bir Bütün Olarak Deðerin Basit Biçimi Bir metaýn deðerinin basit biçimi, baºka türden bir meta ile olan deðer-iliºkisini, ya da ayný türden bir meta ile deðiºim-iliºkisini ifade eden denklemde bulunur. A metal, nitel olarak, B metaý ile doðrudan deðiºilebilir olmasý gerçeði ile ifade edilir. Nicel olarak deðeri, B'nin belirli bir niceliðinin, A'nýn belirli bir niceliði ile deðiºilebilir olmasi ile ifade edilir. Baºka bir deyiºle, bir metaýn deðeri, deðiºim-deðeri biçimini almakla baðýmsýz ve belirli bir ifadeye kavuºur. Bu bölümün baºýnda, günlük konuºma diliyle, bir metaýn hem kullaným-deðeri hem de deðiºim-deðeri olduðunu söylememiz, doðrusunu söylemek gerekirse, yanlýºtý. Bir meta, bir kullaným-deðeri ya da yararlýlýk nesnesi, ve bir deðerdir. Meta, kendisini, bu iki yaný ile, deðeri, baðýmsýz biçimini, yani deðiºim-deðeri biçimini alýr almaz gösterir. Yalýtýlmýº halde bu biçimi hiç bir zaman almaz; ama ancak farklý (sayfa 75) türden baºka bir meta ile, bir deðer ya da deðiºim-iliºkisi içine girince bu biçime bürünür. Biz bunu bildikten sonra, bu anlatým ºeklinin zararý olmaz ve ancak kýsaltmak bakýmýndan yararý vardýr. Talililimiz, bir metaýn deðerinin biçimi ya da ifadesinin, deðerin niteliðinden doðduðunu, yoksa bu deðer ile deðer büyüklüðünün, deðiºim-deðeri olarak ifade edilme biçiminden ortaya çýkmadýðýný göstermiºtir. Ne var ki bu, merkantilistler ile bunlarýn yakýn zamandaki izleyicileri Ferrier, Ganilh [23] ve benzerlerinin olduðu kadar, bunlarýn karºýtlarýnýn, Bastiat gibi modern serbest ticaret iºportacýlarýnýn yanýldýklarý nokta olmuºtur. Merkantilistler, deðer ifadesinin nitel yönüne özel bir aðýrlýk vermiºler ve bunun sonucu, en yetkin biçimini parada bulan, metalarýn eºdeðer birimi üzerinde durmuºlardýr. Öte yandan, mallarýný ne pahasýna olursa olsun elden çýkartmamak zorunda olan modern serbest ticaret iºportacýlarý, deðerin- nispi biçiminin, nicel yanýna çok büyük bir önem vermiºlerdir. Bunlar için, metalarýn deðiºim-iliºkisinde, yani günlük cari fiyat listesinde ifade edilenin dýºýnda, ne deðer vardýr, ne de deðer büyüklüðü. Lombard Street'in karmakarýºýk fikirlerine, pek ince bir bilimsellik içinde çekidüzen vermeyi üzerine alan Macleod, batýl inançlý merkantilistler ile çokbilmiº serbest ticaret iºportacýlarý arasýnda baºarýlý bir aracý olmuºtur. A ile B arasýndaki deðer-iliºkisini ifade eden denklemde, A'nýn B cinsinden deðer ifadesinin yakýndan incelenmesi, bu iliºki içersinde, A'nýn maddi biçiminin yalnýzca kullaným-deðeri olarak, B'nin maddi biçiminin yalnýzca deðer-biçimi ya da yaný olarak yer aldýðýný bize göstermiº bulunuyor. Her meta içersinde varolan kullaným-deðeri ile deðer arasýndaki karºýtlýk ya da zýtlýk, iki metaýn birbirleri ile böyle bir iliºki içine girmesiyle, yani deðeri ifade edilecek metaýn, doðrudan doðruya yalnýz kullaným-deðeri, bu deðerin kendisi ile ifade edileceði meta ise, doðrudan doðruya yalnýz deðiºim-deðeri olarak yer aldýðý zaman açýða çýkmýº olur. Böylece, bir metaýn deðerinin basit biçimi, bu metaýn içerdiði kullaným-deðeri ile deðer arasýndaki karºýtlýðýn ortaya cýktýðý basit biçimdir. (sayfa 76) Emeðin her ürünü, her toplumsal durumda, bir kullaným-deðeridir; ama ancak bir toplumun geliºmesinin belirli bir tarihsel çaðýnda bu ürün, meta halini alýr; bu çað, yararlý bir nesnenin üretimi için harcanan emeðin, bu nesnenin nesnel niteliklerinden birisi, yani onun deðeri olarak ifade edildiði çaðdýr. Bundan ºu sonuç çýkar ki, basit deðer-biçimi, ayný zamanda, bir emek ürününün, tarih içinde meta olarak ortaya çýktýðý ilkel biçimdir, ve bu ürünlerin metalara dönüºmesi, deðerbiçiminin geliºmesi ile pari passu [6*] ilerler. Deðerin basit biçiminin eksikliklerini ilk bakýºta farkederiz: o, fiyat-biçimi halinde olgunlaºana

12 kadar, bir dizi deðiºmelerden geçmesi gereken bir tohumdan baºka bir ºey deðildir. A metaýnýn deðerinin, herhangi bir baºka B metaý ile ifadesi, ancak A'yý deðer-biçimi ve kullanýmdeðeri olarak ayýrdeder, ve bu nedenle A'yý, kendisinden farklý tek bir meta ile, B ile deðisim-iliºkisi içersine sokar; ama hâlâ A'nýn bütün metalara göre nitel eºitliði ve nicel oranlýlýðý ifade edilmekten uzaktýr. Bir metaýn basit nispi deðer-biçimine, baºka bir metaýn tek bir eºdeðer biçimi tekabül eder. Böyle olunca, keten bezinin deðerinin nispi ifadesinde, ceket, bu tek meta ile, keten bezi ile iliºki halinde olmasý nedeniyle, eºdeðer biçimine, ya da doðrudan deðiºilebilme biçimine sahip olur. Ne var ki, deðerin basit biçimi, kolay bir geçiºle daha tam bir biçime geçer. Basit biçim aracýlýðý ile A metaýnýn deðerinin, yalnýzca tek bir baºka meta ile ifade edildiði doðrudur. Ancak, bu öteki tek meta, herhangi bir ºey, ceket, demir, buðday ya da baºka bir ºey olabilir. Bunun için, A ile, ºu ya da bu meta arasýnda iliºki kurmakla, bir ve ayný meta için farklý basit deðer ifadesi elde ederiz. [24] Bu metaýn olabilecek deðer ifadelerinin sayýsý, ancak kendisinden farklý meta türlerinin sayýsý ile sýnýrlýdýr. Bu nedenle, A'nýn yalýtýlmýº deðer ifadesi, bu deðerin farklý basit ifadelerinin istenilen uzunluktaki bir dizisine çevrilebilir. (sayfa 77) B. TOPLAM YA DA GENݪLEMݪ DEÐER-BÝÇÝMÝ z kadar A metal = u kadar B, ya da = v kadar C, ya da = w kadar D, ya da = x kadar E, ya da = vb.. (20 yarda keten bezi = 1 ceket, ya da = 10 libre çay, ya da = 40 libre kahve, ya da = 1 kile buðday, ya da = 2 ons altýn, ya da = ½ ton demir, ya da = vb..) 1. Geniºlemiº Nispi Deðer-Biçimi Tek bir metaýn deðeril örneðin keten bezinin deðeri, ºimdi, metalar dünyasýnýn sayýsýz baºka unsurlarýyla ifade edilmektedir. Öteki her metaýn deðeri, ºimdi keten bezinin deðerinin aynasý haline gelmiºtir. [25] Böylece, ilk kez, bu deðer, kendisini, farklýlaºmamýº insan emeðinin donmuº hali olarak gerçek yüzüyle göstermiº oluyor. Çünkü kendisini yaratan emeðin, hangi biçimde olursa olsun, ister terzilik, ister çiftçilik, madencilik vb. biçiminde olsun, her türlü insan emeði ile eºit durumda olduðu ve bu nedenle de, cekette, buðdayda, demirde ya da altýnda somutlaºmasýnýn hiç bir önemi olmadýðý apaçýk ortaya çýkmýº oluyor. Keten bezi, deðer-biçimi aracýlýðýyla ºimdi artýk tek bir meta ile deðil, bütün metalar âlemiyle toplumsal iliºki içersine girmiº oluyor. Meta olarak o, artýk dünya yurttaºýdýr. Ayný zamanda, deðerin bitmez tükenmez denklemleri dizisi, kullaným-deðerinin, hangi özel biçimi ya da türü altýnda olursa olsun, bir fark gözetmeksizin, metaýn deðerini gösterir. Ýlk biçimde, 20 yarda keten bezi = 1 ceket ifadesinde, bu iki metaýn belirli niceliklerde deðiºilebilir olmasý salt raslansal olabilir. Ýkinci biçimde, bunun tersine, derhal, bu raslansal görünüºü belirleyen ve onda esasta farklý olan temeli görürüz. Ceketle (sayfa 78) de, kahveyle de, demirle de ya da sayýsýz farklý metalarla da ifade edilse, bu metalarýn sahipleri, çok farklý insanlar da olsa, keten bezinin deðeri, büyüklük olarak deðiºmeden kalýr. Meta sahibi iki birey arasýndaki raslansal iliºki kaybolur. Bunlarýn deðerlerinin büyüklüðünü düzenleyen ºeyin, metalarýn deðiºimi olmadýðý açýk-seçik hale gelir; ama tersine, bunlarýn deðiºim oranlarýný denetleyen ºey, bunlarýn deðerlerinin büyüklükleridir. 2. Özel Eºdeðer Biçimi Ceket, çay, buðday, demir vb. gibi her meta, keten bezinin deðer ifadesinde bir eºdeðer olarak ve dolayýsýyla da deðer olan bir ºey olarak yer alýr. Bu metalarýn herbirinin maddi biçimi, ºimdi artýk birçok meta içinde tek bir özel eºdeðer biçimdir. Ayný ºekilde, bu farklý metalarda somutlaºan emeðin çok yanlý somut yararlý türleri, ºimdi artýk farklýlaºmamýº insan emeðinin bu çok farklý gerçekleºme biçimleri ya da ortaya çýkýº biçimleri kadar kendini gösterir. 3. Toplam ya da Geniºlemiº Deðer-Biçiminin Eksiklikleri Ýlkönce, deðerin nispi ifadesi, onu temsil eden dizinin sonsuz olmasi nedeniyle noksandýr. Her deðer denkleminin bir halkasýný oluºturduðu zinvir, her yeni bir meta türünün ortaya çýkmasý ve deðerin yeni bir ifadesi için malzeme saðlamasýyla her an uzayabilir. Ýkinci olarak, birbirinden farklý ve baðýmsýz deðer ifadelerinin oluºturduklarý alacalý-bulacalý bir mozayik görünümündedir. Ensonu, her metaýn nispi deðeri, sýrayla bu geniºlemiº biçim içinde ifade edilirse ki böyle olmasý gerekir, bunlarýn herbiri için birbirinden farklý bir nispi deðer elde ettiðimiz gibi, deðer ifadeleri dizisi sonsuza doðru uzar gider. Bu geniºlemiº nispi deðer-biçiminin eksikleri, buna tekabül eden eºdeðer biçimde

13 yansýrlar. Her tek metaýn maddi biçimi, sayýsýz meta arasýnda yalnýz bir tane özel eºdeðer olduðu için, bütün olarak ancak herbiri diðerini dýºtalayan parça parça eºdeðer biçimler elde etmiº oluruz. Ayný ºekilde, her özel eºdeðerde maddeleºmiº, özel, somut, yararlý emek türü, yalnýzca özel türde emek olarak temsil edilmiºtir ve bunun için de genel olarak insan emeðinin eksiksiz bir temsilcisi deðildir. Ýnsan emeði, gerçekte, çok yanlý (sayfa 79) özel ve somut biçimlerin bütünlüðü içinde, eksiksiz bir ifadeye kavuºur. Ama o zaman da, sonsuz dizi içindeki ifade daima noksan ve birlikten yoksun olacaktýr. Geniºlemiº nispi deðer-biçimi, basit nispi deðer ifadelerinin veya ilk türdeki denklemlerin toplamýndan baºka bir ºey deðildir; yani: 20 yarda keten bezi = 1 ceket 20 yarda keten bezi = 10 libre çay, vb. gibi. Bunlarýn herbiri, taraflarýn yer deðiºtirdiði denklemler anlamýna da gelir: 1 ceket = 20 yarda keten bezi 10 libre çay = 20 yarda keten bezi, vb.. Gerçekten de, bir kimse keten bezini baºka birçok meta ile deðiºir ve malýnýn deðerini bu bir dizi öteki metalar ile ifade ettiði zaman, bu metalarýn deðiºik sahiplerinin de mallarýný keten bezi ile deðiºmeleri ve bu çeºitli metalarýn deðerini, tek ve ayný üçüncü meta ile, yani keten bezi ile ifade etmeleri gerekir. Bu durumda diziyi tersine çevirir, 20 yarda keten bezi = 1 ceket, ya da = 10 libre çay vb. ºekline sokarsak, yani dizide zaten görülen ters iliºkiyi ifade edersek ºu sonuca ulaºýrýz: C. DEÐERÝN GENEL BÝÇÝMÝ 1 ceket = 10 libre çay = 40 libre kahve = 1 kile buðday = 2 ons altýn = ½ ton demir = x kadar A metaý vb. = 20 yarda keten bezi 1. Deðer-Biçiminin Deðiºmiº Niteliði Bütün metalar, artýk deðerlerini, (1) tek bir meta ile olduðu için, basit bir biçimde; (2) bir ve ayný meta ile oldudu için birlik halinde ifade etmektedirler. Bu deðer-biçimi, hepsi için ayný ve basit olduðundan geneldir. A ve B biçimleri, ancak bir metaýn deðerini, onun kullaným-deðerinden ya da maddi biçiminden farklý bir ºey olarak ifade etmek için uygundu. (sayfa 80) Birinci biçim A, ºöyle denklemler verir: 1 ceket = 20 yarda keten bezi, 10 libre çay = ½ ton demir. Burada ceketin deðeri, keten bezine, çayýn deðeri demire eºitlenmiºtir. Ama önce keten bezine eºitlemek ve tekrar demire eºitlemek, keten bezi ile demirin farklý olduðu kadar farklý ºeylerdir. Bu biçim, açýktýr ki, pratikte,. ancak emek ürünleri raslansal ve geliºigüzel deðiºimlerle metalara dönüºtüklerinde, ilk baºlangýçta olur. Ýkinci biçim B, bir metaýn deðerini onun kullaným-deðerinden, ilk birincisinden daha uygun bir tarzda ayýrdeder; çünkü burada ceketin deðeri, mümkün olan bütün biçimler altýnda ceketin maddi biçimine karºýt olarak konmuºtur; keten bezine, demire, çaya, kýsacasý kendisi dýºýnda, ceket dýºýnda, her ºeye eºitlenmiºtir. Öte yandan, hepsinde ortak herhangi bir genel deðer ifadiesi, doðrudan dýºtalanmýºtýr; çünkü, her metaýn deðer denkleminde, bütün öteki metalar ºimdi, yalnýzca eºdeðerler biçiminde görülür. Geniºlemiº deðer-biçiminin ilk kez gerçek olarak ortaya çýkýºý, özel bir emek ürününün, diyelim sýðýr sürüsünün artýk istisnai deðil de olaðan bir biçimde, öteki çeºitli metalar ile deðiºilmeye baºlanmasý ile olur. Üçüncü ve son olarak geliºmiº biçim, bütün metalar dünyasýndaki deðerleri, bu amaç için seçilmiº tek bir meta ile, yani keten bezi ile ifade eder ve böylece bunlarýn deðerlerini, bize, keten bezi ile eºitliði aracýlýðýyla bildirir. ªimdi artýk her metaýn deðeri ketene eºitlenmekle, yalnýzca kendi kullaným-deðerinden ayrýlmakla kalmaz, genellikle bütün öteki kullaným-deðerlerinden de farklýlaºtýrýlmýº olur ve iºte bu nedenle bütün metalarda ortak olan bir ºeyle ifade edilir. Bu biçim ile metalar, ilk kez birbirleriyle deðer olarak iliºki içersine sokulmuºtur, ya da deðiºim-deðeri

14 görünüºüne bürünmüºlerdir. Ýlk iki biçim, her metaýn deðerini, ya farklý türden tek bir meta ile ya da böyle birçok metaýn bir dizisi ile ifade eder. Her iki durumda da, kendi deðeri için bir ifade bulmasý, sözgeliºi, her metaýn özel iºiydi ve bunu ötekilerin yardýmý olmaksýzýn yapýyordu. Bu ötekiler, ilkine göre pasif eºdeðer rolünde idiler. Deðerin genel biçimi C, tüm meta âleminin ortak hareketinden, bir tek bundan kaynaklanýr. Bir meta, genel deðer ifadesini ancak tüm öteki metalar ile kazanýr ve ayný anda bu metalarýn deðerleri de ayný eºdeðerde ifadesini bulmuº olur; ve her yeni meta ayný yolu izlemek zorundadir. Böylece ºu gerçek ortaya çýkar (sayfa 81) ki, metalarýn deðer olarak varlýðý tamamen toplumsal olduðu için, bu toplumsal varlýk ancak kendi toplumsal iliºkilerinin toplamýyla ifade edilebilir ve bunun sonucu olarak, deðerlerinin biçiminin toplumsal olarak kabul edilen bir biçim olmasi zorunludur. Keten bezine eºitlenen bütün metalar, ºimdi artýk yalnýzca genel deðerler olmalarý yönünden nitelikçe eºit olmakla kalmazlar, ayný zamanda büyüklükleri karºýlaºtýrýlabilir duruma gelirler. Deðerlerinin büyüklüðü bir ve ayný maddeyle, keten beziyle ifade edilmekle, bu büyüklükler de birbirleri ile karºýlaºtýrýlabilirler. Örneðin, 10 libre çay = 20 yarda keten bezi, ve 40 libre kahve = 20 yarda keten bezi olursa, 10 libre çay = 40 libre kahve olur. ªöyle de söyleyebiliriz, 1 libre kahvede, 1 libre çayda bulunanýn ancak 1/4'ü kadar deðer özü emek vardýr. Tüm metalar âlemini kapsayan nispi deðerin genel biçimi, geri kalanlarýn içinden seçilip ayrýlan ve kendisine eºdeðer rolü verilen tek bir metaý burada keten bezini, evrensel eºdeðer haline getirir. Keten bezinin maddi biçimi, ºimdi artýk, bütün metalarýn deðerlerinde ortak bir biçime bürünmüºtür; ve bunun için de hepsiyle ve her biriyle deðiºilebilir duruma gelmiºtir. Keten bezinin maddesi, her türlü insan emeðinin görülür duruma gelmesi, toplumsal kozasý durumuna gelmesidir. Belli bir mal, keten bezi üreten belli özel bireyin emeði olan dokumacýlýk, sonuçta, toplumsal bir niteliðe, bütün öteki türden emeklerle eºit bir niteliðe bürünmüº oluyor. Genel deðer-biçimini meydana getiren sayýsýz denklemler, keten bezinde somutlaºan emeði, öteki bütün metalarda somutlaºanlara eºit kýlýyor ve böylece dokumacýlýðý, ayýrdedilmemiº insan emeðini, genel görünüm biçimi haline sokuyor. Bu yolla, metalarýn deðerlerinde gerçekleºen emek, fiili iºin her türlü somut ºekli ile yararlý özelliklerinden soyutlanmýº bir emek olarak yalnýzca olumsuz yönüyle gösterilmiº olmaz, ama olumlu niteliðinin de açýkça kendisini göstermesi saptanmýº olur. Genel deðer-biçimi, her türlü fiili emeði, hepsinde bulunan ortak özelliðe, yani genel insan emeði, ve insan emekgücünün harcanmasý olma niteliðine indirgenmesidir. Bütün emek ürünlerini, ayýrdedilmemiº insan emeðinin donmasý olarak gösteren genel deðerbiçimi, metalar âleminin toplumsal özeti olduðunu bizzat kendi yapýsý ile gösterir. Bu biçim, sonuç olarak, açýkça ortaya koymaktadýr ki, metalar âleminde her emeðin sahip olduðu niteliðin insan emeði olmasý, onun özgül (sayfa 82) toplumsal niteliðini meydana getirmektedir. 2. Deðerin Nispi Biçimi ile Eºdeðer Biçiminin Birbirine Baðlý Geliºmesi Deðerin nispi biçiminin geliºme derecesi, eºdeðer biçiminin geliºme derecesine tekabül eder. Ama ºurasýný da unutmamak gerekir ki, ikincinin geliºmesi, birincinin geliºmesinin yalnýzca sonucu ve ifadesidir. Bir metaýn deðerinin birincil ya da yalýtýk nispi biçimi, bir diðer metaý yalýtýk bir eºdeðer haline getirir. Bir metaýn deðerinin tüm öteki metalarla ifadesi demek olan nispi deðerin geniºletilmiº biçimi, bu öteki metalara, farklý türden özel eºdeðer nitelikler verir. Ve son olarak, metaýn özel bir türü, tüm öteki metalar, onu, içersinde deðerlerini daima ayný biçimde ifade ettikleri bir madde haline getirdikleri için, evrensel eºdeðer niteliðini kazanýr. Deðer-biçiminin iki kutbu olan deðerin eºdeðer biçimi ile nispi biçimi arasýndaki karºýtlýk bu biçimin kendisiyle birlikte geliºir. Birinci biçim, 20 yarda keten bezi = 1 ceket eºitliðinde bile bu karºýtlýk vardýr, ama henüz sabitleºmemiºtir. Bu eºitliði soldan saða ya da saðdan sola okumanýza göre, ceket ile keten bezinin oynadýðý rol farklýdýr. Bir durumda, keten bezinin nispi deðeri ceket ile, öteki durumda, ceketin nispi deðeri keten bezi ile ifade edilmiºtir. Bunun için, deðerin bu ilk biçiminde, kutupsal karºýtlýðý kavramak zordur. B biçimi, bir defada ancak tek bir metaýn kendi nispi deðerini bütünüyle geniºletebileceðini ve, ancak, tüm öteki metalar onun karºýsýnda eºdeðerler olduðu için ve böyle olmakta devam ettikleri sürece, bu geniºlemiº biçimi alabileceðini gösterir. Burada, biz, 20 yarda keten bezi = 1 ceket denkleminde yaptýðýmýz gibi, eºitliði, genel niteliðini bozmadan ve deðerin geniºlemiº biçimini deðerin genel biçimine dönüºtürmeden tersine çeviremeyiz. Ensonu C biçimi, tek bir istisna ile bütün metalar eºdeðer biçimin dýºýnda tutulduðu için ve tutulduðu sürece, metalar âlemine deðerin genel toplumsal nispi biçimini verir. Demek ki, tek bir meta, keten bezi, öteki bütün metalardan bu nitelik esirgendiði için ve sürece, bunlarýn herbiri ile

15 doðrudan doðruya (sayfa 83) deðiºilebilir bir nitelik kazanmýº gibidir. [26] Evrensel eºdeðer görevindeki meta, öte yandan nispi deðer-biçiminin dýºýnda kalmýºtýr. Eðer keten bezi ya da evrensel eºdeðer görevindeki baºka bir meta, ayný zamanda, deðerin nispi biçimini de paylaºmýº olsaydý, kendi eºdeðeri olarak da iº görebilirdi. Bu durumda, yalnýzca 20 yarda keten bezi = 20 yarda keten bezi gibi, ne deðeri, ne de deðer büyüklüðünü ifade etmeyen boº bir yineleme elde etmiº oluruz. Öyleyse evrensel eºdeðerin nispi deðerini ifade etmek için, C biçimini tersine çevirmemiz gerekir. Bu eºdeðer, öteki metalarýn ortak deðerin nispi biçimi olmamakla birlikte. deðeri, öteki metalarýn sonu gelmeyen dizisi ile nispi olarak ifade edilir. Böylece, nispi deðerin geniºlemiº biçimi ya da B biçimi, ºimdi kendisini, eºdeðer metaýn özgül nispi deðer-biçimi olarak ortaya koyar. 3. Deðerin Genel Biçiminden Para-Biçimine Geçiº Evrensel eºdeðer biçimi, genel anlamda, bir deðer-biçimidir. Bunun için her meta, bu biçime girebilir. Öte yandan eðer bir meta, bu evrensel eºdeðer biçimine (C biçimi) girmiºse, bu, ancak eºdeðer olarak öteki bütün metalarýn dýºýnda tutulduðu için ve sürece olanaklýdýr. Bu dýºtalama, ensonu, belirli bir meta ile sýnýrlandýðý andan sonra, ancak bu andan sonra, metalar âleminin nispi deðerin genel biçimi gerçek bir tutarlýlýk ve genel toplumsal geçerlilik kazanir. Eºdeðer biçim, kendi maddi biçimi ile böylece toplumsal bir nitelik kazanan o belirli meta, ºimdi artýk para-meta durumuna (sayfa 84) gelir, ya da para olarak iº görür. Bu, artýk, o metaýn özel toplumsal iºlevidir ve bu nedenle, metalar âleminde evrensel eºdeðer rolü oynamak, onun toplumsal tekelindedir. B biçiminde keten bezinin özel eºdeðerleri ve C biçimindeki nispi deðerlerini ortakça keten bezi ile ifade eden metalar arasýnda bu seçkin yere belli bir meta ulaºabilmiºtir: altýn. Öyleyse, C biçimindeki keten bezinin yerine altýný koyarsak ºu sonucu elde ederiz: D. PARA-BÝÇÝMÝ 20 yarda keten bezi = 1 ceket = 10 libre çay = 40 libre kahve = 1 kile buðday = ½ ton demir = x kadar A metaý vb. = 2 ons altýn A biçiminden B biçimine ve B biçiminden C biçimine geçiºteki deðiºiklikler temel niteliktedir. Öte yandan, C ile D biçimleri arasýnda, keten bezi yerine eºdeðerliði altýnýn almasýndan baºka bir deðiºiklik yoktur. C biçiminde keten bezi neyse, D biçiminde altýn odur: genel eºdeðer. Geliºme, yalnýzca doðrudan doðruya ve evrensel deðiºilebilme niteliðinin baºka bir deyimle evrensel eºdeðer biçiminin ºimdi artýk, toplumsal bir alýºkanlýkla, ensonu bir maddeyle, altýnla özdeº duruma gelmiº olmasýndandýr. Altýn, ºimdi, tüm öteki metalarýn karºýsýna, zaten daha önce onlarýn karºýsýnda basit bir meta olarak yer aldýðý için, para olarak çýkar. Tüm öteki metalar gibi, altýn da, ya tek tek deðiºimlerde basit bir eºdeðer olarak, ya da ötekilerin yanýnda özel bir eºdeðer olarak iº görüyordu. Giderek, deðiºen sýnýrlar içersinde evrensel eºdeðer olarak iº görmeye baºladý. Metalar âleminde deðerin ifadesinde bu konumu kendi tekeline alýr almaz, altýn, para-meta durumunu alýr ve iºte ancak o zaman D biçimi, C biçiminden farklýlaºýr, ve deðerin genel biçimi, para-biçimine dönüºür. Keten bezi gibi tek bir metaýn nispi deðerinin, para rolündeki altýn gibi bir meta ile basit ifadesi, o metaýn fiyat-biçimidir. Bu nedenle keten bezinin fiyat-biçimi ºöyledir: 20 yarda keten bezi = 2 ons altýn, ya da, eðer 2 onsluk altýn sikke olarak 2 sterlin ise, 20 yarda keten bezi = 2 sterlindir. Para-biçimi kavramýnýn oluºumundaki güçlük, evrensel eºdeðer (sayfa 85) biçiminin ve bunun zorunlu sonucu deðerin genel biçiminin, C biçiminin açýk-seçik anlaºýlmasýnda yatar. Bu son biçim, deðerin geniºlemiº biçiminden, yani B biçiminden çýkartýlabilir ki, bunun da temel öðesi, gördüðümüz gibi A biçimidir: 20 yarda keten bezi = 1 ceket, veya x kadar A metaý = y kadar B metaý,

16 bu nedenle, basit meta-biçimi, para-biçiminin çekirdeðidir. DÖRDÜNCÜ KESÝM. METALARIN FETݪÝZMÝ VE BUNUN SIRRI ÝLK bakýºta bir meta, çok önemsiz ve kolayca anlaºýlýr bir ºey gibi gelir. Oysa metaýn tahlili, aslýnda onun metafizik incelikler ve teolojik süslerle dolu pek garip bir ºey olduðunu göstermiºtir. Kullaným-deðeri olduðu sürece, o ister insan gereksinmelerini karºýlayabilen özellikleri açýsýndan, ister bu özelliklerin insan emeðinin ürünü olmasý yönünden ele alýnsýn, gizemli bir yaný yoktur. Ýnsan, çalýºmasýyla, Doðanýn saðladýðý maddelerin biçimini, kendisine yararlý olacak ºekilde deðiºtirdiði gün gibi açýktýr. Sözgeliºi aðacýn biçimi, masa yapýlarak deðiºtirilir. Ama gene de masa, o alelâde günlük ºey olmakta, aðaç olmakta devam eder. Ne var ki, meta olarak ilk adýmýný atar atmaz, tamamen baºka bir ºey olur. Yalnýz ayaklarý üzerinde yerde durmakla kalmaz, tüm öteki metalarla iliºki içersinde amuda kalkar ve o aðaç beyninden, "masa yürütmek"ten çok daha çarpýcý, parlak fikirler saçar. [26a] Bu yüzden, metalarýn mistik özelliði onlarýn kullaným-deðerinden doðmuyor. Týpký, deðerin belirleyici etkenlerinin niteliðinden de gelmediði gibi. Çünkü her ºeyden önce, emeðin yararlý türleri ya da üretken, faaliyetler ne kadar çeºitli olursa olsun, bunlarýn, insan organizmasýnýn iºlevleri olduðu, fizyolojik bir gerçektir, ve bu gibi iºlevlerin herbiri, niteliði ve biçimi ne olursa olsun, aslýnda, insan beyninin, sinirlerinin, kaslarýnýn vb. harcanmasýdýr. Ýkinci olarak, deðerin nicel belirlenmesi için temel (sayfa 86) oluºturan ºey, yani bu harcanýnanýn süresi, ya da emeðin niceliði dikkate alýnýrsa, emeðin niceliði ile niteliði arasýndaki farlýlýk apaçýk olarak görülür. Toplumun her durumunda, yaºam araçlarýmn üretimi için gerekli emek-zamaný, geliºmenin farklý aºamalarýnda eºit ölçüde ilgi çekmemekle birlikte, insanlýðýn zorunlu olarak ilgilendiði bir konu olmasý gerekir. [27] Ve ensonu, insanlar, herhangi bir biçimde, baºkalarý için çalýºmaya baºladýklarý andan itibaren, emekleri, toplumsal bir biçim alýr. Öyleyse, emek ürününün anlaºýlmaz özelliði, meta biçimine girer girmez, niçin ortaya çýkýyor? Kuºkusuz bu, biçimin kendisinden geliyor. Her türlü insan emeðinin eºitliði, bu emek ürünlerinin hepsinin eºit deðerde olmalarý ile nesnel olarak ifade edilir; harcanan emek-gücünün, bu harcanma suresi ile ölçümü, emek ürünlerinin deðerinin niceliði biçimini alýr; ve ensonu, üreticilerin içersinde emeklerinin toplumsal niteliðinin kendini gösterdiði karºýlýklý iliºkiler, ürünler arasýnda bir toplumsal iliºki biçimini alýr. Demek ki, metaýn gizemli bir ºey olmasýnýn basit nedeni, onun içinde insan emeðinin toplumsal niteliði, insana, bu emeðin ürününe nesnel bir nitelik damgalamýº olarak görünmesine dayanmaktadýr; üreticilerin kendi toplam emek ürünleri ile iliºkileri, onlarla kendi aralarýnda bir iliºki olarak deðil de, emek ürünleri arasýnda kurulan toplumsal bir iliºki olarak görünmesindedir. Emeðin ürünlerinin, metalar haline, niteliklerinin duyularla hem kavranabilir hem de kavranamaz toplumsal ºeyler haline gelmelerinin nedeni budur. Bunun gibi, bir nesneden algýlanan ýºýn, bize, görme sinirimizin öznel etkilenmesi olarak deðil de, gözün dýºýnda bir ºeyin nesnel biçimi gibi geliyor. Oysa, görme olayýnda her zaman, ýºýnýn bir ºeyden baºka bir ºeye, dýºtaki bir nesneden göze fiilen geçmesi sözkonusudur. Fiziksel ºeyler arasýnda, fiziksel bir iliºki vardýr. Ama metalarda, bu farklýdýr. ªeylerin, quâ [7*] metalarýn varlýðý, ve bunlara meta damgasýný vuran emek ürünleri arasýndaki deðer-iliºkisi ile bunlarýn fiziksel özellikleri ve bu özelliklerden doðan maddi iliºkiler arasýnda mutlak olarak bað yoktur. Burada, insanlar arasýndaki belirli toplumsal iliºki, onlarýn gözünde, ºeyler arasýnda düºsel bir iliºki biçimine bürünüyor. Bu nedenle, (sayfa 87) benzer bir örnek vermek için, din âleminin sislerle kaplý katlarýný dolaºmamýz gerekir. Bu âlemde, insan beyninin ürünleri, baðýmsýz canlý varlýklar gibi görünür, ve hem birbirleriyle, hem de insanoðlu ile iliºki içine girerler. ݺte metalar âleminde de, insan elinin yarattýðý ürünler için durum aynýdýr. Emek ürünlerine, meta olarak üretildikleri anda yapýºýveren ve bu, nedenle meta üretiminden ayrýlmasý olanaksýz olan ºeye, ben, Fetiºizm diyorum. Tahlilimizin de gösterdiði gibi, metalardaki bu fetiºizmin kökeni, bunlarý üreten emeðin özel toplumsal niteliðindedir. Genel. kural olarak, kullanýlýr mallar, yalnýzca, iºlerini birbirlerinden baðýmsýz olarak yürüten özel bireylerin ya da birey gruplarýnýn emeklerinin ürünleri olduklarý için meta haline geliyorlar. Bütün bu özel bireysel emeklerin genel toplamý, toplumun emeðinin tümünü oluºturuyor. Üreticiler ürünlerini deðiºinceye kadar, birbirleri ile toplumsal temasa gelmedikleri için, her üreticinin emeðinin özgül toplumsal niteliði, kendisini ancak deðiºim iºinde ortaya koyar. Baºka bir deyiºle, bireyin emeði, toplum emeðinin bir parcasý olarak, kendisini, ancak, doðrudan doðruya ürünler arasýnda, ve dolaylý olarak bunlar aracýlýðýyla üreticiler arasýnda kurulmuº olan deðiºim eylemi olan iliºkiler aracýlýðýyla açýða vurur. Bunun için, bir bireyin emeðini öteki üreticilerin emeklerine baðlayan iliºkiler, üreticilere, aslýnda olduðu gibi, çalýºan bireyler arasýnda doðrudan toplumsal bir iliºki olarak deðil, tersine, kiºiler arasýnda maddi iliºkiler ve ºeyler arasýnda toplumsal iliºkiler olarak görünür. Ancak

17 deðiºilmeleri sayesindedir ki, emeðin ürünleri, yararlanýlan nesneler olarak, deðiºik varoluº biçimlerinden ayrý olarak bir tekdüze toplumsal biçimde deðer alýrlar. Bir ürünün bu ºekilde, yararlý bir ºey ve bir deðer olarak ayrýlmasý, ancak deðiºimin, yararlý mallarýn deðiºim amacýyla üretilmesi ve bu nedenle de özelliklerinin her ºeyden önce üretimleri sýrasýnda deðer olarak hesaba katýlmasý boyutlarýna ulaºmasýyla pratik önem kazanýr. Bu andan itibaren üreticilerin kiºisel emeði, iki yönlü toplumsal bir niteliðe bürünür. Bir yandan, emeðin belirli bir yararlý türü olarak, belirli bir toplumsal gereði karºýlamak ve böylece, kolektif emeðin ayrýlmaz bir parçasý, kendiliðinden oluºan toplumsal iºbölümünün bir kolu olmak durumundadýr. Öte yandan, üretici bireyin çeºitli gereksinmelerini karºýlayabilmesi için, her türden yararlý bireysel emeðin karºýlýklý olarak deðiºilebilmelerinin yerleºmiº bir toplumsal olgu olmasý ve bunun (sayfa 88) için de, her üreticinin özel yararlý emeðinin bütün ötekilerin yararlý emekleriyle eºit sayýlmasý gerekir. En farklý türden emeklerin eºitlenmesi, ancak, bunlarýn eºitsizliklerinden soyutlanmasý ya da bunlarýn ortak bir paydaya, yani insan emekgücü harcamasý ya da soyut insan emeðine indirgenmesi sonucu olabilir. Bireyin emeðinin iki yönlü toplumsal niteliði, ona, ancak ürünlerin deðiºimi ile günlük pratik içersindeki emeði etkileyen biçimler altýnda beyninde yansýdýðý zaman görünür. Böylece, onun kendi emeði, toplumsal nitelikte yararlý olmasý koºulunu, yani ürünün yalnýzca yararlý deðil, ama baºkalarý için yararlý olmasý koºulunu alýr, ve onun özel emeðinin, öteki bütün özel emek türlerine eºit olmakla kazandýðý toplumsal nitelik, tüm emek ürünlerinin fiziksel olarak farklý mallarýn ortak nitelik taºýmasý, yani bir deðere sahip olmasý ºekline girer. Demek ki, emek ürünlerini deðer olarak birbirleriyle iliºki içersine sokmamýzýn nedeni, bu mallarda türdeº insan emeðinin maddi halde birikmesini görmemiz deðildir. Tam tersine: farklý ürünlerimizi deðiºimle deðer olarak eºitlediðimiz zaman, bu davranýºýmýzla, ayný zamanda, biz, bunlara harcanan farklý türden emekleri de, insan emeði olarak eºitlemiº oluyoruz. Bunun farkýnda olmayýz, ama gene de yaparýz. [28] Bu nedenle deðer, göðsünde ne olduðunu anlatan bir yafta ile ortalýkta dolaºmaz. Aslýnda her ürünü, toplumsal bir hiyeroglif yazýsýna çeviren, daha çok deðerdir. Kendi toplumsal ürünlerimizin ardýnda yatan sýrrý aydýnlatmak için, daha sonra, biz bu hiyeroglifi çözmeye çalýºýrýz; çünkü yararlý bir nesneyi deðer olarak damgalamak, dil gibi toplumsal bir üründür. Emek ürünlerinin, deðer olduklarý sürece, bunlarýn üretimi için harcanan insan emeðinin maddi ifadeleri olduðunu ortaya koyan son bilimsel buluº, gerçekte, insan soyunun geliºme tarihinde bir çaðý belirlemiºtir ama, emeðin toplumsal niteliðini, bize ürünlerin bizatihi kendilerinin nesnel niteliði gibi gösteren sisi daðýtamamýºtýr. Ele aldýðýmýz özel üretim biçiminde, yani meta üretiminde, baðýmsýz olarak yürütülen özel emeðin özgül toplumsal niteliði, her çeºit emeðin, insan emeði olmasý nedeniyle, eºitliði gerçeðine dayanýr; bunun için bu özellik, üründe (sayfa 89) deðer-biçimine bürünür; bu olgu, yukarda sözü edilen buluºa karºýn üreticiye tamamen gerçek ve sonal gibi gelir; bu, týpký, havayý oluºturan gazlarýn bulunuºundan sonra da atmosferin yapýsýnýn ayný kalmasý olgusuna benzer. Deðiºim sýrasýnda üreticiyi ilkin ilgilendiren ºey, kendi ürünleri karºýlýðýnda ne kadar baºka ürün alabilecekleri sorusudur: ürünlerini hangi oranlarda deðiºebileceklerdir? Bu oranlar, âdetler yoluyla belli bir kararlýlýða eriºince, bunlar sanki ürünlerin niteliklerinin sonucu gibi görünür ve böylece, örneðin bir ton demir ile iki ons altýn pek doðal olarak eºit deðerde imiº gibi gelir; bu, týpký bir libre altýn ile bir libre demirin, farklý fiziksel ve kimyasal niteliklerine karºýn, eºit aðýrlýkta görünmesine benzer. Ürünlerin üzerine etiket gibi yapýºan deðer olma özelliði, birbirleri karºýsýna tekrar tekrar deðer nicelikleri olarak çýkmalarý ile kararlýlýk kazanýr. Bu nicelikler, üreticilerin iradeleri, öngörüleri ve davranýºlarýndan baðýmsýz olarak durmadan deðiºir. Bunlar için, kendi toplumsal faaliyetleri, nesnelerin faaliyetleri biçimini alýr ve onlar nesneleri yöneteceðine, nesneler onlarý yönetir. Birbirinden baðýmsýz yürütülen ve gene de toplumsal iºbölümünün ayný anda geliºen kollarýný oluºturan farklý türdeki bütün özel emeðin, devamlý olarak toplumun gerektirdiði oranlara indirgenerek, biriken deneyimlere dayanýlarak bilimsel bir kaný halini alabilmesi için meta üretiminin, esaslý bir geliºme düzeyine ulaºmasi gerekir. Niçin böyledir? Çünkü, ürünler arasýndaki her türlü raslansal ve durmadan dalgalanan deðiºim iliºkileri ortasýnda, üretim için toplumsal olarak gerekli emek-zamaný, kendisini, önüne geçilmez bir doða yasasý gibi zorla kabul ettirir. Bu, týpký, yerçekimi yasasýnýn, evin baºýmýza çökmesi ile kendini göstermesi ve kabul ettirmesi gibidir. [29] Deðerin büyüklüðünün emek-zamaný ile saptanmasý, iºte bu nedenle, metalarýn nispi deðerlerinde görünürdeki dalgalanmalarýn altýnda yatan bir sýrdýr. Bunun keºfi, emek ürünlerinin deðer büyüklüklerinin belirlenmelerinin salt raslantýya baðlý bir ºeydir sanýsýna son vermekle birlikte bu belirlemenin içinde yer aldýðý biçimi hiç deðiºtirmez. (sayfa 90) Ýnsanýn toplumsal yaºam biçimleri üzerindeki düºünme ve incelemeleri ve dolayýsýyla bu biçimlerin bilimsel tahlilleri, bunlarýn fiili tarihsel geliºmelerine tamamen ters düºen bir yol izler. ݺe post festum [8*] önünde hazýr duran geliºme süreci sonuçlarý ile baºlar. Ürünlere meta damgasýný vuran ve dolaºýmlarý için belirli hale gelmeleri zorunlu bir baºlangýç olan nitelikler, insan, kendi gözünde, bunlarý deðiºmez özellikler olarak kabul ettiði için, tarihsel niteliklerini deðil de anlamlarýný çözmeye kalkýºmadan önce, zaten toplumsal yaºamýný doðal ve kendiliðinden anlaºýlýr biçimlerin

18 kararlýlýðýný kazanmýº bulunurlar. ݺte bunun için, deðer büyüklüðünün belirlenmesine ancak meta fiyatlarýnýn tahlili ile varýlmýº, ve ancak tüm metalarýn para-biçiminde ortak ifadesi, onlarýn deðer olarak özelliklerinin ortaya konmasýna yolaçmýºtýr. Ne var ki, metalar âleminin iºte bu sonal parabiçimi, aslýnda, özel emeðin toplumsal niteliðini ve tek tek üreticiler arasýndaki toplumsal iliºkiyi aydýnlatmak ve açýklýða kavuºturmak yerine, örtbas eden öðe olmuºtur. Ceketler ya da ayakkabýlar ile, salt soyut insan emeðinin evrensel cisimleºmesi nedeniyle, keten bezi arasýnda iliºki vardýr dediðim zaman, bu önermenin saçmalýðý besbellidir. Ayný ºekilde, ceket ve ayakkabý üreticileri, bu mallarý, evrensel eºdeðer olarak keten beziyle ya da ayný ºey olan altýnla ya da gümüºle oranladýklarý zaman, kendi özel emekleri ve toplumun ortaklaºa emeði arasýndaki iliºkiyi ayný saçma biçimde ifade etmiº olurlar. Burjuva iktisadýnýn kategorileri, böylesine saçma biçimlerden oluºmuºtur. Bunlar, tarihsel olarak belirlenmiº belirli bir üretim tarzýnýn, koºullarýný ve iliºkilerini, yani meta üretimini, toplumsal geçerlik ile ifade eden düºünce biçimleridir. Metalarýn bütün gizemi ve emek ürünlerinin metalar biçimini aldýðý anda çevresini saran büyü ve sihir, öteki üretim biçimlerine geçer geçmez, bu yüzden yokolur. Robinson Crusoe denemesi, ekonomi politikçiler [30] için gözde bir tema olduðundan, Robinson'a, adasýnda bir gözatalým. Ne (sayfa 91) denli mütevazi olsa da, o, bazý gereksinmeleri karºýlamak zorundadýr ve bu nedenle de, alet ve eºya yapmak gibi, keçileri ehlileºtirmek gibi, balýk tutmak ve avlanmak gibi, deðiºik türden biraz yararlý iº yapmasý gerekir. Dua ve benzeri ºeyleri, kendisine zevk verdiði ve bunlara dinlenme gözüyle baktýðý için, hiç hesaba katmýyoruz. ݺlerinin çeºitli olmasýna karºýn, ºekli ne olursa olsun, emeðinin, bir ve ayný Robinson'un faaliyeti olduðunu ve dolayýsýyla bir çalýºmalarýn insan emeðinin farklý biçimlerinden baºka bir ºey olmadýðýný bilir. Zorunluluk, onu, zamanýný, deðiºik türden iºlerine kusursuz olarak bölmeye zorlar. Genel faaliyeti içinde, eðer bir iº ötekisinden daha fazla yer tutuyorsa, bu, amaç edinilen yarara ulaºmak için yenilmesi gerekli güçlüðün az ya da çok olmasýna dayanýr. Dostumuz Robinson, bunu, çok geçmeden deneyimleriyle öðrenir ve batan gemiden bir saat, kayýt defteri, mürekkep ve kalem kurtararak halis bir Ýngiliz olarak derhal muhasebe tutmaya koyulur. Envanterinde, kendisine ait yararlý eºyalarýn, bu eºyalarý yapmak için gerekli iºlerin ve ensonu bu eºyalarýn belirli niceliðini elde etmek için harcadýðý ortalama emekzamanýnýn bir listesi bulunur. Robinson ile, kendi yarattýðý bu serveti oluºturan eºyalar arasýndaki iliºki, o kadar basýt ve açýktýr ki, bunu, büyük bir çaba harcamaksýzýn Bay Sedley Taylor bile anlayabilir. Ve gene de bu iliºkiler, deðerin belirlenmesi için esas olan her ºeyi içermektedir. ªimdi Robinson'un aydýnlýk adasýndan, karanlýklara gömülmüº ortaçað Avrupa'sýna geçelim. Burada baðýmsýz insan yerine herkesin baðýmlý olduðunu görürüz: serfler ve senyörler, vasallar ve süzerenler, rahipler ve rahip olmayanlar. Burada kiºisel baðýmlýlýk, toplumsal üretimin toplumsal iliºkileri karakterize etmesi gibi, bu üretime dayanýlarak örgütlenmiº yaºamýn öteki alanlarýnda da ayný etkiyi gösterir. Salt kiºisel baðýmlýlýk, ama toplumun temelini kiºisel baðýmlýlýðýn oluºturmasý nedeniyle, emeðin ve emek ürünlerinin kendi gerçeklikleri dýºýnda hayali bir biçime bürünmelerine gerek yoktur. Toplumun iºleyiºi içersinde, bunlar, ayný hizmetler ve ayný ödemeler biçimini alýrlar. Burada, emeðin özel ve doðal biçimi, meta üretimine dayanan toplumlarda olduðu gibi deðil de, onun genel soyut biçimi, emeðin mevcut toplumsal biçimidir. Yükümlü emek, meta-üreten emek gibi, zamanla ölçülür; ama her serf, senyörünün hizmetinde harcadýðý ºeyin, kendi kiºisel emek-gücünün (sayfa 92) belirli bir niceliði olduðunu bilir. Papaza verilen öºür, onun kutsamalarýndan daha gerçektir. Bu toplumdaki farklý sýnýflara mensup insanlarýn oynadýklarý rol konusunda ne düºünürsek düºünelim, emek harcarken, bireyler arasýndaki toplumsal iliºkiler, her durum, ve koºulda, her zaman kendi karºýlýklý kiºisel iliºkileri olarak görünür, ve emek ürünleri arasýnda toplumsal iliºkiler kýlýðýna bürünmezler. Ortak ya da doðrudan birleºmiº bir emeðe örnek vermek için, bütün uygar kavimlerin tarihlerinin eºiðinde gördüðümüz o kendiliðinden geliºen biçime kadar geri gitmemize gerek yoktur. [31] Kendi gereksinmesi için, hububat, hayvan, iplik, keten bezi ve giyecek üreten bir köylü ailesinin ataerkil sanayii hemen yakýnýmýzdadýr. Bu çeºitli mallar, ailenin karºýsýna, [aile üyelerinin -ç.] emeklerinin çeºitli ürünleri olarak çýkarlar, ama kendi aralarýnda bunlar meta deðildirler. Topraðýn sürülmesi, hayvan yetiºtirme, iplik eðirme, dokuma, elbise dikme gibi çeºitli ürünlerde yer alan farklý türde emekler, bizatihi ve o halleriyle dolaysýz toplumsal iºlevlerdir: Çünkü ailenin iºlevi de týpký meta üretimine dayanan toplumda olduðu gibi kendiliðinden doðup geliºmiº bir iºbölümü düzeyine sahiptir. Aile içinde iºin daðýlýmý, üyelerinin emek-zamanlarýnýn düzenlenmesi mevsimlere göre deðiºen doðal koºullara baðlý olduðu kadar, yaº ve cinsiyet farkýna da baðlýdýr. Her bireyin emekgücü, bu durumda, zaten ailenin tüm emek-gücünün yalnýzca belirli bir bölümüdür, ve bu nedenle, bireysel emek-gücü harcanmasýnýn süresine göre ölçülmesi, haliyle emeklerinin toplumsal niteliði olarak ortaya çýkar. ªimdi de bir deðiºiklik olsun diye, kendi iºlerini ortak üretim araçlarý ile gören ve bütün bireylerin kendi emek-güçlerini bilinçli olarak o topluluðun birleºik emek-gücü olarak kullanan, özgür insanlardan kurulmuº bir topluluk tablosu çizelim. Robinson'un emeðindeki bütün ayýrýcý özellikler burada da yinelenir, (sayfa 93) ama ºu farkla ki, buradaki emek, bireysel deðil, toplumsaldýr.

19 Robinson'un ürettiði her ºey, yalnýz kendi kiºisel emeðinin sonucuydu ve bunun için de yalnýz kendisi için bir kullaným nesnesiydi. Bizim toplumumuzun toplam ürünü, toplumsal bir üründür. Bunun bir kýsmý yeni üretim araçlarý olarak iº görür ve toplumsallýðý devam eder. Ama öteki kýsmý, üyelerce yaºamý sürdürme aracý olarak tüketilir. Bu ikinci kýsmýn üyeler arasýnda daðýlýmý bu nedenle zorunludur. Bu daðýlým biçimi, topluluðun üretken örgütlenmesine ve üreticilerin ulaºtýklarý tarihsel geliºmenin derecesine baðlý olarak deðiºir. Salt metalarýn üretimi ile bir paralellik kurmuº olmak için yaºamlarýný sürdürme araçlarýnda tek tek her üreticinin payýnýn, onun emek-zamaný ile belirlendiðini varsayacaðýz. Bu durumda emek-zamaný ikili bir rol oynamaktadýr. Belirli bir toplumsal plana uygun olarak bunun bölüºümü, yapýlacak olan farklý iº türleri ile topluluðun çeºitli gereksinmeleri arasýnda uygun bir oran kurar. Öte yandan bu, ayný zamanda, her birey tarafýndan ortaya konan ortak emeðin payýnýn vb. ve bireysel tüketim için ayrýlan toplam üründeki payýnýn ölçüsü olarak iº görür. Tek tek üreticilerin, hem kendi emekleri ve hem de emek ürünleri yönünden, toplumsal iliºkileri, bu örnekte, yalnýz üretim bakýmýndan deðil, bölüºüm bakýmýndan da çok basit ve kolay anlaºýlýr durumdadýr. Din dünyasý, gerçek dünyanýn yansýmasýndan baºka bir ºey deðildir. Üreticilerin, genel olarak, ürünlerini meta ve deðer olarak ele alarak birbirleriyle toplumsal iliºkilere girdikleri ve böylece kendi bireysel özel emeklerini türdeº insan emeði ölçütüne indirgedikleri meta üretimine dayanan bir toplum için böyle bir toplum için, soyut insan cultus'u ile hýristiyanlýk, ve hele onun burjuva geliºmesi olan protestanlýk, yaradancýlýk vb. en uygun din biçimiydi. Eski Asyatik ve öteki eskiçað üretim biçimlerinde, ürünlerin metalara dönüºtürülmesi ve bu nedenle de insanlarýn metalar üreticilerine dönüºmeleri ikincil bir yer tutar; ne var ki, bu ilkel topluluklar daðýlmaya yüztuttukça bunun önemi de artar. Gerçek tüccar kavimler, Epiküros'un tanrýlarýnýn küreler arasýnda ya da Yahudilerin, Polonya toplumunun gözeneklerinde yaºamasý gibi, eski. dünyanýn ancak çatlaklarýnda yaºarlardý. Bu eski toplumsal üretim organizmalarý, burjuva toplumuyla karºýlaºtýrýldýðýnda, son derece basit ve saydamdý. Ama bunlar, ya ilkel kabile topluluðu içersinde birlikte yaºadýðý (sayfa 94) kimselerle göbekbaðýný henüz kesip atamamýº olan insanýn, birey olarak henüz olgunluða ulaºmamýº geliºmesi üzerine ya da doðrudan zorbalýk ve kölelik iliºkileri üzerine kurulur. Ancak bunlar, emeðin üretkenlik gücünün geliºmesi düºük bir aºamanýn üstüne çýkmadýðý ve bu nedenle de maddi yaºam alanýnda insan ile insan ve insan ile doða arasýndaki toplumsal iliºkilerin karºýlýklý olarak sýnýrlý olduðu zamanlarda ortaya çýkabilir ve varolabilir. Bu sýnýrlýlýk, eskinin doðaya tapýnmasýnda ve halk arasýnda yaygýn dinlerin öteki öðelerinde yansýr. Gerçek dünyanýn, dinsel yansýmasý, kaçýnýlmaz olarak, günlük yaºamýn pratik iliºkilerinin insana, onun öteki insanlar ve doða ile iliºkilerini tam anlamýyla anlaºýlýr ve aklauygun bir iliºki olmaktan öte bir ºey sunmadýðý zaman, ancak o zaman yitip gider. Maddi üretim sürecine dayanan toplumun yaºam süreci, kendisini saran mistik tülü, üretimin, serbestçe biraraya gelen insanlar tarafýndan ve saptanmýº bir plana uygun olarak bilinçli bir biçimde düzenlenmesi saðlanmadýkça, soyulup atýlamaz. Ne var ki bu da toplum için, belli bir maddi temeli, ya da kendileri de uzun ve zahmetli bir geliºme sürecinin kendiliðinden oluºmuº ürünleri olan bir dizi varoluº koºulunun bulunmasýný öngörür. Ekonomi politik ne denli eksik olursa olsun, [32] deðer ve deðer büyüklüðünü gerçekten tahlil etmiº ve bu biçimlerin altýnda (sayfa 95) yatan ºeyi açýða çýkarmýºtýr. Ama bir kez olsun, emeðin, niçin onun ürün deðeri ile ve emek-zamanýnýn bu deðerin büyüklüðü ile temsil edildiði sorusunu sormamýºtýr. [33] Üretim sürecinin insan tarafýndan denetimi yerine insana egemen olduðu bir toplum durumuna ait bulunduklarý üzerlerine silinmez harflerle damgalanmýº bulunan bu formüller, burjuva anlayýºýna, týpký üretken emek olarak, doðanýn yüklediði apaçýk zorunluluk olarak görünür. Bu nedenle, burjuva-öncesi toplumsal üretim biçimleri, burjuvalarca, kilise babalarýnýn, hýristiyanliköncesi dinleri ele aldýklarý gibi incelenir. [34] Bazý iktisatçýlarýn metalarda bulunan fetiºizm ya da emeðin toplumsal niteliklerinin nesnel görünüºü ile ne ölçüde yanýlgýlara (sayfa 96) düºtüklerini, öteki ºeyler yanýnda, deðiºim-deðerinin oluºumunda doðanýn oynadýðý rol üzerinde giriºtikleri yavan ve cansýkýcý tartýºmalar da gösterir. Deðiºim-deðeri, bir nesne üzerinde harcanan emek miktarýnýn belirli bir toplumsal ifade ºekli olduðuna göre, doðanýn bununla iliºkisi, kambiyo kurlarýnýn saptanmasýyla olan iliºkisinden fazla deðildir. Ürünün meta ºeklini aldýðý üretim biçimi, ya da doðrudan deðiºim için üretilmesi, burjuva üretim biçiminin en genel ve en ilkel biçimdir. Bunun için, bugünkü egemen ve karakteristik biçimiyle olmamakla birlikte, epeyce eski bir tarihte ortaya çýkmýºtýr. Böylece fetiº karakter, nispeten daha kolay kavranýlabilir. Ama daha somut biçimlere geldiðimizde bu basit görünüm bile kaybolur. Parasal sistemin yanýlsamalarý nereden gelir? Bu sistem için altýn ve gümüº, para olarak iº görürken, üreticiler arasýnda toplumsal bir iliºkiyi temsil etmiyorlardý, ama garip toplumsal özellikleriyle doðal nesnelerdi. Parasal sisteme küçümseyerek bakan modern ekonomi, sermaye ile ilgilenir ilgilenmez kendi batýl inancýný gün gibi ortaya koymuyor mu? Rantýn toplumdan deðil topraktan doðduðunu söyleyen fizyokratça yanýlsamayý, (sayfa 97) ekonominin bir yana itmesinden bu yana ne kadar zaman geçti?

20 Bu konuya daha sonra geleceðimiz için, burada, meta biçimi ile ilgili bir baºka örnek vermekle yetineceðiz. Metalarýn dili olsaydý ºöyle derlerdi: kullaným-deðerimiz insanlarý ilgilendirebilir. Nesne olarak o bizim bir parçamýz deðildir. Nesne olarak bize ait olan ºey deðerimizdir. Meta olarak doðal iliºkilerimiz bunu tanýtlar. Birbirimizin gözünde, deðiºim-deðerinden baºka bir ºey deðiliz. ªimdi de bu metalarýn, iktisatçýlarýn aðzýndan nasýl konuºtuklarýný dinleyelim: "Deðer (yani deðiºim-deðeri) ºeylerin bir özelliðidir, zenginlik (yani kullaným-deðeri) ise insanýn. Deðer, bu anlamda, zorunlu olarak deðiºimi varsayar, zenginlik ise varsaymaz." [35] "Zenginlik (kullaným-deðeri) insanýn sýfatýdýr, deðer ise metalarýn sýfatý. Bir insan ya da bir topluluk zengindir, bir inci ya da elmas deðerlidir.... Bir inci ya da bir elmas" inci ya da elmas olarak "deðerlidir". [36] ªimdiye kadar hiç bir kimyager, ne incide, ne de elmasta, deðiºim-deðeri keºfedemedi. Keskin eleºtirel ferasete her gün daha çok özel olarak sahip çýkan bu kimyasal elemanýn iktisadi kâºifleri, gene de nesnelerin kullaným-deðerinin, maddi özelliklerinden baðýmsýz olarak kendilerine ait olduðunu, oysa öte yandan deðerlerinin, nesne olarak bir parçalarýný oluºturduklarýný ortaya koyuyorlar. Onlarýn görüºlerini tanýtlayan ºey, nesnelerin kullaným-deðerlerinin deðiºim olmaksýzýn, nesne ile insan arasýndaki doðrudan bir iliºki yoluyla gerçekleºmesi, oysa öte yandan deðerlerinin yalnýzca deðiºimle, yani toplumsal bir süreç yoluyla gerçekleºmesi özel koºuludur. Burada sevgili dostumuz Dogberry'nin komºusu Seacoal'a söylediði ºu sözleri nasýl anýmsamazsýnýz: "Yakýºýklý insan olmak talih iºidir, ama okuma-yazma doðadan gelir." [37] (sayfa 98) Dipnotlar [1] Karl Marx, Zur Kritik der Politischen Ökonomie, Berlin 1859, s. 3. [Ekonomi Politiðin Eleºtirisine Katký, s. 45] [2] "Ýstek, gereksinme demektir; o, ruhun iºtahýdýr ve týpký vücudun açlýðý gibi doðaldýr.... ªeylerin çok büyük kýsmý, ruhun gereksinmelerini karºýladýðý için deðerlidir." Nicolas Barbon, A Discourse Concerning Coining the New Money Lighter. In Answer to Mr. Locke's Considerations, etc.. London 1696, s [3] "ªeylerin kendilerine özgü bir özellikleri" (bu, Barbon'un kullaným-deðeri için özel terimidir) "vardýr; týpký mýknatýsýn demiri çekmesi gibi, her yerde bu özellik aynýdýr" (l.c., s. 6). Mýknatýsýn demiri çekme özelliðinden ancak, bu özelliðin yardýmý ile manyetik kutuplaºma bulunduktan sonra yararlanýlmaya baºlanýlmýºtýr. [4] "Herhangi bir ºeyin doðal deðeri, zorunlu gereksinmeleri karºýlamaya uygunluðundan, ya da insan yaºamýna kolaylýk ve rahatlýk saðlayýcý olmasýndan ibarettir." (John Locke, "Some Considerations on the Consequences of the Lowering of Interest." 1691, Works'ta Edit. Lond. 1777, v. 2, s. 23.) 17. yüzyýl Ýngiliz yazarlarýnda sýk sýk, "worth" sözcüðünün kullaným-deðeri, "value" sözcüðünün deðiºim-deðeri anlamýnda kullanýldýðýný görürüz. Bu, gerçekten varolan bir ºey için Cermen kökenli, onun zihinde yansýyaný için Latin asýllý bir sözcük kullanmaktan hoºlanan bir dil anlayýºýna tamamýyla uyan bir durumdur. [5] Burjuva toplumunda, her insanýn alýcý olarak, ansiklopedik meta bilgisine sahip olduðu yolunda ekonomik bir fictio juris [varsayým -ç.] egemendir. [6] "Deðer, bir ºey ile diðer bir ºey, bir ürün miktari ile diðer bir ürün miktarý arasýndaki deðiºim oranýndan ibarettir." (Le Trosne, "De 1'Intérêt Social", Physiocrates['ta] Ed. Daire, Paris 1846, s. 889.) [7] "Hiç bir ºey yaratýlýºýnda deðere sahip deðildir." (N. Barbon, l.c.. s. 6.), ya da Butler'in söylediði gibi. "Bir ºeyin deðeri "Getireceði ºey kadardýr." [8] "One sort of wares are as good as another, if the values be equal. There is no difference or distinction in things of equal value... An hundred pounds' worth of lead or iron, is of as great value as one hundred pounds' worth of silver or gold." N. Barbon, l.c., s. 53 ve 7. [9] "The value of them (the necessaries of life) when they are exchanged the one for another is regulated by the quantity of labour necessarily required, and commonly taken in producing them." "Yaºamak için gerekli ºeylerin deðeri, birbirleriyle deðiºildikleri zaman, bunlarýn üretimleri için zorunlu ve normal sayýlan emeðin niceliðine baðlýdýr." (Some Thoughts on the Interest of Money in General, and Particularly in the Public Funds, etc.,