K TELL CURA (KOZAAÇ CURASI) Çetin KORUK

Transkript

1 K TELL CURA (KOZAAÇ CURASI) Çetin KORUK ÖZET Teke bölgesinde kitelli ismi ile anılan kitelli Kozaaç Curası yapısal ve çalımsal özellikleri bakımından Üçtelli Curadan farklılıklar göstermektedir. Bu çalımada kitelli Cura nın yöresel, fiziksek, tınısal ve çalını özelliklerinden ayrıca yörede yaygın olarak kullanılan Üçtelli den farklılıı irdelenmeye çalıılmıtır. Anahtar Sözcükler: ABSTRACT Two-stringed Kozagac Cura, known as Two-stringed inteke Region, varies in terms of structural and instrumental features. In this study, apart from the regional, physical, tonal, and playing features of Two-stringed Cura, its difference from the Threestringed, which is widely used in the region, has been studied carefully. S.D.Ü. Müzik Kültürü Aratırma ve Uygulama Merkezi Müzik Okutmanı 120

2 Çetin KORUK GR Teke yöresinde kitelli olarak adlandırılan cura, yörede en youn olarak Burdur un Çavdır ilçesine balı Kozaaç köyünde çalınır. Bu yüzden yörede Kozaaç Curası adı ile de anılır. Altta ve üstte iki teli bulunan bu sazın toplam dört telinin oluu ve orta telinin olmayıı, çalınacak yöresel ezgilerin özelliklerine göre üçüncü telinin yerinin ve akordunun deitirilerek çalınması bu sazı yöredeki dier curalardan farklı kılmaktadır. 1. kitelli Cura nın yapısal özellikleri: Teke bölgesinde tekne boyu 21 ile 25 cm, tekne aız genilii 8 ile 12,5 cm arasında olan sazlar cura, tekne boyu 25 cm nin üzerinde, tekne aız genilii 12,5 ile 16 cm olan sazlar ise Üç Telli Balama olarak adlandırılır. Kozaaç curası, kitelli balama veya kitelli Burdur un Çavdır lçesine balı Kozaaç köyünde younlukla yapılıp ve çalınmaktadır. Teke bölgesinde Kazaaç Curası yada kitelli ismiyle adlandırılan bu saz yapısal ve çalımsal özellik bakımından üç telli curadan farklılık gösterir. Dut veya kızıl ardıçtan, genellikle sap ve tekne bütün olarak oyulur, armudi (damla) (ekil1a-b), oval (ekil 2a-b), ve balta (ekil 3a-b-c), ekillerinde olmak üzere üç tipte yapılır. Teke bölgesindeki iki ve üç telli balamalarda göüs ve sap bombe verilerek yapılır ve bu sayede el ile çalımda kolaylık salanmı olur. Bu teknik en belirgin olarak Ramazan Güngör ün yaptıı sazlarda gözlemlenir. Zamanla sap düzletirilmi göse yapılan bombe de azaltılmıtır. Ses delii tekne arkasına büyükçe bir delik olarak deil göüs üzerine küçük delikler olarak açılır. Son zamanlarda tekneye de delik açıldıı görülmektedir. Bu sazların boyutlarının küçük oluu Yörük yaantısının bir gerei olarak ortaya çıkmıtır. Göçebe olan Yörük toplulukları sürekli hareket halinde olmalarından dolayı taıması kolay olan bu ebatlardaki sazları yapmı ve çalmılardır. kitelli veya ikitelli saz Anadolu nun pek eski bir saz çeidi ve herhalde ikitelli kopuz hatırası olduu için adını birleik yazmak dorudur. Bu saz imparatorlukta Mısır ve Yunanistan da da çok yayıldıı için bazı arkiyatçılar esasen birleik yazmılardır. Yunanlılar kitelis ekline sokmulardır. XVI. Yüzyıl baları Rumelisinin ünlü halk airi Kaygusuz Abdal, saz ve ahenklere ayırdıı müessir manzumesinde onu öyle anar: Otuz kopuz, kırk çete, elli ıklıı rebab Hub çalınsun odada ikitelli saz ile. stanbul da ikitelli bazen çiftetelli oyun adıyla anlamda e olarak ta kullanılmıtı (Herhalde oyunda çaldıı için). stanbul da Bakırköy e balı bir kentin adı hala ikitelli köyüdür. (Gazimihal 1975: 123) 121

3 ekil 1 a Armudi tipteki kitelli cura Ekinci, A. ekil 1 b Armudi tipteki kitelli cura Ekinci, A. Armudi tipteki ikitelli curanın ölçüleri: Tel boyu 51 cm Tekne boyu 25 cm Tekne eni 12 cm Tekne derinlii 12 cm Sap boyu 32,3 cm Burguluk boyu 14 cm Tüm boy 71,5 cm Sapın üst eik kısmındaki genilii 2,2 cm Sapın son perde kısmındaki genilii 3 cm 122

4 Çetin KORUK ekil 2 a Oval tipteki kitelli cura Ekinci, A. ekil 2 b Oval tipteki kitelli cura Ekinci, A. Oval tipteki ikitelli curanın ölçüleri: Tel boyu 49 cm Tekne boyu 23 cm Tekne eni 10,4 cm Tekne derinlii 10,4 cm Sap boyu 31,8 cm Burguluk boyu 6,8 cm Tüm boy 61,5 cm Sapın üst eik kısmındaki genilii 2 cm Sapın son perde kısmındaki genilii 3 cm 123

5 ekil 3 a Balta tipteki kitelli cura (Parlak 2000 : 122) ekil 3 b Balta tipteki kitelli cura (Parlak 2000 : 122) ekil 3 c (Parlak 2000 : 123) 124

6 Çetin KORUK ekil 4 125

7 2. kitelli Cura nın çalımsal özellikleri ki telli kozaaç curasını yörede kullanılan üç telli curalardan ayıran iki önemli özellik vardır. Bunlardan ilki tellerinin iki sıra altta, iki sıra üstte olmak üzere dört telli oluu ve orta telinin olmayııdır. Bu tel dizimindeki akort ekli birinci ikinci ve üçüncü tel aynı sese, dördüncü tel ise dier üç telin sesinden tam dörtlü aralık pes olacak ekilde akortlanır. kitelli çalıcılarının nota bilmeyenleri akort sistemlerini anlatırken üç tel aynı ses, dördüncü tel biraz kabadır(kalındır) diye, nota bilenleri ise, Alt iki tele la (piyanoya göre do), üst iki tel la re sesleriyle adlandırırlar.(piyanoya göre do fa) akort sesleri Si ve Re arasındadır ve kullandıkları telin çekimine göre de deiir, tel inceldikçe yaptıkları akort da tizleir. Akort için herhangi bir ses kaynaı kullanmazlar, kulaklarına yerlemi olan tınıya göre akortlarını yaparlar. Kullandıkları tellerin kalınlıı gelenlikle 0,16 ile 0,18 mm dir. Bazı ustalar ilk üç teli 0,16mm dördüncü teli 0,18mm kullanırlar. Kırık hava, Oynak hava (Oyun havası) ve Teke zortlatmaları bu tel dizimiyle çalınır. (ekil 5) kinci önemli özellik ise, tel diziminde, çalımda kullanılan teknie ve çalınan ezgilere göre yapılan deiikliktir. ekil 5 de gösterilen üç nolu tel ortaya çekilir ve akord, alt iki tel la la (piyanoya göre do) orta tel re (piyanoya göre fa), üst tel mi (piyanoya göre sol) olarak deitirilir. Bu deiiklik Parmakla dövme, itme, çekme, tarama tekniklerini kullana bilmek ve Gurbet havası, Avar beyleri gibi ezgileri çalabilmek için yapılır.(ekil 6) on dört perdelidir ve perdeleri misine veya özel bir sarım teknii ile bakır metal telle balanır, bu perde balama teknii yöredeki dier curalarda da görülür. (ekil 7) ekil 5 kitelli Cura nın tel dizimi (Ekinci 1993:13) 126

8 Çetin KORUK ekil 6 kitelli cura nın üçtelliye çevrilmi tel dizimi (Ekinci 1993:13) ekil 7 kitelli nin metal telle balanan perdeleri Ekinci, A. 127

9 ki telli ve üç telli balamalarda sap bir buçuk oktav ses kapasitesine sahip olup perdeler tampere sistemdedir. Perde sayıları yedi ile oniki arasına deien bu sazlarda alt tel (açık) La kabul edildiinde perdeler öyledir: Dikkat edildii taktirde bu sazlarda Re diyez, Sol diyez perdeleri bulunmamakta ve sap uygun olmasına karın perdeler bir oktavda son bulmaktadır. Yöresel müzik kültüründe ekillenen bu anlayı, Anadolu nun el ile çalınan dier sazlarında olduu gibi Asya sazlarında da vardır. (Parlak 2000 : 119) 3.1. kitelli curanın perde oranı, frekans ve frekans oranlarının hesaplanması: Perde Oranı Hesaplanması: Perde oranı hesaplanmak istenilen perdenin alt eie olan uzaklıının, kendisinden sonra gelen perdenin alt eie olan uzaklıına bölünmesi ile hesaplanır. La nın alt eige olan uzaklıı (bo tel) 51 cm Si Bemol perdesinin alt eie uzaklıı 48,1 cm 51 / 48,1 = 1,06029 Dier perdelerin birbirlerine olan oranları da aynı sistemle hesaplanarak tabloda verilmitir. Perde Ölçülerine Göre Frekansın Hesaplanması: Frekansı hesaplanmak istenilen perdenin kendisinden önce gelen perdenin, perdeye oranı ile frekansı çarpılarak hesaplanır. la nın si bemole olan oranı ile la nın frekansının çarpımı Si bemolün frekansını verir. La 440 La nın Perde oranı 1, * 1,06029 = 466,53 Dier perdelerin frekansları da aynı sistemle hesaplanarak tabloda verilmitir Frekans Oranının Hesaplanması: Frekans oranı hesaplanmak istenilen perdenin frekansı, kendisinden sonra gelen perdenin frekansına bölünmesi ile hesaplanır. La nın frekansının Si bemolün frekansına bölünmesi ile Si bemolün frekans oranı bulunur. La 440 Si bemol 466, / 466,53 = 0,95426 Dier perdelerin frekans oranları da aynı sistemle hesaplanarak tabloda verilmitir 128

10 Çetin KORUK 3.2. Tel boyu 51 cm olan Armudi tipteki ikitelli curanın perde ve frekans ölçümleri: Sesler Kullanılan perde ölçüleri Perde Oranları Frekans Frekans Oranları La (Bo Tel) 51 1, ,94314 Si b. 48,1 1, ,53 0,95426 Si 45,9 1, ,89 0,94336 Do 43,3 1, ,24 0,93764 Do d. 40,6 1, ,71 0,95074 Re 38,6 1, ,35 0,88601 Re d. Yok Mi 34,2 1, ,14 0,9386 Fa 32,1 1, ,07 0,95016 Fa d. 30,5 1, ,74 0,94754 Sol 28,9 1, ,47 0,88235 Sol d. Yok La 25,5 1, ,92941 Si b. 23,7 1, ,84 0,95781 Si 22,7 1, ,55 0,94273 Do 21,4 1, ,6 0,89252 Do d. Yok Re 19,1 1174,87 4. SONUÇ kitelli Kozaaç curasını ustalıkla icra eden yörenin en önemli sanatçıları Ömer Ali nce, Nuri Özyurt, akir Özyurt, Kerim Özyurt, Habip Özyurt, Yusuf Gök, Sabri Özdemir dir. Bu aile ekolünün son temsilcilerinden Faik nce iyi bir cura ustasıdır ve T.R.T repertuarına derledii pek çok türküyü kazandırmı bir mahalli sanatçıdır tarihinde Antalya da yaptıımız alan aratırmasında Faik nce ile görümemizde Kozaaç Curası ndan yukarıda açıkladıımız özellikleriyle bahsetmi fakat kendisinin bu curayı deil de Avar Curası olarak adlandırdıı bir curayı çaldıını tespit etmitik. Faik nce nin Avar curası diye adlandırdıı cura; tekne boyu 23,5 cm, tekne azı 14,5 cm, tekne derinlii 11cm, tel boyu 35,5 cm üç telli ve on be perdelidir. Faik nce tarafından enstrüman yapımcısı smail Ölmez e yaptırılmıtır ve yörede bu curayı sadece kendisi kullanmaktadır. kitelli nin 129

11 akordunun dier halk müzii sazlarının akordu ile uyumadıını, bu yüzden toplu çalmada sorun yaadıını belirterek Avar Curası diye adlandırdıı curayı, 40 cm tekne boyunda kısa saplı bir balamanın bir oktav tizini oluturmak ve akort sorununu ortadan kaldırmak amacıyla kullandıını belirtmitir. Yaptıımız alan aratırmalarında görütüümüz Kozaaç lı dier cura ustaları Avar curasını benimsemediklerini ve yörenin geleneiyle uyumadıını belirtmilerdir. Faik nce nin yaadıı sorunun temelini yörede kullanılmayan 40 cm veya daha büyük tekne boylu balamalar ile kitelli nin uyumaması oluturmaktadır. Bu büyüklükteki balamalar yörenin müzik kültürüne çok yakın tarihte girmitir. Dolayısıyla geleneinde olmayan büyük ebatlı bu sazlarla uyumaması son derece olaandır. Dier yöre sazları ile kitelli Curanın ses aralıklarının aynı olması, yüzyıllardır yörede, dier yöre sazları ile birlikte çalınması kitelli nin dier yöre sazları ile arasında akort sorununun olamayacaının birer göstergesidir. KAYNAKÇA Ekinci A. (2004) Burdur merkezde kitelli Cura üzerine yaptıım kiisel görüme. Gazimihal, M.R. (1975) Ülkelerde Kopuz ve Tezeneli Sazlarımız, Ankara: Kültür Bakanlıı MFAD Yay. 15 Parlak, E. (2000) Türkiye de el ile (elpe) balama çalma gelenei ve çalı teknikleri. Ankara: Kültür Bakanlıı Yayınları, 130