Valsli ve Pervazl ı Batör-Kontrbatörlü Tip Harman Düzenleri ile Nohut Harman ı nda Çal ışma Karakteristiklerinin Belirlenmesi

Transkript

1 TARIM BILIMLERI DERGISI 2002, 8 (4) Valsli ve Pervazl ı Batör-Kontrbatörlü Tip Harman Düzenleri ile Nohut Harman ı nda Çal ışma Karakteristiklerinin Belirlenmesi Ercan Ş ENOL' iknur GÖKNUR DURSUN 2 Geliş Tarihi : Özet : Bu araşt ı rmada; valsli baklagil harman makinas ı ile baklagil hasat-harman ı nda kullan ı lan batörkontrbatörlü tip harman düzenine sahip olan bir biçerdöverle nohut harman ında baz ı çal ışma karakteristiklerinin belirlenmesi amaçlanm ışt ı r. Valsli baklagil harman makinas ı n ı n harmanlama düzeni; birbirine z ıt yönlü dönü hareketli, üzeri kauçukla kapl ı valslerden olu şmu ştur. Bu makina üzerinde üfleç ve elekten olu şan temizleme düzeni de vard ı r. Biçerdöver ise küçük parsellere uygun olup çok çe şitli ürünleri hasat-harman edebilecek özelliktedir. Hege 140 markal ı bu biçerdöverle nohut hasat-harman ı da yap ı labilmektedir. Biçerdöverin harmanlama düzeni, pervazl ı batörkontrbatörlü tipdir. Denemelerde Akçin-91 çe şidi nohut kullan ı lm ışt ır. Tane nem içeri ğ i, batör (vals) devir say ıs ı ve batörkontrbatör (valsler) aras ı aral ı k miktarlar ı değ i şken de ğerler olarak seçilmi ştir. Bu de ğ işkenlere ba ğ l ı olarak sağ lam tane, k ı r ı k tane, zedelenmi ş tane, kapsül, yabanc ı madde, çimlenme, temizleme kayb ı ve i ş verimi de ğerleri belirlenmi ştir. Ara şt ı rma sonucunda; tane nem içeri ği % 13 olan nohudun valsli baklagil harman makinas ı nda en dü şük valsler aras ı aral ı k miktar ı nda ve alt-üst vals devir say ı lar ı n ı n l/min olmas ı ko şulunda; sa ğ lam tane % 89.02, k ı r ı k tane % 1.93, kapsül % 4.64 ve yabanc ı madde % 4.41 olarak bulunmu ştur. Benzer şekilde Hege 140 biçerdöverinde; tane nem içeri ğ inin % 13, batör devir say ı s ı n ı n 780 1/min ve batör-kontrbatör aras ı aral ık miktar ı n ı n 9 mm olmas ı koş ulunda sa ğ lam tane % 92.83, k ı r ı k tane % 4.16, kapsül % 1.75 ve yabanc ı madde % 1.26 olarak belirlenmi ştir. Bu koşullarda, valsli harman makinas ı n ı n i ş verimi 80 kg/h; Hege 140 biçerdöverinin i ş verimi ise 240 kg/h olarak bulunmu ştur. Anahtar Kelimeler : valsli baklagil harman makinas ı, biçerdöver, nohut harman ı, pervazl ı batör-kontrbatör, tane nem içeriğ i, batör devir say ı s ı Determination of Operating Characteristics of Threshing Units with Valse and Drum-Concave with Rasp Bar in Chickpea Threshing Abstract : In this research, it was aimed to determine some operating characteristics of legume thresher with threshing valse and combine harvester with threshing drum-concave unit used in chickpea harvest and threshing. Threshing unit of legume thresher with valse consists of rubber plated valses with opposite rotation. This thresher has also a cleaning unit with vantilator and sieve. Combine harvester is suitable for small plots and different crops. Combine harvester with the brand name Hege 140 can be used for chickpea harvest and threshing. Threshing unit of combine harvester is threshing drum-concave with rasp bar type. During the experiments, Akçin 91 variety chickpea was used. Grain moisture content, drum (valse) rotation speed, and concave clearance were selected as variables. Based on these variables, undamaged grain ratio, broken grain ratio, crushed grain ratio, capsule ratio, foreign material ratio, germination ratio, cleaning loses ratio, and work productivity values were determined. At the end of the research; undamaged grain ratio, broken grain ratio, capsule ratio, foreign material ratio were found as %, 1.93 %, 4.64 % and 4.41 % respectively for 13 % of chickpea grain moisture content when the legume thresher with valse was operated at the lowest valse clearance and /min of valse rotation speeds. In Hege 140 combine harvester; undamaged grain ratio, broken grain ratio, capsule ratio, foreign material ratio were determined as %, 4.16 %, 1.75 % and 1.26 % respectively in the condition of 13 % grain moisture content, 780 1/min of drum rotation speed and 9 mm of concave clearance. In this conditions, the work productivity was found as 80 kg/h for thresher with valse and 240 kg/h for Hege 140 combine harvester. Key Words : legume thresher with threshing valse, combine harvester, chickpea threshing, drum- concave with rasp bar, grain moisture content, drum (valse) rotation speed Giriş Ülkemizde uzun y ıllardan beri üretimi yap ı lan mercimek, kuru fasulye, bakla gibi yemeklik tane baklagillerden birisi olan nohudun; içerdi ği yüksek orandaki protein, vitamin ve madensel maddeler nedeniyle insan beslenmesinde büyük bir önemi vard ı r. Ayr ıca, kuru nohut tanelerindeki % ndaki proteinin sindirilme derecesinin % gibi yüksek bir de ğerde olu şu ve özellikle çocuklar ı n beslenmesinde önemli aminoasitlerden birisi olan "histidine" nin nohut proteininde ana sütünden daha fazla olmas ı nohuda ayr ı bir önem kazand ı rmaktad ı r. Di ğer yandan kalsiyum, demir ve fosfor gibi madensel maddeler ile A,B ve C grubu vitaminlerce de zengin olan nohut tanelerinin, ülkemizde yemeklik ve çerez olarak tüketimi yayg ı nd ı r (Ercan 1986). Yüksek Lisans Tezi'nden haz ı rlanm ışt ı r. 'Ziraat Yüksek Mühendisi 2Ankara Üniv. Ziraat Fak. Tar ı m Makinalar ı Bölümü-Ankara

2 ŞENOL, E. ve İ. G. DURSUN, "Valsli ve pervazl ı batör-kontrbatörlü tip harman düzenleri ile nohut harman ı nda çal ışma karakteristiklerinin belirlenmesi" 321 Ülkemizde toplam tarla tar ı m ı yap ılan alan içerisinde, yemeklik tane baklagillerin ekim alan ı pay ı % 9.2 ile tah ıllardan sonra ikinci s ırada olup üretim miktar ı aç ıs ından ise % 2.8 ile son s ırada yer almaktad ı rlar. Yemeklik tane baklagiller aras ı nda ise nohut, toplam ekim alanlar ı n ın % 41' ini ve toplam yemeklik tane baklagil üretiminin ise % 42' sini olu şturmaktad ı r (Anonim 1997). Nohut, ülkemizde hem ekim alan ı hem de üretim miktar ı aç ısı ndan yemeklik baklagiller aras ında ilk s ı rada yer almaktad ı r (I şı k 1999). Yemeklik tane baklagiller yönünden önemli bir üretim potansiyeline sahip olan ülkemizde bu ürünlerin üretiminde mekanizasyon yeterince geli şmediğinden üretim a şamas ında baz ı sorunlarla kar şı la şı lmaktad ır. Bu sorunlar ın büyük bir bölümü hasat-harmandan kaynaklanmaktad ı r. Harmanlama sorunu özellikle nohut ve mercimekte daha büyük boyutlardad ı r. Ülkemizde nohut hasat-harman ı genellikle elle yap ı lmaktad ır (Zender 1986). Bu yöntemde harman yerine serilen nohut ya sopalarla dövülmekte ya da üzerinden traktör tekerlekleri geçirilerek harmanlama yap ı lmaktad ı r. Bu durum ise tanelerde zedelenme, k ı r ı lma ve ezilmelere yol açmaktad ır. Mekanik zedelenme; tohumlar ın ya şama ve çimlenme gücünü, büyüme kuvvetini ve üretim kalitesini ciddi bir şekilde etkilemektedir (Erol ve ark ). Nohut harman ında biçerdöver kullan ı m ı n ın yayg ın olmad ığı ülkemizde, en çok uygulanan yöntem nohudun sap döver harman makinalar ıyla harmanlanmas ıd ır (Demir 1986). Ancak sap döver harman makinalar ı yap ı lar ı gere ğince nohut harman ına uygun de ğ illerdir. Bu makinalarla nohut harman ı için makina üzerinde baz ı yap ısal de ğ i şikliklerin yap ı lmas ı gerekmektedir (Khan 1990). Nohut harman ı nda uygulanan bir di ğer yöntem ise nohudun yemeklik tane baklagiller harman ı için özel olarak tasarlanm ış makinalarla harmanlanmas ı d ır. Ülkemizde bu tip makinalar az say ıda da olsa üretilmektedir (Zender 1986). Gerek nohut, gerekse baklagil hasat ve harman mekanizasyonuna ili şkin çal ışmalar oldukça az say ıda ve yenidir. Ülkemizde son y ıllarda özellikle nohut ekim mekanizasyonuna ili şkin çal ışmalar üzerinde daha fazla yoğunla şı lm ışt ı r (Zeren ve ark. 1991). Bu nedenle nohut hasat-harman mekanizasyonuna yönelik çal ışmalar günümüzde daha fazla önem kazanmaktad ı r. Bu çal ışman ın amac ı ; valsli harman düzenine sahip olan valsli baklagil harman makinas ı ve pervazl ı batörkontrbatörlü tip harman düzeni bulunan bir baklagil biçerdöveriyle nohudun harmanlanmas ı s ı ras ında tane nem içeri ği, batör (vals) devir say ıs ı ve batör-kontrbatör (valsler aras ı) aral ı k miktar ı gibi değ işkenlere ba ğ l ı olarak harman düzenlerinin çal ışma karakteristiklerinin değ işimlerinin belirlenmesidir. Materyal ve Yöntem Ara şt ı rma, 1999 y ı l ı nisan-eylül aylar ında Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Ara şt ırma ve Uygulama Çiftli ği ile Tarla Bitkileri Merkez Ara şt ırma Enstitüsü Ara şt ı rma ve Uygulama Çiftli ğ i' nde yürütülmü ştür. Denemelerde bitkisel materyal olarak "Akçin 91" çe şidi nohut kullan ı lm ışt ır. Akçin 91 çe şidi nohudun 1000 tane a ğı rl ığı gram, tane/sap ise aras ında de ğ işmektedir. Denemeler s ı ras ında valsli baklagil harman makinas ı ile Hege 140 marka biçerdöverden yararlan ı lm ışt ır. Valsli baklagil harman makinas ı ; besleme deposu, parmakl ı tip besleme düzeni, valsli harman düzeni, sarsak, elek, üfleç, valsler aras ı aral ık ayar düzeni, i şçi çal ışma platformu, tekerlekler gibi parçalardan olu şmaktad ır (Şekil 1). Bu makinan ın baz ı teknik özellikleri Çizelge 1' de verilmi ştir. Hareketini kendi üzerinde bulunan diesel motordan alan valsli baklagil harman makinas ı nda hareket iletimi kay ışkasnak ve zincir-di şli düzenleriyle sa ğlanmaktad ı r. Harmanlanacak olan ürün makinaya elle, besleme düzeni yard ı m ıyla yedirilmektedir. Makinan ın harman düzeni, üzerleri kauçukla kapl ı olan z ıt yönlü dönü hareketli iki adet valsden olu şmaktad ı r. Valsler aras ında harmanlanan materyal, düz platform şeklindeki sarsa ğın git-gel hareketiyle ızgara tipi bir elek üzerine ta şı nmaktad ı r. Materyalden ayr ılan taneler buradan konik bir bölmeye dökülerek ana ürün ç ı k ışı ndan d ışar ıya al ı nmaktad ı rlar. Bu s ı rada üflecin olu şturdu ğu hava ak ı m ı ; tanenin toz ve sap, dal, yaprak, kapsül parçac ı klar ından oluşan yabanc ı maddelerden temizlenmesine yard ı mc ı olmaktad ı r. Hege 140 biçerdöveri ise yemeklik tane baklagillerin hasat-harman ı için özel olarak imal edilmi ş olup dolap, biçme tablas ı, pervazl ı batör-kontrbatör, elekler, tane iletim band ı, üfleç, ürün deposu, elektronik kumanda panosu, çe şitli ayar düzenlen gibi parçalardan olu şmaktad ı r (Şekil 2). Hege 140 biçerdöveri hareketini kendi üzerinde bulunan diesel motordan almaktad ı r. Biçerdöverin harman düzeni, üzerleri yivli pervazl ı batör ile düz yüzeyli pervazl ı kontrbatörlü tipdedir. Batör devir say ıs ı, batör-kontrbatör aras ı aral ık miktar ı ve hava h ız ı birbirinden ba ğı ms ız olarak ayarlanabilmektedir. Batör-kontrbatör aras ı aral ı k miktar ı, ürün giri şinden ç ı k ışına kadar her noktada ayn ı d ı r. Hege 140 biçerdöverinin baz ı teknik özellikleri Çizelge 2' de verilmi ştir. Ara şt ı rmada valsli ve pervazl ı batörkontrbatörlü olmak üzere iki farkl ı tip harman düzeninin nohut harman ındaki çal ışma karakteristiklerinin belirlenmesi amaçland ığından denemeler s ıras ında Hege 140 biçerdöverinin yaln ızca harman ve temizleme düzenlerinden yararlan ı lm ışt ı r. Ayr ıca denemeler s ı ras ında elektronik takometre, kronometre, hassas terazi gibi ölçüm aletlerinden de yararlan ı lm ışt ı r. Ara şt ırmada, ele al ınan valsli baklagil harman makinas ı ve Hege 140 biçerdöveri ile nohut harman ı nda; tane nem içeri ği, batör (vals) devir say ısı ve batörkontrbatör (valsler) aras ı aral ık miktar ına ba ğ l ı olarak sa ğlam tane, k ı r ı k tane, ezik tane, kapsül, yabanc ı madde, temizleme kayb ı ve çimlenme gibi çal ışma karakteristiklerinin değ işimlerinin belirlenmesi amaçlanm ışt ı r. Ayr ıca sabit ko şullarda i ş verimleri de ölçülmü ştür. Denemeler s ıras ı nda örnekler 3 er tekerrürlü olarak al ı nm ışt ı r.

3 322 TARIM B İ L İMLER İ DERGISI 2002, Cilt 8, Say ı 4 Şekil 1. Valsli baklagil harman makinas ı n ı n şematik görünümü 1. Besleme düzeni, 2. Besleme deposu, 3. Üst vals, 4. Alt vals, 5. Valsler aras ı aral ık ayar düzeni, 6. Sarsak, 7. Izgara tipi elek, 8. Ana ürün ç ı k ışı, 9. Üfleç, 10. Motor, 11. Ta şıma tekerle ğ i, 12. Işçi çal ışma platformu Çizelge 1. Valsli baklagil harman makinas ı n ı n baz ı teknik özellikleri Büyüklük Değeri Makinan ın uzunluğu (mm) 2550 Makinan ı n geniş liği (mm) 960 Makinan ı n yüksekliği (mm) 2160 Alt-üst vals çap ı (mm) Alt-üst vals uzunlu ğu (mm) Valsler üzeri kauçuk kal ı nl ığı (mm) 18 Valsler aras ı aral ık ayar miktar ı (mm) Parmakl ı besleme ünitesi uzunlu ğu (mm) 315 Sarsak uzunluk ve geni ş liği (mm) 900 x 650 Elek uzunluk ve geni ş liğ i (mm) 280 x 650 Elek ızgara çubuklar ı n ın çap ve say ı lar ı (mm) (adet) 4-40 Üfleç kanat say ıs ı (adet) 4 Üfleç hava giriş bölmesi çap ı (mm) 170 Motor ç ı k ış kasnak çap ı (mm) 100 Besleme ünitesi kasnak çap ı (mm) 100 Alt vals dişli çap ı (mm) 280 Üst vals kasnak çap ı (mm) 210 Sarsak kasnak çap ı (mm) 390 Üfleç kasnak çap ı (mm) 100 Her iki makina ile yap ılan denemeler s ıras ında da % ve 31 olmak üzere 4 farkl ı tane nem içeri ğ i dikkate al ınm ışt ır. Valsli baklagil harman nnakinas ı nda, altüst vals devir say ı lar ı s ıras ıyla 74-80, , , ve /nnin olmak üzere 5 farkl ı devir say ısında denemeler yap ı lm ışt ı r. Hege 140 biçerdöverinde ise ve 970 1/min olmak üzere 11 farkl ı devir say ısında denemeler gerçekle ştirilmi ştir. Valsli baklagil harman makinas ında yap ılan ön denemeler s ıras ında valsler aras ı aral ı k miktar ı n ın art ır ılmas ı durumunda harmanlama etkinli ğinin çok fazla azald ığı ve makinan ın çal ışma dengesinin bozulduğu gözlenmiştir. Bu nedenle valsler aras ı aral ı k miktar ı değ iştirilmeyerek denemeler s ıras ında en dü şük valsler aras ı aral ık miktar ında çal ışı lm ışt ır. En dü şük valsler aras ı aral ık miktar ı, valsler aras ı aral ık ayar kolunun s ıf ır ayar kademesine kar şı l ık gelmektedir. Hege 140 biçerdöverinde ise 7-9 ve 11 mm' lik giri ş-ç ı k ış aral ıklar ında çal ışılm ışt ı r. Harmanlama karakteristiklerinin belirlenmesinde aşağıdaki eşitliklerden yararlan ılm ışt ır (Anwar ve ark. 1991, Göknur 1994, Göknur ve Keskin 1994, Zeren ve ark. 1991):

4 ŞENOL, E. ve İ. G. DURSUN, "Valsli ve pervazl ı batör-kontrbatörlü tip harman düzenlen ile nohut harman ı nda çal ışma karakteristiklerinin belirlenmesi" 323 (a) (b) Şekr[2.'Hede 140 biçerdöverinin şematik görünümü a. Yivli pervazl ı batör, b. Düz yüzeyli pervazl ı kontrbatör Çizelge 2. Hege 140 biçerdöverinin baz ı teknik özellikleri Büyüklük Değeri Makinan ın uzunlu ğu (mm) 5860 Makinan ı n yüksekli ğ i (mm) 2350 Makinan ı n ağı rl ığı (kg) Dolap çap ı (mm) 1500 Batör çap ı (mm) 350 Batör uzunlu ğ u (mm) 750 Batör pervaz tipi ve say ı s ı Yivli 6 adet Batör devir say ıs ı aral ığı (1/min) Kontrbatör milleri çap ı ve say ısı (mm) (adet) 5 37 Kontrbatör pervaz say ıs ı (adet) 5 Jaluzi eleğin uzunlu ğ u ve geniş liğ i (mm) 2000x 750 Tane eleğinin uzunluğu ve geni ş liğ i (mm) 750 x 750 Gs = (WsiWt). 100 Gk = (WkiWt). 100 G e = (We/Wt). 100 Gkp = (NkpMit). 100 Gy = (WyMit). 100 Gç = (Wç/VVts). 100 Gtk = ONtkiWt) 100 Gkt = ONktiWt) 100 Gkk = (Wkk/Wt) 100 Eşitliklerde; Gs : Sağlam tane, Ws : Sağlam tane a ğı rl ığı (g), Wi : Toplam örnek a ğı rl ığı (g), Gk : K ı r ı k tane, Wk : K ı r ık tane a ğı rl ığı (g), Ge Ezik tane, We : Ezik tane a ğı rl ığı (g), Gkp Kapsül, Wkp : Kapsül a ğı rl ığı (g), Gy : Yabanc ı madde, Wy : Yabanc ı madde a ğı rl ığı (g), Gç : Çimlenen tohum, Wç : Çimlenen tohum say ısı (adet), Wis : Toplam tohum say ıs ı (adet), Gtk : Toplam temizleme kayb ı, Wtk Elek sonras ı materyal a ğı rl ığı (g), Gkt : Tane kayb ı, Wkt : Elek sonras ı tane a ğı rl ığı (g), Gkk : Kapsül kayb ı, Wkk Elek sonras ı kapsül a ğı rl ığı (g),

5 324 TARIM BILIMLERI DERGISI 2002, Cilt 8, Say ı 4 Ara şt ırma sonuçlar ı n ın istatistiksel analizi amac ıyla değ işkenler aras ı ndaki ilişkilere ait karar katsay ı lar ı (R2) belirlenmi ştir. Bulgular ve Tartışma Valsli baklagil harman makinas ıyla yap ılan denemelerin sonuçlar ı : Valsli baklagil harman nnakinas ı ile yap ılan denemelerin sonuçlar ı Çizelge 3' de v erilmiştir. Çizelge 3' den anla şı laca ğı gibi en yüksek sağlam tane miktar ı (% 89.2), % 13 tane nem içeri ğinde ve /min alt-üst vals devir say ılar ında çal ışmadan elde edilmiştir. Tane nem içeri ği azald ıkça sağlam tane artmaktad ır (R2 = ). Ancak % 10' luk tane nem içeri ğinden itibaren sa ğlam tane azalmaktad ı r. Nem içeriğinin maksimum oldu ğu dönemde (% 31), sa ğlam tane (% 50.16) en dü şük düzeyde bulunmu ştur. Tane nem içeri ği azald ı kça k ır ık tane artmaktad ır (R2 ğinin yüksek oldu ğu dönemlerde = ). Tane nem içeri k ı r ık tane en dü şük düzeyde olup tane nem içeri ğinin en düşük olduğu koşulda (% 10) ise k ı r ık tane (% 11.28) maksimuma ula şmaktad ır. Tane nem içeri ğ i artt ıkça ezik tane ile harmanlanmam ış kapsül oranlar ı da artmaktad ı rlar (R 2 = ve R2 = ). Yabanc ı madde ise tane nem içeri ği azald ıkça artmaktad ı r (R2 = ). Tane nem içeri ği ile elek sonras ı tane ve kapsül kayb ı oranlar ı aras ında do ğrusal bir ili şki belirlenememi ştir (R 2 = ). En yüksek çimlenme, % 85 ile % 13 tane nem içeri ğinde, en dü şük çimlenme ise % 69 ile % 31' lik tane nem içeri ği koşulunda bulunmu ştur. Tane nem içeri ğ i artt ı kça çimlenme azalmaktad ı r (R2 = ). Alt-üst vals devir say ı lar ı ile sa ğlam tane ve kapsül oranlar ı aras ında doğrusal bir ili şki belirlenememi ştir (R2 = ve R2 = ). Vals devir say ılar ı n ı n artmas ına paralel olarak k ı r ık tane oranlar ın ın da artt ığı gözlenmiştir (R 2 = ). Yabanc ı madde ise vals devir say ısı n ın artmas ıyla azalm ışt ı r (R2 = ). Çünkü bu devir say ı lar ı nda temizleme düzeninin etkinli ği artm ışt ı r. Vals devir say ısı ile elek sonras ı tane ve kapsül oranlar ı aras ında doğrusal bir ili şki belirlenememi ştir (R2 = ). Vals devir say ıs ı n ın artmas ıyla çimlenme nda azalma olmuştur (R 2 = ). Valsli baklagil harman makinas ında, en dü şük valsler aras ı mesafede, /min vals devir say ı lar ında, tane nem içeri ğinin % 13 oldu ğu çal ışma koşulunda makinan ı n iş verimi 80 kg/h olarak belirlenmi ştir. Hege 140 biçerdöveriyle yap ılan denemelerin sonuçlar ı : Hege 140 biçerdöveriyle yap ılan denemelerin sonuçlar ı Çizelge 4' de verilmi ştir. Tane nem içeri ği ile sağlam tane ve yabanc ı madde oranlar ı aras ında doğ rusal bir ili şki belirlenememi ştir (R2 = ve R 2 = ). Nem içeriği aç ıs ından en yüksek sa ğlam tane (% 93.47), % 18 tane nem içeri ğinde; en dü şük sağlam tane (% 76.83), % 10 tane nem içeri ğinde elde edilmi ştir. Tane nem içeri ği azald ıkça k ı r ı k tane n ın artt ığı gözlenmi ştir (R2 = ). Tane nem içeri ği azald ı kça, ezik tane da azalmaktad ır (R2 = ). Tane ç ı k ışı ndan al ınan materyal içerisindeki harmanlanmam ış kapsül n ın, tane nem içeri ğinin azalmas ına ba ğ l ı olarak büyük oranda azald ığı bulunmu ştur (R 2 = ). Tane nem içeri ği ile toplam temizleme kayb ı aras ındaki ilişki incelendi ğinde; tane nem içeri ği ile toplam temizleme kayb ı n ı olu şturan tane+kapsül kayb ı oranlar ı aras ında do ğrusal bir ilişkinin olmad ığı anla şı lm ışt ı r (R2 = ve R2 = ). Tane nem içeri ği artt ıkça, ezik tane n ı n artmas ına bağl ı olarak çimlenme n ın azald ığı belirlenmiştir (R = ). Hege 140 biçerdöverinde 7, 9 ve 11 mm' lik üç farkl ı batör-kontrbatör aral ığında 11 farkl ı devir say ıs ında yap ılan denemeler sonucunda 7 ve 9 mm' lik aral ı klarda batör devir say ıs ı ile sa ğlam tane aras ında doğrusal bir ilişki belirlenememi ştir (R72 = ve R92 = ). Ancak 11 mm' lik aral ı k miktar ında batör devir say ıs ı ile sağlam tane aras ında pozitif do ğrusal ili şki bulunmu ştur (R İİ 2 = ). En yüksek sa ğlam tane (% 92.83); % 13 tane nem içeri ğinde, 9 mm aral ı k miktar ında ve 780 1/min batör devir say ıs ında elde edilmiştir. En dü şük sa ğlam tane (% 76.83) ise % 10 tane nem içeri ğinde, 9 mm aral ı k miktar ında ve 650 1/min batör devir say ısında bulunmu ştur. Her üç aral ı k miktar ında da batör devir say ıs ı artt ı kça k ı r ık tane n ı n da artt ığı gözlenmi ştir (R72 = , R92 = ve R11 2 ı madde ise batör devir say ıs ı n ı n = ). Yabanc Çizelge 3. Valsli baklagil harman makinas ı ile yap ı lan denemelerin sonuçlar ı Tane ç ı k ışı ndan al ı nan materyal içerisindeki Elek sonras ı ndan al ı nan materyal içerisindeki Alt-üst dağı l ı m da ğı l ı m Tane vals nem Toplam T lam Toplam temizleme devir Sağ lam K ı r ı k Ezik Ç imlenme içeriğ i Kapsül Yabanc ı sap, 4 kayb ı n ı n dağı l ı m ı say ı s ı tane tane tane temizleme madde saman Tane Kapsül (1/min),%. kayb ı,, ) (%( ) vb. kaynb ı %) or a ı

6 Ş ENOL, E. ve İ. G. DURSUN, "Valsli ve pervazl ı batör-kontrbatörlü tip harman düzenleri ile nohut harman ı nda çal ışma karakteristiklerinin belirlenmesi" 325 Çizelge 4. Hege 140 biçerdöveriyle yap ı lan denemelerin sonuçlar ı Tane nem içeri ğ i Batörkontrbatör aras ı mesafe (mm) Batör devir say ı s ı (1/min) Tane ç ı k ışı ndan al ı nan materyal içerisindeki da ğı l ı m Sağ lam tane K ı r ı k tane Ezik tane (ok). Kapsül (Vo) Yabanc ı madde Toplam sap, saman vb. Elek sonras ı ndan al ı nan materyal içerisindeki da ğı l ı m Toplam temizleme kayb ı Toplam temizleme kayb ı n ı n da ğı l ı m ı Tane kayb ı Kapsül kayb ı Çimlenme artmas ına paralel olarak azalm ışt ır (R72 = , R92 = ve R ı 1 2 = ). Batör devir say ı s ı artt ıkça tane kayb ı da artm ış ancak kapsül kayb ı azalm ışt ı r (R72 = , R92 = ve R11 = ). Her üç batör devir say ıs ı nda da batör devir say ı s ı n ın artmas ı na bağ l ı olarak çimlenme azalm ışt ı r (R7 2= , R92 = ve R ı 1 2 = ). Vo 13 tane nem içeri ğinde 7, 9 ve 11 mm' lik batör-kontrbatör aras ı aral ık miktarlar ında yap ı lan denemeler sonucunda, /min' lik batör devir say ı s ı aral ığında batör-kontrbatör aras ı aral ık miktar ı ile sa ğlam tane aras ı nda 970 1/min' lik batör devir say ı s ı d ışında bir ilişki bulunamam ışt ır. Yaln ızca 970 1/min' lik batör devir say ı s ında, batör-kontrbatör aras ı aral ık miktar ı artt ı kça sa ğlam tane n ın da artt ığı belirlenmi ştir (R 2m. = ). Batör-kontrbatör aras ı aral ı k miktar ı n ı n artmas ına ba ğ l ı olarak k ı r ık tane azalmaktad ır (R 2max = ). Aral ık miktar ı ile tane ç ı k ışı ndan al ınan kapsül aras ı nda pozitif do ğrusal

7 326 TARIM BILIMLERI DERGISI 2002, Cilt 8, Say ı 4 ilişki bulunmu ştur (R 2 max = 1). Batör-kontrbatör aras ı aral ı k miktar ı ile yabanc ı madde aras ında bir ili şki belirlenememiştir. Ancak 910 1/min' lik batör devir say ıs ında batör-kontrbatör aras ı aral ık miktar ı artt ıkça, yabanc ı madde da artt ığı gözlenmiştir (R2max = ). Aral ı k miktar ı artt ıkça elek sonras ından al ınan materyal içerisindeki tane kayb ı azalmakta (R2max = ), kapsül kayb ı ise artmaktad ı r (R2max = ). Aral ık miktar ı artt ıkça tohum zedelenmesinin azalmas ına paralel olarak çimlenme n ı n artt ığı belirlenmi ştir (R 2 max = 1). Hege 140 biçerdöverinde % 13 tane nem içeri ğinde, 9 mm batör-kontrbatör aras ı aral ık miktar ında ve 650 1/min' lik batör devir say ısında makinan ın iş verimi yakla şı k olarak 240 kg/h olarak belirlenmi ştir. Sonuç Ara şt ırma sonucunda; yap ılan denemelerden elde edilen sonuçlar a şa ğı da maddeler halinde özetlenmi ştir: 1. Valsli baklagil harman makinas ında tane nem içeriğinin % 31 olmas ı koşulunda nem içeri ğinin yüksek olmas ı nedeniyle ezik tane ve bitki aksam ından kopar ı lan ama harmanlanamayan kapsül oranlar ı yüksek düzeyde bulunmuştur. Tane nem içeri ğinin en dü şük olduğu (% 10) koşulda ise nem içeri ğinin dü şük olmas ına ba ğ l ı olarak k ı r ık tane (% 11.28) yüksek de ğerde bulunmu ştur. En yüksek sa ğlam tane (% 89.02), % 13 tane nem içeriğinde çal ışmadan elde edilmi ştir. Hege 140 biçerdöverinde ise tane nem içeri ğinin en yüksek değerde oldu ğu koşulda (% 31), etkin bir harmanlama yap ı lamam ış ve bu nedenle sa ğlam tane (% 86.44) dü şük bulunmu ştur. Tane nem içeri ğinin en dü şük değerde oldu ğu ko şulda (% 10) ise yüksek k ı r ı k tane (% 16.08) ve en dü şük sağlam tane (% 76.83) elde edilmi ştir. Tane nem içeri ğinin % 13 ve % 18 olduğu harman dönemlerinde ise bunlara göre daha yüksek miktarda sa ğlam tane oranlar ına (% ) ula şı lm ışt ı r. Sağlam tane n ın, Hege 140 biçerdöverinde valsli baklagil harman makinas ından daha yüksek düzeyde oldu ğ u belirlenmi ştir. Asl ında harman düzenleri kauçuk malzemeyle kapl ı olan valsli baklagil harman makinas ında sa ğlam tane n ın daha yüksek düzeyde olmas ı gerekmektedir. Ancak valsli baklagil harman makinas ında harman düzenindeki valslerin etkin bir şekilde çal ışamamas ı ve valslerin en dü şük aral ı kla çal ışmalar ı n ın bu sonuç üzerinde etkili olduklar ı dü şünülmektedir. Bu makinada daha büyük vals aral ı klar ında çal ışmada, sa ğlam tane nın artt ığı ancak makinan ın iş veriminin azald ığı ve harmanlama etkinli ğ inin düştüğü gözlenmi ştir. K ı r ı k tane her iki makinada da harmanlama dönemlerine ya da tane nem içeriklerine bağ l ı olarak nem içeri ğinin dü şmesi ile bir art ış göstermi ş, % 10 tane nem içeri ğinde ise en yüksek düzeylere ulaşm ışt ı r K ı r ık tane, Hege 140 biçerdöverinde, valsli harman makinas ına göre daha fazla bulunmu ştur. Bu durum batör-kontrbatör pervazlar ı n ın işleyici yüzeylerinin metal malzemeden yap ı lm ış olmalar ı ndan kaynaklanmaktad ı r. Bilindi ği gibi harmanlama düzenlerinin işleyici k ı s ı mlar ı n ın kauçuk ya da lastik gibi yumu şak malzemelerle kaplanmalar ı durumunda ürünün k ı r ı lmas ı veya zedelenmesi de o oranda azalmaktad ı r. Ezik tane ve kapsül oranlar ı ise her iki makinada da harmanlama dönemlerine ba ğ l ı olarak nem içeri ğinin düşmesi ve harmanlama etkinli ğinin artmas ı ile dü şüş göstermi ştir. % 10 ve % 13 tane nem içeriklerinde ezik taneye rastlan ılmam ışt ı r. Yabanc ı madde, her iki makinada da tane nem içeri ğinin % 31' den % 18' e dü şmesi durumunda bir miktar azalma göstermi ştir. Ancak tane nem içeri ğinin daha fazla azalmas ı halinde ise bitki aksam ı n ın harman düzenlerinde daha fazla parçalanmas ına ba ğ l ı olarak artm ışt ır. Bunun sonucunda % 10 tane nem içeri ğinde; ana ürün ç ı k ışı ndan al ınan materyal içerisindeki yabanc ı madde, en yüksek düzeyde bulunmu ştur. Toplam temizleme kayb ı, % 31 tane nem içeri ğinde her iki makinada da dü şük düzeyde (% ) gerçekle şmiştir. % 18 tane nem içeri ğinde, en yüksek düzeye ula şı rken, nem içeri ği azald ıkça azalarak % 10 tane nem içeri ğinde Hege 140 biçerdöverinde en düşük düzeye (% 2.90) inmi ştir. % 18 tane nem içeri ğinde ise her iki makinada da tane kayb ı nda artma, kapsül kayb ı nda ise azalma gözlenmi ştir. Çimlenme n ın her iki makinada da % 13 tane nem içeri ğine kadar artt ığı, % 10 tane nem içeri ğinde ise azald ığı bulunmu ştur. % 18 ve % 31' lik tane nem içeriklerinde yüksek nem içeri ğine, % 10 tane nem içeri ğinde ise dü şük nem içeri ğine bağ l ı olarak tanede oluşan mekanik zedelenmeler sonucunda çimlenme n ı n azald ığı belirlenmi ştir. Sonuç olarak tane nem içeri ği aç ıs ı ndan valsli baklagil harman makinas ı ve Hege 140 biçerdöverinin harmanlama karakteristikleri de ğerlendirildiklerinde; ezik tane, kapsül, temizleme kayb ı oranlar ı n ın dü şük düzeyde olduğu % 10 tane nem içeri ğinin; yemeklik tüketim amaçl ı harmanlama için en uygun tane nem içeri ği olduğ u söylenebilir. Sa ğlam tane ve çimlenme oranlar ı n ın yüksek oldu ğu; k ı r ık tane, ezik tane, yabanc ı madde oranlar ı n ı n daha dü şük düzeyde oldu ğu % 13 tane nem içeri ğinin ise tohumluk amaçl ı harmanlama için uygun nem içeri ğ i olduğundan söz edilebilir. Zeren ve ark. (1991)' de nohut harman ı nda en uygun tane nem içeri ğinin % kadar olduğunu bildirmi şlerdir. 2. Valsli baklagil harman makinas ında sağlam tane nın /min vals devir say ı lar ı na kadar artt ığı ancak bu noktadan sonra sa ğlam tane n ın azald ığı gözlenmi ştir. Dü şük vals devir say ı lar ında harmanlaman ı n tam anlam ıyla gerçekle şememesi ve kapsül n ı n yüksek ç ı kmas ı, yüksek vals devir say ı lar ında ise özellikle k ı r ı k tane n ı n yüksek ç ı kmas ı sonucunda bu durumun gerçekle ştiği belirlenmiştir.

8 ŞENOL, E. ve İ. G. DURSUN, "Valsli ve pervazl ı batör-kontrbatörlü tip harman düzenlen ile nohut harman ı nda çal ışma karakteristiklerinin belirlenmesi" 327 Yüksek vals devir say ı lar ında besleme düzenindeki yedinci parmaklar ın kapsüllere ve tanelere sert bir şekilde çarpmalar ı tanelerde k ı r ılma ve zedelenmelere yol açm ışt ı r. Bu nedenle vals devir say ıs ı artt ıkça k ır ık tane n ın da artt ığı bulunmu ştur /min vals devir say ılar ına kadar kapsül azalmakta daha sonra vals devir say ıs ı n ın artmas ı na bağ l ı olarak artmaktad ı r. Dü şük vals devir say ı lar ı nda etkin bir harmanlaman ın gerçekle şememesi, yüksek vals devir say ılar ında ise makinada olu şan a şı r ı titre şimler nedeniyle harmanlaman ın tam anlam ıyla yap ılamamas ı sonucunda kapsül n ı n artt ığı gözlenmiştir. Yabanc ı madde n ın vals devir say ılar ındaki art ış ile ters orant ı l ı hareket etti ği belirlenmi ştir. Bu durum vals devir say ı lar ındaki ayarlaman ın motor gaz ayar kolu arac ı l ığı ile yap ı lmas ından kaynaklanmaktad ır. Artan motor devir say ıs ıyla temizleme düzeninde bulunan üflecin devir say ı s ı da artmakta ve yabanc ı madde ay ır ı m ı daha kolay gerçekle ştirilmektedir. Toplam temizleme kayb ı, vals devir say ısın ın artmas ıyla artmaktad ı r. Elek uzunlu ğunun çok k ısa olmas ı ve vals devir say ı lar ı ndaki art ış ile üfleç devir say ısın ı n dolay ıs ıyla hava h ız ı n ı n da çok fazla art ığı ve bunun sonucunda da tane kayb ı n ı n yükseldi ği belirlenmi ştir. Tane kayb ı n ın ana ürün ç ı k ışından al ınan sağlam tane ile kapsül kayb ı n ın ise ana ürün gk ışından al ınan kapsül kayb ı yla benzer bir davran ış gösterdiği bulunmuştur. Bu durumun vals devir say ılar ındaki değ işime ba ğ l ı olarak makinan ı n harmanlama ve temizleme etkinli ğinde oluşan değ işimlerden kaynakland ığı düşünülmektedir. Valsli baklagil harman makinas ında vals devir say ısı artt ıkça, çimlenme n ın zedelenmeye ba ğ l ı olarak azald ığı bulunmu ştur. Hege 140 biçerdöverinde sa ğlam tane n ın belirli bir batör devir say ıs ına kadar artt ığı ve daha sonra yüksek batör devir say ı lar ı nda azald ığı bulunmu ştur. Dü şük batör devir say ı lar ı nda harmanlaman ın yeterince yap ılamamas ı ve kapsül n ı n artmas ı, yüksek batör devir say ı lar ı nda ise k ı r ık tane n ın yüksek seviyelerde gerçekle şmesi sonucunda bu durumun olu ştuğu belirlenmi ştir. K ı r ık tane n ın batör devir say ıs ı n ın artmas ıyla sürekli bir art ış gösterdi ği, yaln ızca 11 mm' lik batör-kontrbatör aral ığında aral ığı n büyüklü ğüne bağl ı olarak 910 ve 970 1/min batör devir say ı lar ında k ı r ı k tane ndaki art ışı n azald ığı bulunmu ştur. Kapsül n ın batör devir say ısı n ın artmas ı ile azald ığı, 11 mm batör-kontrbatör aral ığında ve /min batör devir say ı lar ında ise harmanlaman ı n etkin olarak yap ılamamas ı nedeniyle artt ığı gözlenmiştir. Yabanc ı madde ; sağlam tane n ın en yüksek, k ı r ık tane ve kapsül oranlar ı n ın ise optimum olduğu batör devir say ısı aral ıklar ında en dü şük düzeyde (% ) gerçekle şmiştir. En yüksek yabanc ı madde oranlar ı (% ), en dü şük batör devir say ısında (320 1/min) elde edilmi ştir. Toplam temizleme kayb ı, batör devir say ıs ı ndaki art ışla çok düzenli bir de ğ işim göstermemekle birlikte /min batör devir aral ığında en yüksek de ğerlere (% ) ula şm ışt ır. Batör devir say ısı n ı n artmas ına ba ğ l ı olarak tane kayb ı n ın artt ığı, kapsül kayb ı n ın ise azald ığı bulunmu ştur. Hege 140 biçerdöverinde batör devir say ısı n ın artmas ı sonucunda çimlenme n ın azald ığı belirlenmi ştir. 3. Hege 140 biçerdöverinde; en yüksek sa ğlam tane oranlar ı (% ) 9 mm' lik batör-kontrbatör aral ığında çal ışmadan elde edilmi ştir. 7 mm' lik batörkontrbatör aral ığında en yüksek k ı r ık tane na (% 9.05) ve 11 mm' lik batör-kontrbatör aral ığında ise en düşük k ı r ık tane na (% 0.58) ula şı lm ışt ır. 11 mm' lik batör-kontrbatör aral ığında en yüksek kapsül (% 7.12) ve yabanc ı madde oranlar ı (% 9.22) elde edilmi ştir. Ayr ıca en düşük kapsül n ın (% 0.85) 7 mm' lik batör-kontrbatör aral ığı nda, en dü şük yabanc ı madde n ın (% 1.26) ise 9 mm' lik batör-kontrbatör aral ığında çal ışmadan elde edildiği belirlenmi ştir. Harmanlama etkinli ği aç ısından olumsuz bir durum olarak de ğerlendirilen toplam temizleme kayb ı nın 7 mm batör-kontrbatör aral ığında en dü şük değerlere (% 4.83) ula şt ığı belirlenmi ştir. En yüksek tane kayb ı (% ), dü şük batör devirlerinde 7 mm batörkontrbatör aral ığında, yüksek batör devirlerinde ise 9 mm batör-kontrbatör aral ığında (% ) çal ışmadan elde edilmi ştir. En yüksek kapsül kayb ı (% 75.82) ise 11 mm aral ı kta çal ışma sonucunda bulunmu ştur. 4. Hege 140 biçerdöverinin i ş veriminin (240 kg/h) valsli baklagil harman makinas ı n ın iş veriminden (80 kg/h) daha yüksek oldu ğu belirlenmi ştir. Valsli baklagil harman makinas ında iş veriminin dü şük ç ıkmas ı n ın ba ş l ıca nedeni; harmanlaman ın başlang ıc ı ve temelini olu şturan besleme düzeninin konumu itibar ıyla rahat ve ekonomik çal ışmaya uygun olmamas ı ve buna ba ğ l ı olarak besleme miktar ındaki düzensizlik, besleme ünitesindeki t ıkanmalar ve bu t ıkanmalar neticesinde makinan ın s ık s ık durmas ı şeklinde s ıralanabilir. Sonuç olarak; valsli baklagil harman makinas ında % 13 tane nem içeri ğinde, en dü şük valsler aras ı mesafede ve alt-üst vals devir say ı lar ın ın /min olmas ı koşulunda, en yüksek sa ğlam tane na (% 89.02) ula şı ld ığı bulunmu ştur. Söz konusu çal ışma ko şulu, en uygun çal ışma koşulu olarak belirlenmi ştir. Bu ko şulda tane gk ışından al ınan materyal içerisindeki k ı r ık tane % 1.93, kapsül % 4.64 ve yabanc ı madde % 4.41 olarak bulunmu ştur. Elek sonras ından al ı nan materyal içerisinde ise toplam temizleme kayb ı % bulunmu ş olup bunun % 48.90' ı tane kayb ı ndan % 51.10' u ise kapsül kayb ı ndan olu şmaktad ır. Hege 140 biçerdöverinde ise % 13 tane nem içeri ğinde, 9 mm batör-kontrbatör aral ığı nda

9 328 TARIM B İ L İ MLER İ DERG İ S İ 2002, Cilt 8, Say ı /min batör devir say ısı nda çal ışma ko şulu en yüksek sa ğ lam tane (% 92.83) aç ı s ı ndan en uygun çal ış ma koşulu olarak bulunmu ştur. Bu ko şulda tane ç ı k ışı ndan al ı nan materyal içerisindeki k ı r ı k tane % 4.16, kapsül % 1.75 ve yabanc ı madde % 1.26 olarak bulunmu ştur. Toplam temizleme kayb ı % olup bunun % 53.41' i tane kayb ı ndan % 46.59' u ise kapsül kayb ı ndan olu şmaktad ı r. Kaynaklar Anonim, Türkiye Istatistikleri Özeti. Ba şbakanl ı k DIE. Ankara. Anwar, M. T., Z. Amjad and A. W. Zafar, Development and field performance of a chickpea thresher. Agricultural Mechanization in Asia, Africa and Latin America, 22 (3) 73-78, Tokyo. Demir, F Mercimek ve nohudun tah ı l harman makinalar ı yla harman edilebilme olanaklar ı n ı n geli ştirilmesi üzerine bir ara şt ı rma. Tar ı msal Mekanizasyon 10. Ulusal Kongresi Bildiri Kitab ı, s , Adana. Ercan, A. S Nohut D ış Pazar Ara şt ı rmas ı. T.C. Ba şbakanl ı k Hazine ve D ış Ticaret Müste şarl ığı ihracat ı Geli ştirme Etüd Merkezi, İ GEME Yay ı nlar ı, No:110, 80 s. Ankara. Erol, M. A., M. Konieczna ve E. Dursun, Tohumlarda Mekanik Zedelenme ve Çimlenme. Ankara Üniv. Ziraat Fak. Yay ı nlar ı : 1235, Bilimsel Ara şt ı rma ve incelemeler: 679, 15 s. Ankara. Göknur, İ Helisel Pervazl ı Batörlü Ayçiçe ğ i Harman Makinas ı n ı n Geli ştirilmesi ve Çal ışma Karakteristiklerinin Belirlenmesi. Ankara Üniv. Ziraat Fak. Yay ı n No: 1375, Bilimsel Ara şt ı rma ve incelemeler: 764, 38 s., Ankara. Göknur, I. ve R. Keskin, Ayçiçe ği harman makinas ı geli ştirilmesi. Ankara Üniv. Ziraat Fak. Y ı ll ığı, 44 (1-2) Ankara. I şı k, M Yemeklik Baklagiller Yeti ştirme Tekni ğ i Çal ış malar ı. Anadolu Tar ı msal Ara şt ı rma Enstitüsü, Eski şehir. Khan, U. A All-crop, dual-mode thresher for developing countries. American Society of Agricultural Engineers, 21 (4) 11-14, Tokyo. Zender, F Yemeklik tane baklagillerde hasat ve harmanlama yöntemleri. Tar ı msal Mekanizasyon 10. Ulusal Kongresi Bildiri Kitab ı, s , Adana. Zeren, Y., M. T. Özcan ve A. I şı k, Nohut Hasat ve Harman Mekanizasyonu Üzerine Bir Ara şt ı rma. TOAG-559, Çukurova Üniv. Ziraat Fak. Tar. Mak. Böl., Adana.