T.C. ANADOLU ÜN VERS TES YAYINI NO: 2218 AÇIKÖ RET M FAKÜLTES YAYINI NO: 1218 AÇIKÖ RET M FAKÜLTES OKULÖNCES Ö RETMENL L SANS PROGRAMI PS KOLOJ

Transkript

1 T.C. ANADOLU ÜN VERS TES YAYINI NO: 2218 AÇIKÖ RET M FAKÜLTES YAYINI NO: 1218 AÇIKÖ RET M FAKÜLTES OKULÖNCES Ö RETMENL L SANS PROGRAMI PS KOLOJ Yazarlar Prof.Dr. Gürhan CAN (Ünite 2, 5, 7) Prof.Dr. Süleyman ER PEK (Ünite 1) Doç.Dr.. Halil D KEN (Ünite 6, 8) Doç.Dr. U ur SAK (Ünite 9) Doç.Dr. Sibel TÜRKÜM (Ünite 10) Yrd.Doç.Dr. Bahtiyar E. ÇAPAN (Ünite 4) Ö r.gör.dr. Özlem KAYA (Ünite 3) Arfl.Gör.Dr. Bircan E. BAfiAK (Ünite 7) Editör Prof.Dr. Ayhan HAKAN ANADOLU ÜN VERS TES

2 Bu kitab n bas m, yay m ve sat fl haklar Anadolu Üniversitesine aittir. Uzaktan Ö retim tekni ine uygun olarak haz rlanan bu kitab n bütün haklar sakl d r. lgili kurulufltan izin almadan kitab n tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kay t veya baflka flekillerde ço alt lamaz, bas lamaz ve da t lamaz. Copyright 2011 by Anadolu University All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic, tape or otherwise, without permission in writing from the University. UZAKTAN Ö RET M TASARIM B R M Genel Koordinatör Prof.Dr. Levend K l ç Genel Koordinatör Yard mc s Doç.Dr. Müjgan Bozkaya Ö retim Tasar mc s Doç.Dr. Müjgan Bozkaya Grafik Tasar m Yönetmenleri Prof. Tevfik Fikret Uçar Ö r.gör. Cemalettin Y ld z Ö r.gör. Nilgün Salur Ölçme De erlendirme Sorumlusu Uzm. Bülent Gezen Dil Yaz m Dan flman Okt. Nilay Giriflen Kitap Koordinasyon Birimi Yrd.Doç.Dr. Feyyaz Bodur Uzm. Nermin Özgür Kapak Düzeni Prof. Tevfik Fikret Uçar Dizgi Aç kö retim Fakültesi Dizgi Ekibi Psikoloji ISBN Bask Bu kitap ANADOLU ÜN VERS TES Web-Ofset Tesislerinde adet bas lm flt r. ESK fieh R, Haziran 2011

3 çindekiler iii çindekiler Önsöz... Kullan m K lavuzu... ix x Psikolojinin Do as... 1 G R fi... 3 PS KOLOJ NED R?... 3 Psikolojide Yöntemler... 5 PS KOLOJ VE SA DUYU... 7 Öngörü Yanl l... 8 PS KOLOJ N N TAR H... 9 Psikolojide Kad nlar Kültürler Aras Psikoloji Özet Kendimizi S nayal m Yaflam n çinden Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan Kaynaklar Psikolojide Kullan lan Araflt rma Yöntemleri G R fi N TEL KL B R ARAfiTIRMANIN ÖZELL KLER Kuramsal Çerçeve Araflt rman n Standart Süreçleri Bulgular n Genellenebilirli i Ölçümlerin Objektifli i PS KOLOJ DEK TEMEL ARAfiTIRMA YÖNTEMLER Betimsel Yöntem Tarama Yöntemi Gözlem Görüflme Olay ncelemesi (Vak a) liflkisel Yöntem Deneysel Yöntem PS KOLOJ K ARAfiTIRMALARDA ET K SORUNLAR Özet Kendimizi S nayal m Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan Kaynaklar ÜN TE 2. ÜN TE

4 iv çindekiler 3. ÜN TE 4. ÜN TE Psikolojinin Alt Alanlar G R fi KL N K PS KOLOJ DANIfiMANLIK PS KOLOJ S OKUL PS KOLOJ S GEL fi M PS KOLOJ S E T M PS KOLOJ S SOSYAL PS KOLOJ K fi L K PS KOLOJ S ENDÜSTR -ÖRGÜT PS KOLOJ S DENEYSEL PS KOLOJ ADALET PS KOLOJ S ÇEVRE PS KOLOJ S SPOR PS KOLOJ S SA LIK PS KOLOJ S Özet Kendimizi S nayal m Yaflam n çinden Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan Kaynaklar Psikolojinin Di er Bilim Dallar ile liflkisi G R fi Psikolojinin T p Bilimleri ile liflkisi Psikolojinin Sosyal Bilimler ile liflkisi Psikolojinin Do a Bilimleri ile liflkisi Psikolojinin Formal Bilimler ile liflkisi PS KOLOJ LE L fik L B L MLER Psikoloji ve E itim Psikoloji ve Sosyoloji Psikoloji ve Antropoloji Psikoloji ve Felsefe Psikoloji ve Sanat Psikoloji ve Psikiyatri Özet Kendimizi S nayal m Yaflam n çinden Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan Kaynaklar... 76

5 çindekiler v Temel Psikoloji Yaklafl mlar ve Kiflilik Kuramlar G R fi YAPISALCILIK filevselc L K GESTALD PS KOLOJ S MODERN PS KOLOJ KURAMLARI Davran flç l k Biliflsel Psikoloji K fi L K KURAMLARI Freud un Psiko-Analitik Kiflilik Kuram Yeni Freud cular Erikson un Psiko-Sosyal Geliflim Kuram NSANCI K fi L K KURAMLARI Rogers in Benlik Kuram Maslow un htiyaçlar Kuram Varoluflçu Psikoloji Özet Kendimizi S nayal m Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan Kaynaklar Davran fl n Biyolojik, Psiko-Sosyal ve Kültürel Temelleri G R fi NÖRONLAR Nöronun Anatomisi S N R S STEM Merkezî Sinir Sistemi Periferik (Çevresel) Sinir Sistemi ENDOKR N S STEM ( ÇSALGI S STEM ) DAVRANIfiIN PS KO-SOSYAL VE KÜLTÜREL TEMELLER Tutumlar nsanlara Dair zlenim Edinme Özet Kendimizi S nayal m Yaflam n çinden Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan Kaynaklar Güdülenme Heyecanlar ve Savunma Mekanizmalar G R fi GÜDÜLENME NED R? Ö renci Güdülenmesi ç Kaynakl ve D fl Kaynakl Güdülenme ÜN TE 6. ÜN TE 7. ÜN TE

6 vi çindekiler GÜDÜLENME KURAMLARI Davran flç Kuram ve Güdülenme Biliflsel Kuram ve Güdülenme Sosyal-Biliflsel Kuram ve Güdülenme nsanc Kuram ve Güdülenme Yükleme Kuram ve Güdülenme HEYECANLAR HEYECANLARIN DO ASI VE TÜRLER HEYECAN KURAMLARI James-Lange Kuram Cannon-Bard Kuram Biliflsel Kuramlar Heyecanlar n fllevi Kuram Z tl k Kuram EGO SAVUNMA MEKAN ZMALARI Savunma Mekanizmalar n n fllevleri Bafll ca Savunma Mekanizmalar Özet Kendimizi S nayal m Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan Kaynaklar ÜN TE Duyum, Alg ve Bellek G R fi DUYUM Görme: Göz Nas l Görür? Duyma: Ses Neyi Belirtir? Di er Duyular: Tat Alma, Koku Alma ve Dokunma Mutlak Eflik ve Fark Efli i Duyusal Uyum ALGI Alg sal Organizasyon Alg sal De iflmezlik Uzakl k ve Derinlik Alg s Hareket Alg s Alg lama Üzerine Psikososyal Bak fl Aç lar BELLEK Duyusal Kay t K sa Süreli Bellek (KSB) Uzun Süreli Bellek (USB) Özet Kendimizi S nayal m Yaflam n çinden Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan Kaynaklar

7 çindekiler vii Zekâ ve Zekâ Kuramlar ZEKÂ NED R? Zekâ Tan mlar ZEKÂ ARAfiTIRMALARININ TAR H SEYR Sir Francis Galton Alfred Binet Zekâ Testleri ZEKÂ KURAMLARI Genel Zekâ Kuram Birincil Zihinsel Yetenekler Kuram Ak c Zekâ ve Kristalize Zekâ Kuram Üç Tabakal Zekâ Kuram Çoklu Zekâ Kuram Baflar l Zekâ Kuram ZEKÂNIN GENET K VE ÇEVRESEL TEMELLER Zekân n Genetik Temelleri Evlatl k Verilen Tek Yumurta kizleri Ayn Aile Ortam nda Büyütülen Tek ve Çift Yumurta kizleri Evlatl k Çocuklar, Biyolojik Aileleri ve Evlat Edinen Aileleri Akrabalar n Zekâ Düzeyleri Aras ndaki liflki Yafl ve Zekân n Kal t labilirli i Aras ndaki liflki Zekân n Çevresel Temelleri Zekâ ve E itim Düzeyi Zekâ ve Okul Yaflam Zekâ ve Akademik Baflar Zekâ ve fl Performans Zekâ, Sosyal Statü ve Ekonomik Gelir Genetik ve Çevresel Faktörlerin Etkileflimi KÜRESEL ZEKÂ YÜKSEL fi Küresel Zekâ Yükseliflinin Nedenleri Özet Kendimizi S nayal m Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan Kaynaklar Normal D fl Davran fllar G R fi ALTINI ISLATMA (ENÜREZ S) DIfiKI KAÇIRMA (ENKOPREZ S) T K YEME BOZUKLUKLARI P KA TIRNAK YEME PARMAK EMME ÜN TE 10. ÜN TE

8 viii çindekiler MASTÜRBASYON BA IMLILIK fi DDET NT HAR (ÖZKIYIM) ÇOCUK VE ERGENLER N SORUNLARINI ÖNLEME ÇALIfiMALARI Özet Kendimizi S nayal m Yaflam n çinden Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan Kaynaklar Sözlük Dizin

9 Önsöz ix Önsöz Sevgili ö renciler, Sizlere kitab m z n yay m süreci ve içeri i hakk nda bilgi vermek istiyoruz. lk ifl olarak; kitab m z n yazarlar ve ö retim tasar mc s ile bir toplant yapt k. Kitab n zda hangi konulara yer verilece i ve kitab m z n nas l haz rlanaca, bu toplant n n konusunu oluflturdu. Sonra, Yüksek Ö retim Kurulu nun haz rlad içeri e bak ld. Daha sonra da sizlerin ihtiyac na uygun ve di er derslerle uyumlu on ünite belirlendi. Ünitelerde yer alan konular n birbirini tamamlamas için, her bir ünitenin içeri i ünitenin yazar taraf ndan belirlendi ve toplant da tart fl ld. Herbiri kendi alanlar nda uzman olan bu yazarlar, ö retim tasar mc s ndan kitab n yaz m ilkelerini ö rendiler. Sonra yaz m ve bas m ifllemleri yap ld. Kitaptaki konular flöyle: Psikolojinin Konusu; Psikolojide Kullan lan Araflt rma Yöntemleri; Psikolojinin Alt Alanlar ; Psikolojinin lgili Oldu u Bilimler; Temel Psikoloji Yaklafl mlar ve Kuramlar; Davran fl n Temelleri; Güdü, Heyecan ve Savunma Mekanizmalar ; Duyum, Alg, Bellek; Zekâ ve Zekâ Kuramlar ; Normal D - fl Davran fllar. On üniteden oluflan kitab m zda yer alan bilgiler sayesinde kendimizi ve di er bireyleri daha iyi tan ma olana bulaca z. Ünitelere çal fl rken, kitab m z n bafl nda yer alan Kullan m K lavuzu size yol gösterecektir. Burada belirtilen çal flma prensiplerini uygularsan z daha iyi ö renirsiniz. Baflar lar dilerim. Editör Prof.Dr. Ayhan HAKAN

10 x Kullan m K lavuzu K endi kendine ö renme ilkelerine göre haz rlanm fl olan bu kitab n ifllevlerini ö renmek için haz rlanan Kullan m K lavuzu, konular anlaman zda ve s navlara haz rlanman zda sizlere fayda sa layacakt r. Girifl: Ünitede ifllenen konulara iliflkin bilgi veren, konuya bafllamadan önce sizi düflünmeye iten, gerekti inde konular daha iyi kavrayabilmeniz için yapman z gerekenleri belirten k sa aç klamalard r. Amaçlar m z: Üniteyi tamamlad n zda kazanaca n z bilgi ve becerilerdir. Örnek Olay: Ünitede ifllenen konular n günlük yaflama yans malar n içeren, kuramsal aç klamalarla çevrenizde yaflanan olaylar aras nda ba kurman za yard mc olmay hedefleyen örnek olaylar, anektodlar, al nt lar ya da gazete haberleridir. Amaç Sorusu: Amaçlar m z bölümünde s - A MAÇ 1 ralanan sorular n yan tlanmas için gerekli bilgi ve becerilerin ifllendi i bölümleri gösterir. Yana Ç kma: Metin içinde yer alan önemli kavram ve ifadelere iliflkin tan m ya da aç klamalard r. Önemsemeniz gereken noktalar gösterir. Metin içinde yap lan aç klamalar n bir tür çok k sa özeti gibi düflünülebilir. Anahtar Kavramlar: Ünitede aç mlanan temel kavramlard r. Ünitedeki önemli noktalara iliflkin ipuçlar verir. DÜfiÜNEL M SORU DÜfiÜNEL M SORU D KKAT Dikkat: Hat rlatmak, baz noktalara dikkatinizi çekmek, farkl bir D KKAT üniteye, kayna a ya da ünite içindeki bir konu bafll na yönlendirmek için SIRA gerekli S ZDE uyar - lar içerir. AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ çindekiler: Ünite içinde hangi konular n ifllenece ini gösterir. Ana konular n bafll klar n içerir. K T A P TELEV ZYON K T A P TELEV ZYON NTERNET NTERNET

11 D KKAT D KKAT D KKAT D KKAT MAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ Kullan m K lavuzu xi K T A P K T A P TELEV ZYON TELEV ZYON Kitap: Konu ile ilgili di er kitaplara yönlendirir. K T A P K T A P TELEV ZYON TELEV ZYON NTERNET NTERNET NTERNET nternet: fllenen NTERNET konularla ilgili internet adreslerini içerir. S ra Sizde: fllenen konular kavray p kavramad n z kendi kendinize ölçmenize yard mc olmaya DÜfiÜNEL M amaçlayan, düflünmeye ve DÜfiÜNEL M uygulamaya yönlendiren sorulard r. SORU D KKAT SORU D KKAT MAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ K T A P K T A P Okuma Parças : Bu bölümde, baz do rudan iliflkili bilimsel bir çal flmadan al nan okuma parçalar na yer verilmektedir. Özet: Ünitede ayr nt l ifllenen konular n önemli noktalar tekrar vurgulan r. Kendimizi S nayal m: Ünitede ifllenen konular ö renip ö renmedi inizi kendi kendinize ölçmenizi sa layacak, bir tür s nava haz rl k testidir. S navlarda ç kabilecek türde sorular içerir. Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar : Kendimizi S nayal m bölümündeki sorular n cevaplar n ve ilgili olduklar konular içerir. Yanl fl cevaplad n z sorularla ilgili konular tekrar etmeniz s navdaki baflar n z art rabilir. TELEV ZYON TELEV ZYON NTERNET NTERNET Yaflam n çinden: Ünitede aktar lan kuramsal aç klamalar ile günlük yaflam m zda karfl laflt m z olaylar aras nda iliflki kurman z sa lamak için verilmifl haber ve al nt lard r. S ra Sizde Yan t Anahtar : S ra Sizde lerde yer alan sorular n cevaplar n içerir. Her hangi bir S ra Sizde sorusuna verdi iniz cevap ile bu bölümdeki cevab karfl laflt rarak, ilgili konuyu ne ölçüde ö rendi inizi belirleyebilirsiniz. Yararlan lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar: fllenen konulara iliflkin daha genifl bilgi edinmek isteseniz bu bölümde yer alan kaynaklar inceleyebilirsiniz.

12

13 Psikolojinin Do as 1 1 Bu ünitemiz ile insan davran fllar n n ve düflüncelerinin gizemlerle dolu dünyas - n n kap s n aralayaca z. Gizemli çünkü henüz bilinenler bilinmeyenlerden çok daha fazla. Üstelik bireysel farkl l klar, kendisini psikoloji alan na adam fl bilim insanlar n n görevini daha da zorlaflt rmakta. Yukar daki foto rafta tipik bir okulöncesi s n f ortam nda, yine tipik olarak nitelendirilebilecek baz ö renci davran fllar n görüyorsunuz. Dikkat edin her bir ö renci s n f ortam na farkl tepkilerde bulunuyor, o an ne düflündükleri daha da farkl olsa gerek. Hatta ö rencilerin bir bölümü düflünce olarak orada dahi olmayabilir. Amaçlar m z Bu üniteyi tamamlad ktan sonra; Psikolojiyi tan mlayabilecek, nsan davran fllar n anlama ve yordamada sa duyunun yerini tart flabilecek, Psikolojinin tarihsel bir süreç içerisinde ortaya ç k fl nda deneysel yöntemlerle yap lan çal flmalar n yerini betimleyebilecek, Psikolojinin kültürel boyutunu aç klayabilecek gerekli bilgi ve becerilere sahip olacaks n z.

14 2 Psikoloji Örnek Olay Yedi yafl nda bir küçük k z (ad na Duygu diyelim), gece korkular nedeniyle, Çocuk Ruh Hastal klar Bölümüne getirilmiflti. Duygu bir ayd r, geceleri, ya s k s k uyan yor ya da saatlerce uyan k kald ktan sonra dalabiliyordu. O güne dek kendi odas nda yatan çocuk annesi ile yatmaya bafllam flt. Uykuda bile annenin elini b rakm yordu. Anne yan ndan kalksa s çrayarak uyan yordu. Neden uyuyamad - sorulunca Korkuyorum, diyordu. Geceleri anne ve babas n bitkin düflürdü ü gibi, gündüzleri de sakin de ildi. Camdan biri bak yor deyip perdeleri kapat yor, bacadan birinin girdi ini san yordu. Çok huysuzlaflm fl ve bebekleflmiflti. Yeme ini hep annesi yedirsin ve hep yan nda otursun istiyordu. Soka a ç km yor, tuvalete bile gitmek istemiyor, t rnaklar n yiyordu... Uykusuzluk ve gece korkular bu olay izlemiflti. Küçük k z anneyi gündüz bile uyutmaz olmufltu. Kalk anneci im, bay lmad n de il mi, hastalanmad n de il mi? diye silkeliyor, s k s k Yüzüme gül anneci im, gidelim bu evden diye a l yordu. Kaynak: Yörüko lu, 2008, s Anahtar Kavramlar Psikoloji Kültürler aras psikoloji Deneysel yöntem Öngörü yanl l klar Sa duyu çindekiler G R fi PS KOLOJ NED R? Psikolojide Yöntemler PS KOLOJ VE SA DUYU Öngörü Yanl l PS KOLOJ N N TAR H Psikolojide Kad nlar Kültürler Aras Psikoloji

15 1. Ünite - Psikolojinin Do as 3 G R fi nsan n dünyan n en de erli ve geliflmifl varl oldu u her f rsat ve ba lamda s kl kla dile getirilir. Gerçekten de muhakemede mükemmel, takdire de er, anlamada s n rs z ve hayvanlardan çok daha ak ll d r. Bu yönleriyle insan davran fllar n n baz mükemmel ve övgüye de er özelliklerini düflünelim: Köprüler ve bilgisayarlar yapmam za, cerrahi bir müdahale olmaks z n bedenin iç bölgelerini taramam za izin veren düflünme ve problem çözmede insan yetenekleri. Ancak düflünme nedir? Problem çözme mekanizmas nedir? Henüz tam olarak bilmiyoruz. Büyük bir çal flman n ürünü olan kitap ve dergilerin yaz lmas na, operadan rap müzi ine bunlar n bestelenmesine yol açan yarat c l kta insan yetenekleri. Yarat c l k tam olarak nedir? Henüz bilmiyoruz. Yafll insanlara, hasta insanlara ve bize göre daha az avantajlar olan insanlara yard mc olmam za, hatta sevdiklerimiz için can m z feda etmemize yol açan insan n cömertli i ve yard m severli i. Niçin baflkalar na yard mc oluruz? Çocuklar m z n bak m n üstlenmede ve ailemizi korumada bizleri güdüleyen nedir? Bu sorular n yan tlar n bilmiyoruz, belki de hiçbir zaman bilemeyece iz. Baz insan davran fllar bu örnekler kadar mükemmel ya da övgüye de er de- ildir. Gerçekte, insan davran fllar büyük çeflitlilik göstermekte ve bu çeflitlilik içerisinde baz lar flafl rt c olabilmektedir. fiu örnekler üzerinde düflünelim: Her ne kadar insanlar yard msever olsa da ço u yetiflkin flehrin kalabal k caddelerinde kald r mda yatan bir insana arkas n dönüp bakmamaktad r. Niçin? Afl r yiyen ve sigara içen ço u insan, bunlar n kendi sa l klar na zarar verdi ini bilmektedir. Yine de bu kötü al flkanl klar n sürdürmektedir. Niçin? Ak l hastal nedeniyle sald rgan davran fllarda bulunan, çevresine zarar veren, dürtülerini kontrol edemeyen bir kifli. Ak l hastal nedir? Kontrol edilemeyen dürtülerin kayna nedir? (Rathus, 2008). nsan davran fllar her zaman toplumlarda hayranl k uyand rm flt r. Öyle ki baz zamanlar kendimizi bile flafl rtan davran fllarda bulunuruz. Olumlu ya da olumsuz yönde, karakterimiz ile ba daflmayan baz düflünce ve dürtülere de sahip olabiliriz. Psikologlar da di er insanlar gibi davran fllar m z n bu tür gizemlerinden etkilenir, daha ileri bir ad m atarak davran fllar üzerinde bilimsel çal flmalar yaparlar (Rathus, 2008). PS KOLOJ NED R? Yörüko lu nun Çocuk Ruh Sa l (2008) kitab ndan al nt yap lan örnek olay m zda geriye dönük olarak Duygu nun niçin gece korkular göstermeye bafllad n, onu bu korkulara iten etmenleri bütünüyle aç klayabilmemiz mümkün de il. Ola ki Duygu nun korkular na birçok etmen yol açm flt r. Dolay s yla olaya farkl bak fl aç lar ndan bak lmas gerekmektedir. Nitekim, kitab m z n ilerleyen ünitelerinde psikologlar n olaylara ne kadar farkl yönelimler ya da yaklafl mlar içerisinde bakt n görüp flafl racaks n z. Gerçekte buna flaflmamak gerekir çünkü psikolojinin çal flma konusu olan davran fllar m z belirleyen pek çok etmen bulunmaktad r. Üstelik bu etmenler birbirleriyle etkileflim içerisindedir. Bu nedenle psikoloji kuramlar olarak da adland r lan farkl yaklafl mlar ortaya ç km flt r. Afla da davran fllar m z belirleyen bafll ca etmenler s ralanmaktad r: Bize sunulan belirli uyaranlar Davran fllar m z birçok etmenin etkisi alt nda biçimlenmektedir.

16 4 Psikoloji Psikolojide birçok kavram farkl yaklafl mlar içerisinde ele al nmaktad r. Psikoloji, davran fl ve zihin süreçleri üzerinde çal flan bir bilimdir. Yak n bir zamandaki yaflant lar m z Genetik özelliklerimiz Psikolojik sistemimiz Biliflsel sistemimiz (alg lar m z, düflüncelerimiz ve belle imiz) Sosyal çevremiz Kültürel çevremiz Önceki yaflant lar m z (çocukluk dönemini de içerisine alan) Kiflisel özelliklerimiz (zeka, kiflilik ve ak l sa l n içerisine alan) (Eysenck, 2004). Örnek olay m za tekrar dönecek olursak Duygu nun gece korkular genel anlamda farkl düzeylerde, farkl yaklafl mlar içerisinde aç klanabilir: Korkular sunulan uyaranlarla iliflkili olabilir (Örne in, korku davran fllar n n pekifltirilmesi ya da ilgileri üzerine çekmesi). O günlerde ya da öncesinde yaflan lan örseleyici olaylar ile iliflkili olabilir (Örne in anne ile baba aras nda fliddetli bir tart flma). Genetik bir yatk nl k ile iliflkili olabilir (Örne in, annede de benzer bir korku öyküsünün olmas ). Duygu nun klinik geçmifli ile iliflkili olabilir (Örne in, geçmiflte yaflanan duygusal bir bozukluk). Bilifl sistemi ile iliflkili olabilir (Örne in, birilerinin annesine zarar verebilece ini düflünmesi). Sosyokültürel etmenler ile iliflkili olabilir (örne in, Duygu nun bulundu u sosyokültürel ortamda bu türden korkular n, di er kültürlere göre daha kabul edilebilir olmas ya da benzer türde korkular sergileyen rol modellerinin olmas ). Örne imizde yazar Duygu nun durumunu yak n bir zamanda babas ile annesi aras nda yaflanan gerginlikler ve Duygu nun babas n n annesine zarar verebilece i kayg s ile aç kl yor. nsan davran fllar n n farkl yaklafl mlar içerisinde aç klanmas ile ba lant l olarak psikolojinin çal flma alan na giren birçok kavram farkl yaklafl mlar içerisinde ele al n p tan mlanmaktad r. Bununla birlikte yaklafl mlar farkl da olsa her yaklafl m n bir di eriyle kesiflti i, ortak oldu u yanlar vard r. Örne in, psikolojide kiflilik kavram bireysel farkl l klar yaklafl m içerisinde ele al nmaktad r. Bununla birlikte kiflilikte bireysel farkl l klar k smen genetik etmenlere (biyolojik yaklafl m), biliflsel süreçlere (biliflsel yaklafl m), geliflimsel etmenlere (geliflim psikolojisi) ve sosyal süreçlere (sosyal yaklafl m) ba l d r (Eysenck, 2004). Di er yandan bu yaklafl mlar incelerken bu do ru ya da bu yanl fl fleklinde kesin ayr mlara gitmek do ru de ildir. Ele al nan konuya ve konuyu ele alan n amac na göre yaklafl mlardan biri di erinden daha uygun olabilir (Cücelo lu, 2010). Kitab m z n 6. ünitesinde ele al nan bu yaklafl mlar n her biri psikoloji olarak adland r lan genel çal flma alan n n özel bir alan n temsil etmektedir. Bu yönüyle psikoloji davran fl ve zihin süreçlerini bilimsel olarak inceleyen çal flma alan olarak tan mlanmaktad r (Feldman, 2005; Rathus, 2008). Psikolojinin bu tan m yeterince aç k gözükmekle birlikte, bu aldat c d r. Alan n ilk ortaya ç k fl ndan beri kapsam n n ne olmas gerekti i tart fl lmaktad r. Bu ba lamda yan t aranan bafll ca sorular flunlard r: Psikologlar kendilerini d flsal, gözlenebilir davran fllarla s n rland rmal m d r? çsel düflünme süreçleri üzerinde bilimsel olarak çal flabilmek mümkün olabilir mi? Beden ve ak l sa l, alg lama, rüya görme, güdülenme gibi farkl konulardaki çal flmalara girilmeli mi? Yaln zca insan davran fllar üzerinde odaklanma do ru mu ya da insan davran fllar n n yan s ra hayvan davran fllar da ele al nmal m? Ço u psikolog bu sorular genifl bir aç dan yan tlamakta ve alan n çeflitli bak fl aç lar na ve yaklafl mlara aç k olmas gerekti ini savunmaktad r. Bu nedenle tan m-

17 1. Ünite - Psikolojinin Do as 5 da yer alan davran fl ve zihin süreçleri kavramlar anlam olarak yaln zca insanlar n bulundu u eylemleri de il ayn zamanda onlar n düflüncelerini, duygular n, alg - lamalar n, ak l yürütme süreçlerini, belleklerini hatta bedensel ifllevlerinin temelinde yer alan biyolojik etkinliklerini karfl lamaktad r (Feldman, 2005). Psikologlar davran fl ve zihin süreçleri üzerinde çal flmaktan, araflt rmalar yapmaktan söz ettiklerinde de görüfl aç lar ayn derecede genifltir. Psikologlar için yaln zca davran fllar n betimlenmesi, bir baflka deyiflle var olan durumun belirlenmesi yeterli de ildir. Psikoloji tüm bilimlerin oldu u gibi betimlemenin yan s ra, aç klama, yordama (kestirim), de ifltirme ve nihayetinde insanlar n yaflamlar n ve yaflad klar dünyay gelifltirmeyi hedeflemektedir (Feldman, 2005; Rathus, 2008). Psikologlar insan davran fllar ve düflünme süreçlerinin do as na iliflkin sorulara sezgi ve düflüncelere dayal olarak verilen yan tlar n ötesinde bilimsel yöntemleri kullanarak daha geçerli ve kabul edilebilir yan tlar bulma çabas içerisindedir. Bu sorular psikolojinin kapsam na paralel olarak oldukça genifl bir alan içerisinde çeflitlilik göstermektedir: Renkleri nas l alg lar z? Zekan n yap s nedir? Bellek sistemimiz nas l çal flmaktad r? Çocuklar ya da gençler niçin belirli dönemlerde anne ve babalar na isyankar davran fllarda bulunur? Anormal ya da uygun olmayan davran fllar n kayna nedir, bu türde davran fllar iyilefltirilebilir mi? Stres bizleri nas l etkilemektedir, stres ile bafl etmenin yollar nedir? Ders çal flman n en etkili yolu nedir? Toplumda fliddeti nas l azaltabiliriz? vb. Kitab m z n ileri ünitelerinde bu ve benzeri baz sorular n olas yan tlar n tart - flaca z. Bu tart flmalar bizi davran fl ve zihin süreçleri hakk nda bilinenler spektrumunu bir bafltan di er bafla gözden geçirmemizi sa layacakt r. Baz zamanlar hayvanlar n davran fllar n incelemek için insanlar n dünyas ndan ayr laca z. Çünkü birçok psikolog tüm organizmalara özgü olan davran fllar n genel yasalar n belirleyebilmek için hayvanlar üzerinde çal flmaktad r. Bu yönüyle hayvan davran fllar insan davran fllar na iliflkin sorular n yan tlanmas nda bizlere önemli ipuçlar sa lamaktad r. Ancak psikolojinin hedefinin, daha iyi bir dünya için tüm insanl n karfl karfl ya bulundu u süre gelen problemlerin çözülmesine destek sa lamak oldu- u unutulmamal d r (Feldman, 2005). Psikolojinin nihai hedefi, insanlar n yaflamlar n ve yaflad klar dünyay gelifltirmektir. Psikolojinin, biyoloji ve sosyoloji ile ortak ve farkl özellikleri nelerdir? Aç klay n z. Psikolojide Yöntemler DÜfiÜNEL M DÜfiÜNEL M Daha önce de belirtildi i gibi, psikologlar insan davran fllar n anlamada farkl yaklafl mlardan hareket ederler. Ayn zamanda farkl yöntemler kullan rlar. Bu yönüyle di er bilimlere benzer olarak s kl kla laboratuvar koflullar nda SORU ayr nt l ve iyi SORU kontrol sa lanm fl deneyler yaparlar. Kitab m zda ele al nan ço u araflt rma bu türdedir. Ancak bu tür araflt rmalarda elde edilen bulgular n gerçek yaflama uygulanabilmesi her zaman mümkün olamamaktad r (Eysenck, 2004). Bu nedenledir ki D KKAT D KKAT psikolojide deneysel yöntemlerin yan s ra baflka yöntemlere de yer verilmektedir. Örne in, insanlar günlük yaflam n do al ak fl içerisinde sistematik olarak gözlenebilir, kendileriyle görüflmeler yap labilir ya da vaka incelemesi yoluyla uzunca bir süre ayr nt l bir incelemeye konu edilebilirler. Dolay s yla psikologlar AMAÇLARIMIZiçin kitab - m z n izleyen ünitesinde daha ayr nt l olarak aç klanacak oldukça genifl bir dizi AMAÇLARIMIZ yöntem ve teknik bulunmaktad r. nsanlar üzerinde çal flmada en iyi yol ya da yöntem nedir? K Bu T Asorunun P kesin K T A P bir yan t yoktur. Her yöntemin kuvvetli ve s n rl oldu u yönler vard r. Yine her yöntemin baz durumlarda uygulanmas di er durumlara göre daha uygun olabilir. 1 TELEV ZYON TELEV ZYON NTERNET NTERNET

18 6 Psikoloji Deneysel yöntem, gerçek anlamda neden-sonuç iliflkilerini ortaya ç karmak için kontrollü ortamlarda uygulanan bir araflt rma yöntemidir. Bununla birlikte psikolojide deneysel yöntemin özel bir yeri ve önemi vard r. Çünkü deneysel yöntem bize gerçek anlamda neden-sonuç iliflkileri kurmam za izin verir ( ftar ve Tekin, 1997). Deneysel yöntemde, deneklerin davran fllar (ba ml de iflken) üzerindeki etkilerini de erlendirmek için çevrenin baz yönleri (ba ms z de iflken) de ifltirilmekte ve di er yönleri kontrol edilmektedir. Bilim felsefecileri neden-sonuç iliflkilerini kesin olarak belirlemenin mümkün olmad n öne sürmektedir. Bununla birlikte deneysel yöntemin ad üzerinde ba ml de iflkenin ba ms z de iflken taraf ndan etkilendi ine iliflkin olarak bizlere daha güvenilir bulgular vermesi nedeniyle di er yöntemlere göre önemli üstünlükleri oldu u kabul edilmektedir (Eysenck, 2004). Psikoloji Bir Bilim midir? Psikoloji gerçekte bir bilim midir? Herhangi bir çal flma alan n bilimsel olarak kabul edilebilmesi için o alan n baz ölçütleri belirli düzeylerde karfl lamas gerekir. Bu ölçütler verilerin uygun yöntemlerle objektif olarak toplanmas ve yorumlanmas, mevcut kuramlar n öngörülerinin s nanmas (bu s namalar öngörülerin çürütülmesine kadar gidebilir), araflt rma bulgular n n tekrarlanabilir olmas (ayn yöntem kullan larak tekrarlanan araflt rmada yine ayn bulgular n elde edilmesi) ve alanda çal - flanlar n ço u taraf ndan benimsenmifl genel bir yöneliminin yani bir paradigman n olmas d r. Psikolojide yap lan araflt rmalar bu ölçütlerin önemli bir bölümünü ya da tamam - n karfl lamaktad r. Deneysel yöntemlerin kullan ld çok say daki çal flmada deneklerin (kat l mc lar n) davran fllar kontrollü koflullarda gözlenmektedir. Elde edilen veriler genellikle, k smen de olsa objektif yollarla toplanmaktad r. Yap lan ço u deneysel çal flma mevcut kuramlar n çeflitli öngörülerinin s nanmas na yöneliktir. Ayr ca psikolojide birçok bulgunun tekrarlanabilir oldu u kan tlanm flt r. Bir bilimde olmas gereken belki de en önemli bileflen, o bilim alan nda çal flanlar n büyük ço unlu u taraf ndan benimsenen genel bir kuramsal yönelimin olmas d r. Paradigma kavram bu yönelimi tan mlamaktad r. Kuhn a (1977) göre, bilimin gelifliminde üç ayr evre vard r: Birincisi, paradigman n olmad, hangi kuramsal yaklafl m n en iyi oldu u konusunda oldukça genifl bir alana yay lm fl farkl görüfllerin oldu u bilim öncesi evre. kincisi, genel olarak benimsenen bir paradigman n oldu u normal bilim evresi. Üçüncüsü, halihaz rdaki paradigmada problemlerin çok büyüdü ü, sonunda y k ld ve yerini farkl bir paradigman n ald devrimci bilim evresi. Kuhn (1962) psikolojinin bir paradigma gelifltirmede baflar s z oldu unu, dolay s yla bilim öncesi evrede bulundu u görüflünü öne sürmekte ve bu durumu psikolojin çok disiplinli bir bilim olmas ile aç klamaktad r. Ona göre, çok disiplinlerin varl bir zenginlik olmakla birlikte bir paradigmaya ulafl lmas n ayn ölçüde zorlaflt rmaktad r. Di er yandan Valentine (1992) Kuhn dan farkl olarak, davran flç l n paradigma olmaya oldukça yaklaflt n öne sürmektedir. Ona göre davran flç l k gözlenebilir davran fllar n ölçümü üzerinde odaklanmas ve bu ölçümlerin kontrollü koflullarda yap lmas gerekti ini vurgulamas yönleriyle psikolojide önemli bir etkiye sahiptir. Davran flç l n araflt rma yöntemleri düzeyinde de psikolojiye önemli katk lar olmufltur. Eysenck e (2004) göre temel problem, insan davran fllar söz konusu oldu unda bu kontrollü koflullar n ne ölçüde sa lanabilece ine iliflkindir. Deneysel yöntemlerin kullan lmas durumunda kontrollü koflullar alt nda belirli de iflkenlerin de iflimleri sa lanabilmektedir. Ancak insan davran fllar ile iliflkili tüm de iflkenlerin de iflimlerini sa layabilmek mümkün de ildir. Bu durum psikolojinin bütünüyle bilimsel bir disiplin olarak geliflmesini engellemektedir.

19 1. Ünite - Psikolojinin Do as PS KOLOJ VE SA DUYU Toplumda hemen herkes taraf ndan kabul edilen, ancak zaman zaman bilimsel bulgularla çat flabilen genel inanç ve yarg lar sistemi vard r. Sa duyu olarak adland r lan bu sistem içerisinde hemen herkes kendisini baz ölçülerde psikolog olarak görmektedir. Çünkü psikolojiye konu olan davran fllard r ve hemen herkesin bu konuda bir fikri vard r. Dolay s yla herkes insan davran fllar na iliflkin baz yordamalarda bulunabilir. Oysa bu görev psikologlar n çal flma alan na girmektedir. Dolay s yla sa duyuya dayal yordamalarda bulunman n yan lma pay vard r. Gerçekte insanlar n davran fllar n n yordanmas (tahmin edilmesi) günlük yaflamda önemlidir. Çevremizdeki insanlar n belirli bir duruma nas l tepkide bulunaca n önceden tahmin edebildi imiz ölçüde sosyal etkileflimlerimiz daha hoflnutluk verici ve ödüllendirici olmaktad r (Eysenck, 2004). Herkesin psikolog olmas, toplumdaki bireylerin psikoloji biliminin baflar lar n küçük görmelerine yol açabilmektedir. Psikolojinin sa lad bulgular n sa duyu ile örtüflmesi durumunda genellikle bu bulgular n bizlere bilmedi imiz yeni bir fleyi söylemedi i öne sürülmektedir. Bulgular n sa duyuya uygun olmamas durumunda ise bulunulan tepki Buna inanm yorum. fleklinde olmaktad r (Eysenck, 2004). Her iki durumda da psikolojide yap lan çal flmalar anlams z ve yarars z olarak görülmektedir. Psikolojinin sa duyudan üstün bir yan n n olmad yaklafl m ndan hareketle, sa duyuya dayal olarak insan davran fllar n n yordanmas n n günlük yaflama baz olumsuz etkileri olabilmektedir. Bunu sa duyunun önemli bir yans mas olan atasözlerinde ve çeflitli öz deyifllerde görebiliriz. Sevilen bir kimsenin uzaklara gitmesi durumunda, Gözden rak olan gönülden de rak olur. atasözünün hat rlanmas yaflanan üzüntüyü daha da art rabilir. Ancak Ayr l klar sevgiyi daha da büyütür. diye düflünülmesi yaflanan üzüntüyü azaltabilir (Eysenck, 2004). Gerçekte, ayr l klar n iki insan aras ndaki sevgi ba n nas l etkileyece i, her iki insan n kiflilik özelliklerinin yan s ra birçok etmene ve bu etmenlerin kendi aralar ndaki etkileflimlerine ba l olarak farkl l klar gösterebilmektedir. Bu da psikolojinin çal flma alan na girmektedir. Bu örneklerimizi birbiriyle çeliflkili anlamlar tafl yan atasözlerimizle sürdürebiliriz: Öfke baldan tatl d r. ve Öfke ile kalkan zarar ile oturur. ; E ri otur, do ru söyle. ve Do ru söyleyeni dokuz köyden kovarlar. Bu örnekler ço alt labilir. Görüldü ü gibi sa duyunun insan davran fllar na bak fl aç s nda tutars zl klar vard r. Bu nedenle insan davran fllar n n aç klanmas na ya da yordanmas na temel oluflturmas beklenemez. Sa duyu, Ço u kimse taraf ndan kabul gören ancak bilimsel bulgularla çat flabilen genel inan fllar sistemi. Karikatür 1.1 Özdeyifllerde Çeliflki. 7 Öfke baldan tatl d r. Öfkeyle kalkan zararla oturur.

20 8 Psikoloji Sa duyunun insan davran fllar n yordamaya katk s son derece s n rl d r. Öngörü yanl l, geçmiflteki düflünceleri olaylar gelifltikten sonra ortaya ç kan duruma uyumlu hale getirme e ilimi. Psikolojide elde edilen bulgular n sa duyuya uygun olmamas durumunda elde edilen bu sonuçlara inan lmamas n n ya da reddedilmesinin de toplum yaflam na olumsuz etkileri olmaktad r. Örne in, araflt rmalar çocuklarda istenilen yönde davran fl de ifliklikleri (uygun davran fllar art rma ve uygun olmayan davran fllar azaltma) oluflturmada pekifltirme (ödüllendirme) uygulamalar n n etkili oldu unu, cezaland rmalar n yeterince etkili olmad n göstermektedir. Ancak psikolojinin de il de sa duyunun bask n oldu u ev ve okul ortamlar nda, çocuklar n yetifltirilme ve e itimlerinde cezaland rma uygulamalar çok daha yayg nd r. Çünkü sa duyu birçok durumda anne, baba ya da ö retmenlere Cezaland rmal s n. demektedir. Sonuç olarak sa duyunun insan davran fllar n anlama ve yordamada katk s çok azd r. Ço u psikolo a göre bu amaçlara ulaflabilmenin yolu, deneysel ve di er bilimsel yöntemleri kullanarak yap lan araflt rmalardan geçmektedir (Eysenck, 2004). Öngörü Yanl l Psikolojideki bulgular n yaln zca sa duyunun do rulanmas ndan ibaret oldu u yönündeki düflüncenin do ru olmad n bir önceki konumuzda gördük. O hâlde niçin birçok kimse psikolojide elde edilen bulgular n ço unun flafl rt c olmad n ya da yeni bir fley olmad n öne sürmektedir? Bir baflka deyiflle niçin Böyle olaca- n biliyordum. demektedir. Bunun örneklerini özellikle medyada s kl kla görüyoruz. Kuzey Afrika ülkelerinde halk ayaklanmalar oldu unda, birileri ç kar Ben bu ayaklanmalar n olaca n biliyordum. der. Hatta daha öteye gider Söylemifltim. der. Oysa kimse söylendi ini hat rlamamaktad r ya da bir sürü fleyin aras nda bunu da söylemifltir. nsanlarda olay olup bittikten sonra, yani sonuç belli olduktan sonra bunu önceden tahmin etti i ya da bildi i yönünde bir e ilimi vard r. Bu e ilim psikolojide öngörü yanl l olarak adland r lmaktad r (Eysenck, 2004; Kalat, 2011). nsanlarda öngörü yanl l çok güçlüdür. Dolay s yla ortadan kald rmak zordur. Öngörü yanl l psikoloji derslerini okutan ö retmenler için problem olmaktad r. Çünkü psikolojinin sundu u bilgilerin ö renciler üzerindeki etkisini azalt c bir rol oynamaktad r (Eysenck, 2004). Karikatür 1.2 Öngörü Yanl l. - H mm... Kaza yapaca n biliyordum!

21 1. Ünite - Psikolojinin Do as 9 Sa duyunun insan davran fllar n aç klama ya da yordamada yan lt c SIRA olmas n n S ZDE temel nedeni sizce ne olabilir? 2 PS KOLOJ N N TAR H DÜfiÜNEL M DÜfiÜNEL M Yaklafl k yar m milyon y l önce, ilkel insanlar psikolojik problemlere kötü ruhlar n neden oldu unu düflünüyordu. Kötü ruhlar n uzaklaflmas için yafll SORU büyücüler tafltan yap lm fl bir tür testere ile hastan n kafatas nda delik aç yordu. Bu ifllem sonu- S ORU cunda ola ki baz hastalar yaflam n yitiriyordu (Feldman, 1997). D KKAT D KKAT Ünlü Yunan doktor Hipokrat, kiflili in dört huy ya da mizaçtan olufltu unu düflünüyordu: ümitli (nefleli ve aktif), melankolik (üzgün), çabuk k zan (k zg n ve sald rgan) ve so uk kanl (sakin ve pasif). Ona göre, bu mizaçlar bedendeki salg lar ya da s v lar taraf ndan etkilenmekteydi. Bir salg n n dengesini yitirmesi durumunda doktorun bozuk salg lamay art rman n ya da azaltman n yollar n araflt rmas AMAÇLARIMIZ gerekmekteydi (Feldman, 1997). AMAÇLARIMIZ Filozof Descartes, sinirlerin içi bofl tüpler oldu unu ve bu tüplerin suyun boru yoluyla bir yerden di er bir yere aktar lmas nda oldu u gibi sinir K Tak m n A P yönetti- K T A P ini düflünüyordu. Buna göre, parma m z atefle yaklaflt rd m zda s cakl k bu tüpler yoluyla beynimize aktar l yordu (Feldman, 1997) lerde doktor Franz Josef Gall, e itilmifl bir gözlemcinin TELEV ZYON bir insan n kafatas ndaki yumrular n biçiminden ve say s ndan o insan n zekas n, ahlaki karakterini TELEV ZYON ve di er temel kiflilik özelliklerini anlayabilece ini öne sürmüfltü. Onun bu görüflü on dokuzuncu yüzy la gelindi inde kendisine yüzlerce taraftar bulmufltur (Feldman, 1997). NTERNET NTERNET Günümüzde, ça dafl psikolojinin geldi i noktada bu bilim d fl aç klamalar ilkel gözükse de zaman nda psikoloji olarak adland r labilecek alanda en ileri düflünceleri temsil etmifllerdir. O tarihlerden günümüze, özellikle son y llarda insan davran fllar n n ve düflünme süreçlerinin anlafl lmas nda çok büyük ilerlemeler olmufltur. Öyle ki psikoloji bilim dünyas nda yerini alm flt r. Her ne kadar kökleri Eski Yunan ve Romal lara kadar uzanm fl olsa da psikolojinin bafllang ç tarihi genellikle 1879 olarak kabul edilmektedir. Bu tarihte fizyolog dünyas nda yerini almas Psikolojinin bilim Wundt un deneysel ve felsefeci olan Wilhelm Wundt Almanya, Leipzig de psikolojik fenomenlerin (somut, alg lanabilir ve denenebilir olaylar) deneysel olarak araflt r lmas için ilk psi- çal flmalar ile bafllam flt r. koloji laboratuvar n kurmufltur. Wundt, tüm yaflam n insan zihninin do al iflleyifl süreçlerini, deneysel yöntem kullanarak anlamaya adam flt r. Bu ba lamda çal flmalar n düflüncenin temel birimlerini belirleyebilmek için duyusal uyar c lardan anlaml kal plar yaratma süreci üzerinde yo unlaflt rm flt r. Örne in, bir muza bakt m zda hemen düflündü ümüz, soyulup yenilecek bir fleydir. Oysa bu düflüncemizin geçmifl yaflant lar m za dayal ba lant lar bulunmaktad r. Gerçekte gördü ümüz yaln zca uzun, sar bir nesnedir. Wundt un bu öncü çal flmalar psikolojide yap salc l k olarak adland r lan yaklafl m n ortaya ç kmas na yol açm flt r (Morgan, 2009). Wundt un bu çal flmalar n sürdürdü ü dönemde Amerika da William James kendi laboratuvar n kurmufltur. James, Wundt tan farkl olarak insan zihninin sürekli olarak yaflant lar n gözden geçirerek, bafllayarak, durarak zaman boyutunda bir ileri bir geri gidip gelerek ba lar oluflturdu unu öne sürmüfltür. Ona göre, muza bakt m zda sar, uzun bir nesne de il muzun kendisini görürüz. E er muzu tan mam fl olsayd k onu her gördü ümüzde yeniden keflfetmemiz gerekirdi. James in bu öngörüsü psikolojide ifllevselçilik olarak adland r lan yaklafl m n temellerini

22 10 Psikoloji oluflturmufltur (Morgan, 2009). Yap salc l k ve ifllevselcilik yaklafl mlar kitab m z n 5. ünitesinde daha ayr nt l olarak aç klanacakt r. Psikoloji bu k sa denilebilecek geçmifline ra men gerçek bir bilim olma yolunda h zla ilerlemektedir. Bu evrimin bir parças olarak birtak m yaklafl m, kuram ya da modeller üretilmifltir. Bu yaklafl mlar insan davran fllar ve zihin süreçleri fenomenini aç klamada kullan lan birbiriyle iliflkili fikirler ya da kavramlar n düzenlenmifl sistemlerini temsil etmektedir. Bu yaklafl mlar n baz lar (Hipokrat ve Descardes in görüflleri) devre d fl b rak lm fl, ancak di erleri özümlenmifl ve psikologlar n izlemeleri için önemli yol haritalar sa lam flt r (Feldman, 1997). Kitab m z n Temel Psikoloji Yaklafl mlar ve Kiflilik Kuramlar ünitesinde bu yaklafl m ve modeller tarihsel geliflimi içerisinde kronolojik olarak aç klanmaktad r. DÜfiÜNEL M 3 Psikolojinin SIRA bilim S ZDE dünyas nda yerini almaya bafllamas nda Wundt un deneysel çal flmalar niçin önemli olmaktad r? DÜfiÜNEL M Yirminci Yüzy l n Önde Gelen Psikologlar SORU SORU Psikolojide ço u araflt rma Bat dünyas nda özellikle Amerika da yap lm flt r. Haggbloom ve di., (2002) yirminci yüzy l n en önde gelen psikologlar n belirlemifllerdir. D KKAT Bu belirleme D KKAT sürecinde dergi ve kitaplarda o kiflinin çal flmalar na yap lan göndermeler dikkate al nm fl, ayn zamanda çok say da psikolo a uygulanan anket sonuçlar na bak lm flt r. Sonuçta 100 isimden oluflan bir liste oluflmufltur. Bu listede yer alan psikologlar n yaklafl k % 20 si Amerikal de ildir. Amerikal olmayan grubun neredeyse tamam na yak n n Avrupal lar oluflturmaktad r. Bu listede ilk 30 a girenlerin AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ isimleri afla da yer almaktad r: K T A P TELEV ZYON NTERNET S ra sim S ra sim S ra sim B.F. K Skinner T A P Jean Piaget Gordon Allport Erik Erikson Clark Hull Jerome Kagan 3. Sigmund Freud 13. H.J. Eysenck 23. Carl Jung 4. TELEV ZYON Albert Bandura 14. William James 24. Ivan Pavlov 5. Leon Festinger 15. David McClelland 25. Walter Mischel 6. Carl Rogers 16. Raymond Cattell 26. Harry Harlow 7. Stanley NTERNET Schachter 17. John Watson 27. J. P. Guilford 8. Neal Miller 18. Kurt Lewin 28. Jerome Bruner 9. Edward Thorndike 19. Donald Hebb 29. Ernest Hilgard 10. A. H. Maslow 20. George Miller 30. L. Kohlberg Psikolojide Kad nlar Birçok meslekte kad n çal flanlar n say s n s n rland ran sosyal zorlamalar bulunmas na ra men, ki psikoloji bunlar n d fl nda de ildir, alan n ilk y llar nda psikolojiye birkaç kad n n (Bunlar n hiçbirisi yukar da verilen listede yer almasa da) önemli katk lar olmufltur. Örne in, Leta Stetter Hollingworth 1900 lü y llar n bafl nda ola anüstü parlak (bright) çocuklar üstün yetenekli (gifted) olarak adland rm fl ve yetiflkinlik konusunda klasikler aras na girmifl olan bir kitap yazm flt r. Hollingworth, ayn zamanda kad n sorunlar üzerinde yo unlaflan ilk psikologlardan biridir (Feldman, 1997).

23 1. Ünite - Psikolojinin Do as 11 Di er bir örnek, 1920 li y llarda kiflili in ay r c özellikleri konusunda öncü çal flmalar olan June Etta Downey dir. Downey ayn zamanda alanda yayg n olarak kullan lan kiflilik testini gelifltirmifl ve Amerika da bir devlet üniversitesinde psikoloji bölüm baflkanl yapan ilk kad n olmufltur (Feldman, 1997). Bu örnekler ço alt labilir. Kad nlar n psikoloji alan na sa lad klar katk lara ra men, psikoloji ilk y llar nda erkeklerin bask n oldu u bir alan olmufltur. Ancak bu durum 1990 l y llardan bafllayarak de iflmeye bafllam flt r ve son y llarda tüm dünyada oldu u gibi ülkemizde de bu alanda çal flan kad nlar n say s h zla artm flt r (Feldman, 1997; Morgan, 2009). Kültürler Aras Psikoloji Psikoloji, insan davran fllar n ve zihin süreçlerini inceleyen bir bilim olarak, yeryüzünde yaflayan tüm insanlar n deneyim, davran fl zenginli i ve çeflitlili ini dikkate almak durumundad r. Bununla birlikte baflta Afrika olmak üzere yeryüzünün birçok bölgesinde psikoloji alan nda çok az say da araflt rma yap lmaktad r. Konunun bu boyutu genellikle kültürler aras psikoloji bafll alt nda ele al nmaktad r. Psikolojinin bu alan dünyadaki kültürler aras ndaki benzerlik ve farkl l klarla ilgilenmektedir (Eysenck, 2004). Kültür Nedir? Kültür, paylafl lan anlamlar n göreli olarak örgütlendi i bütünlefltirici bir sistemdir. Paylafl lan anlamlar bilgi, sanat, gelenek-görenek ve benzeri yetenek, beceri ve al flkanl klar gibi genifl bir alan kapsamaktad r ve e itim yoluyla yeni kuflaklara afl lanmaktad r. Bu alanlarda paylafl lan anlamlar bir ulustan di erine ya da bir toplumdan di erine farkl l klar gösterebilmekte ve zaman içerisinde de iflime u rayabilmektedir (Eysenck, 2004; Bozkurt, 1994). Psikolojide genifl bir kültür yelpazesinde çal flmak niçin önemli olmaktad r? Birincisi, psikolojide ço u kuram temelde Bat toplumlar nda yaflayan insanlardan elde edilen bulgulara dayal d r. E er toplumlar aras nda önemli kültürel farkl l klar Kültürler Aras Psikoloji, psikolojide kültürler aras ndaki benzerlikler ve farkl l klar üzerinde yo unlaflan bir yaklafl m. Karikatür 1.3 Bir Kültürün Di erini Geliflmemifl ya da lkel Olarak Yarg lama E ilimi Vard r. - fiu dünyal lar n övündükleri fleye bak!

24 12 Psikoloji varsa ki vard r, bu durumda gelifltirilen kuramlar n uygulamaya aktar lmas s n rl olacakt r. Bu yönüyle kuramlar n uygulamaya aktar labilmesi ancak kültürler aras araflt rmalar n yap lmas yoluyla sa lanabilir. kincisi, insan davran fllar üzerinde kültürel etmenlerin önemli etkileri olmaktad r. Dolay s yla insan davran fllar n n bütünüyle anlafl labilmesi için kültürel etmenler üzerinde araflt rmalar yap lmas gerekir. Üçüncüsü, kültürler aras araflt rmalar bize birçok kuram içerisinde hangilerinin daha geçerli oldu u konusunda bir fikir verir. Dördüncüsü, kültürler aras araflt rmalar bize insanlar n ifllev ve davran fllar n n hangi yönleriyle evrensel ve hangi yönleriyle toplumlar aras nda farkl özellikler gösterdi i bilgisini verir. Bu yönüyle, baz motor (hareket) becerileri ve yetenekleri, s n rl dikkat kapasitesi ve renkleri alg lama gibi temel psikolojik süreçlerin tüm kültürlerde benzer olmas n bekleyebiliriz. Buna karfl n, gelenek-görenek gibi ço u sosyal içerikli davran fllar büyük bir olas l kla kültürel ba lamdan etkilenmektedir, hatta kullan lan dile bile yüklenilen anlamlar farkl olabilmektedir (Eysenck, 2004). Zile ilçesine baflka bir yörede yetiflmifl bir ö retmen atan r. Ö retmen ev sahibinden tuz istemeye gider. O anda çamafl r y kamakta olan ev sahibi kap da ayakta beklemekte olan ö retmene Orada niye öyle s r t yorsun hoca han m? çeri girip otursana. der. Ö retmen önce çok flafl r r ve kendini kötü hisseder, ancak ev sahibinin yüz hatlar söyledi inin tersine çok sevecendir. Daha sonra s r tmak sözcü ün o yöredeki anlam n n ayakta durmak oldu unu ö renir (Senemo lu, 2010). DÜfiÜNEL M 4 Psikolojide niçin kültürler aras çal flmalara gereksinim duyulmaktad r? DÜfiÜNEL M SORU SORU D KKAT D KKAT AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ K T A P K T A P TELEV ZYON TELEV ZYON NTERNET NTERNET

25 1. Ünite - Psikolojinin Do as 13 Özet A MAÇ 1 A MAÇ 2 Psikolojiyi tan mlamak nsan davran fllar çeflitlilik göstermektedir. Çünkü birçok etmenin etkisi alt nda biçimlenmektedir. Bu yönüyle insan davran fllar n n aç klanmas nda farkl yaklafl mlara gereksinim duyulmaktad r. Bu yaklafl mlar psikoloji olarak adland r - lan genel çal flma alan içerisinde yer almaktad r. Buna göre psikoloji, davran fl ve zihin süreçlerini bilimsel olarak inceleyen bir çal flma alan olarak tan mlanmaktad r. Konu, insan n davran fl ve zihin süreçleri olunca psikolojinin çal flmalar oldukça genifl bir alana yay lmaktad r. Bu genifl alan içerisinde hayvanlarla yap lan çal flmalar da önemli bir yer tutmaktad r. Psikolojide yap lan çal flmalarda çeflitli bilimsel araflt rma yöntemleri kullan lmaktad r. Bunlar içerisinde en yayg n kullan lan deneysel yöntemler olmaktad r. nsan davran fllar n anlama ve yordamada sa duyunun yerini tart flmak Toplumdaki yayg n inan fllar sistemi olarak tan mlanan sa duyu, insan davran fllar n yordamada zaman zaman bilimsel bulgulara ters düflmektedir. Hatta bu yordamalar aras nda z tl klar ve çeliflkiler olabilmektedir. Bu yönüyle sa duyu, psikolojinin kendisinden beklenen ifllevleri yerine getirebilmesinde engelleyici olabilmektedir. Sa duyunun yan s ra insanlardaki olaylar gelifltikten sonra geçmiflteki düflüncelerini ortaya ç kan duruma uyumlu hâle getirme olarak adland r lan öngörü yanl l da psikologlar n iflini zorlaflt rmaktad r. A MAÇ 3 A MAÇ 4 Psikolojinin tarihsel bir süreç içerisinde ortaya ç k fl nda deneysel yöntemlerle yap lan çal flmalar n yerini betimlemek Psikolojinin kökleri Eski Yunan ve Romal lara kadar uzanmakla birlikte, psikoloji bilim dünyas ndaki yerini 1800 lü y llar n ikinci yar s nda Wundt un çal flmalar ile almaya bafllam flt r. Wundt bir psikoloji laboratuvar kurarak ilk kez insan n düflünme süreçlerinin kontrollü ortamlarda deneysel olarak incelenebilece ini göstermifltir. Onun bu çal flmalar yap salc l k olarak adland r lan yaklafl m n ortaya ç kmas na yol açm flt r. Hemen ard ndan James kendi laboratuvar n kurmufltur. O da ifllevselcilik yaklafl m n n gelifltirilmesinde öncü çal flmalarda bulunmufltur. Tüm bilimlerde oldu u gibi psikoloji biliminde de neden-sonuç iliflkileri gerçek anlamda deneysel yöntemler ile ortaya konulmaktad r. Bu nedenle psikoloji biliminin ortaya ç k fl nda Wundt ve James in çal flmalar önemli olmaktad r. Psikolojide öncü isimlerin ço u erkektir. Ancak son y llarda öncü çal flmalarda bulunan kad nlar n yeri ve say s giderek artmaktad r. Psikolojinin kültürel boyutunu aç klamak Psikoloji evrensel bir bilim olarak yeryüzünde yaflayan tüm insanlar n kültürel farkl l klar n dikkate almak durumundad r. Pratikte bunun sa lanamad, ço u çal flman n Bat kültüründe yaflayan insanlar üzerinde yap ld görülmektedir. Bu durumda, bu çal flmalara dayal olarak gelifltirilen kuramlar n geçerli i ciddi bir biçimde sorgulanmaktad r. Çünkü insan davran fllar üzerinde kültüre ba l etmenlerin etkileri önemli bir belirleyici olmaktad r. Bu gereksinimden hareket ile psikolojide kültürler aras ndaki benzerlikler ve farkl l klar üzerinde odaklanan çal flmalara bafllanm flt r. Bu yeni çal flma alan kültürler aras psikoloji olarak adland r lmaktad r.

26 14 Psikoloji Kendimizi S nayal m 1. Afla dakilerden hangisi, insan davran fllar n etkileyen çok say da etmen olmas n n psikolojiye bir yans - mas d r? a. Psikolojide farkl yönelimlerin olmas b. Psikolojide farkl araflt rma yöntemlerine gereksinim duyulmas c. Psikolojinin bilim olma özelli inin sorgulanmas d. Psikolojinin çal flma alan n n insan davran fllar ile s n rl olmas e. Psikolojinin di er bilimlerden ba ms z olmas 2. Afla dakilerden hangisi psikolojinin çal flma alan n göstermektedir? a. Psikososyal süreçler b. Psikomotor süreçler c. Davran fl ve düflünme süreçleri d. Kavramsal süreçler e. Biliflsel süreçler 3. Afla dakilerden hangisi psikolojinin hedeflerinden biri olan yordama y ifade eder? a. Kontrol etme b. Tahminde bulunma c. Yorum yapma d. De iflikli e yol açma e. Aç klamada bulunma 4. Psikolojide deneysel yöntem ile ilgili afla daki ifadelerden hangisi do rudur? a. Neden-sonuç iliflkilerini ortaya ç karmak için kontrollü ortamlarda uygulanan yöntemdir. b. Herhangi bir konuda var olan durumun saptanmas na hizmet eden yöntemdir. c. ki ya da daha fazla de iflken aras ndaki iliflkinin araflt r lmas için kontrollü ortamlarda uygulanan yöntemdir. d. Yap land r lm fl gözlem ve görüflmeler yoluyla uygulanan yöntemdir. e. nsan davran fllar n etkileyen etmenlerin belirlenmesini sa layan yöntemdir. 5. Afla daki kavramlardan hangisi psikolojide alanda çal flanlar n ço u taraf ndan benimsenen kuramsal yönelimi ifade eder? a. Bilimsellik b. Tekrarlanabilirlik c. S nanabilirlik d. Yordama e. Paradigma 6. Psikolojide elde edilen bulgular n sa duyu ile örtüflmemesi durumunda genellikle gösterilen tepki afla- dakilerden hangisidir? a. Tekrarlamak b. S namak c. nanmamak d. Kabul etmek e. Anlamland rmak 7. Afla daki kavramlardan hangisi psikolojide insanlar n sonuç belli olduktan sonra bunu önceden tahmin etti ini düflünmesi e ilimini ifade eder? a. Mant a bürüme b. Sa duyu c. Ortak ak l d. Öngörü yanl l e. Savunma mekanizmalar 8. Psikolojide, ilk psikoloji laboratuvar n kuran bilim insan afla dakilerden hangisidir? a. Sigmund Freud b. William James c. Franz Gall d. Wilhelm Wundt e. John Watson 9. Yirminci yüzy l n önde gelen psikologlar ço unlukla hangi ülkenin vatandafl d r? a. Amerika b. Fransa c. talya d. sveç e. ngiltere 10. Psikolojide, yeni bir çal flma alan olarak kültürler aras psikoloji nin ortaya ç kmas n n temel nedeni afla- dakilerden hangisidir? a. Psikolojide yap lan ço u araflt rman n deneysel nitelikte olmas b. Kültürler aras ndaki benzerliklerin a r basmas c. Psikolojide yap lan mevcut çal flmalar n tüm kültürleri kapsamas d. Psikolojide ilkel toplumlar üzerinde yap lan çal flmalar n a rl kl olmas e. Davran fllar üzerinde kültürel farkl l klar n etkileri