Transkript

1 T.C. ÇEVRE VE ORMAN BAKANLIÐI ÇED ve Planlama Genel Müdürlüðü Çevre Envanteri Dairesi Baþkanlýðý ÇEVRESEL GÖSTERGELER 2009 Veri Deðerlendirme Þube Müdürlüðü Ankara-2010

2 Hazýrlayanlar Tuncay DEMÝR Ýbrahim AKBULUT Ebru TAÞÇI Deniz YILMAZ Akademik Danýþman Dr. Gökþen ÇAPAR DÝÐER YAYINLAR: Daire Baþkaný Þube Müdürü Mühendis Mühendis Yayýn No: 1 - Ankara Ýli Çevre Durum Raporu, 1994 Yayýn No: 2 - Ýl Çevre Sorunlarý ve Öncelikleri Envanteri-96, 1996 Yayýn No: 3 - Çevreyi Öncelikle Etkileyen Bazý Sanayiler ve Temel Sektör Faaliyetleri, 1996 Yayýn No: 4 - Türkiye Çevre Atlasý - 96, 1997 Yayýn No: 5 - Türkiye Çevre Durum Raporu, 2007 Yayýn No: 6 - Türkiye Çevre Sorunlarý ve Öncelikleri Envanteri Deðerlendirme Raporu ( ), 2008 Yayýn No: 7 - Çevresel Göstergeler Kitapçýðý, 2008 Katkýda Bulunanlar Fevzi ÝÞBÝLÝR Genel Müdür Doç. Dr. Ýsmail CERÝTLÝ Strateji Geliþtirme Baþkaný Ömer SOYLU Genel Müdür Yardýmcýsý Þenol GEDÝK Þube Müdürü Ýsmail KIÞLAK Þube Müdürü Gülsüm AYTEKÝN Þube Müdürü Ahmet MALKOÇ Çevre ve Orman Uzmaný Ayþen SATIR Proje Uzmaný Ceren UNCU AÐAÇDÝKEN Çevre ve Orman Uzmaný Dr. A. Çaðatay DÝKMEN Mühendis H. Þule ATAMAN Çevre ve Orman Uzmaný Hüseyin YILMAZ Mühendis Kerime SAÐIROÐLU Mühendis Metin GÜRCÜ Çevre ve Orman Uzmaný Özlem ESENGÝN Çevre ve Orman Uzmaný Saadet NOGAY DURAK Mühendis Kapak Fotoðrafý Tuncay DEMÝR

3 Çevresel Göstergeler Yayýn Ýçeriði Hakkýnda Bilgi Ýstekleri ve Sorularýnýz Ýçin: Çevre Envanteri Dairesi Baþkanlýðý Veri Deðerlendirme Þube Müdürlüðü Tel: Faks: e-posta: gosterge@cevreorman.gov.tr Internet: Yayýn No: 8 ISBN : Basým Yeri: Neyir Matbaacýlýk Tel: Çevre ve Orman Bakanlýðý ÇED ve Planlama Genel Müdürlüðü Söðütözü Caddesi No:14-E / Ankara Bu yayýnýn 5846 Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu' na göre her hakký T.C. Çevre ve Orman Bakanlýðý' na aittir. Gerçek veya tüzel kiþiler tarafýndan izinsiz çoðaltýlamaz ve daðýtýlamaz.

4 ÝÇÝNDEKÝLER Önsöz...V Giriþ...VI 1. Genel 1.1 Nüfus Artýþ Hýzý Ekonomi 2.1 Kamu Sektörü Toplam Çevresel Harcamalarý Hava, Atmosfer, Ýklim 3.1 Sera Gazý Emisyonlarý Sektörlere Göre Toplam Sera Gazý Emisyonlarý Yaðýþ Sýcaklýk Kuraklýk ve Çölleþme ile Mücadele Su-Atýksu 4.1 Atýksu Arýtma Tesisi ile Hizmet Veren Belediyeler Belediye Ýçme ve Kullanma Suyu Kaynaklarý Su Kaynaklarý Potansiyeli Kiþi Baþýna Kullanýlabilir Su Su Kullanýmý Toprak 5.1 Erozyon Turizm 6.1 Yabancý Turist Sayýlarý Mavi Bayrak Uygulamalarý ve Yüzme Suyu Kalitesi Tarým 7.1 Kiþi Baþýna Tarým Alaný Organik Tarým Orman 8.1 Ormanlýk Alanlar Fonksiyonel Ormancýlýk Orman Yangýnlarý Balýkçýlýk 9.1 Balýkçýlýk Sanayi 10.1 Organize Sanayi Bölgeleri Altyapý ve Ulaþtýrma 11.1 Karayolu Aðý Taþýt Filosu Atýk 12.1 Katý Atýklar Týbbi Atýklar Halký Bilgilendirme 13.1 Çevre ve Orman Bakanlýðý Hit Sayýsý Tanýmlar...30 Simge, Formül ve Kýsaltmalar...35

5 ÖNSÖZ Ülkemiz, Avrupa Birliði Müktesebatýna uyum sürecinde çevre konusunda önemli aþamalar kaydetmiþtir. Avrupa Birliði Çevre Faslýnýn açýlmasý, aðýr maliyetli çevre yatýrýmlarýnýn gerçekleþtirilmesi ve halkýmýzýn hayat standartlarýnýn artýrýlmasý yönünde önemli adýmlar atýlmasýný saðlayacaktýr. Günümüzde insan faaliyetlerinden kaynaklanan çevresel olumsuzluklarýn neler olduðunu anlayabilmek, problemlerin çözülebilmesi için gereken birinci adýmdýr. Ülkemizde su, hava, toprak, atýk, doðal kaynaklar, tarým, turizm gibi konularda çevrenin durumunu izlemek için uzun yýllardan bu yana ölçümler yapýlmakta ve istatistikler oluþturulmaktadýr. Elde edilen veriler, daha çok konuyla ilgili kiþilerin anlayabileceði düzeyde olmaktadýr. Ancak, toplumun her kesiminin çevrenin durumu hakkýnda bilgi edinme hakký vardýr. Çevresel göstergeler, çevremizin içinde bulunduðu karmaþýk durumu en basit ve sade haliyle anlatmaya yarayan araçlardýr. Çevresel göstergelerin önemli bir iþlevi, çevre problemleriyle farklý detaylarda ilgilenen toplumun çeþitli kesimleri arasýnda ortak bir dil oluþturmasýdýr. Bu baðlamda, çevresel göstergeler hem politika yapýcýlara hem araþtýrmacýlara hem de halka çevrenin mevcut durumu ve zamana baðlý deðiþimi hakkýnda bilgi vermektedir. Dünyanýn pek çok ülkesinde çevresel göstergeler karar verme süreçlerini desteklemede kullanýlmaktadýr. Ülkemizde de 2007 yýlýndan beri Bakanlýðýmýzca temel çevre konularý için çevresel göstergeler hesaplanmakta ve yayýna dönüþtürülmektedir. Bu yayýnlar, acil çözüm üretilmesi gereken konularla alakalý olarak karar alýcýlara rehberlik etmekte, halkýn bilgilendirilmesi konusunda da önemli katkýlar saðlamaktadýr. Elinizdeki bu yayýn; yukarýda belirtilen ortak dilin oluþturulmasýna bir zemin hazýrlamak üzere, 13 konu baþlýðý altýnda çevre ve diðer sektörler arasýndaki iliþkiyi yansýtarak, toplum saðlýðýný, çevresel kaliteyi ve ekonomik gücü yükseltmek için yapýlabileceklere ýþýk tutmayý hedeflemektedir. "Çevresel Göstergeler-2009" baþlýðý altýnda üçüncüsü basýlan bu yayýnýn çevresel kararlarýn alýnmasýnda yol gösterici olmasýný ümit eder, baþta Çevresel Etki Deðerlendirmesi ve Planlama Genel Müdürlüðü, Çevre Envanteri Dairesi Baþkanlýðý personeli olmak üzere yayýnýn hazýrlanmasýnda katkýda bulunan bütün kiþi, kurum ve kuruluþlara teþekkür ederim. Prof. Dr. Veysel Eroðlu Çevre ve Orman Bakaný V

6 GÝRÝÞ Gösterge, "bir olayla ilgili gözlenen temsili bir deðer" olarak tanýmlanabilir. Göstergeler, genellikle farklý verileri biraraya getirerek mevcut bilgilerin bir sentezini sunarlar. Kýsaca göstergeler, karmaþýk konularýn anlaþýlmasýný saðlamak için bilgiyi basitleþtirirler. Göstergelerin temel iþlevi, iletiþim kurmaktýr. Bir konu hakkýnda bilgi alýþveriþi saðlarlar. Ýletiþimde basitlik etkilidir; bu nedenle göstergeler her zaman karmaþýk gerçekleri basitleþtirirler. Örneðin, vücut sýcaklýðý fiziksel durumumuz hakkýnda kritik bilgi saðlayan basit bir göstergedir. Benzer þekilde, çevresel göstergeler de çevre kalitesi için kritik ve/veya tipik olan olaylarla ilgili bilgi saðlarlar. Örneðin, kiþi baþý su tüketimi, su konusunda iletiþim saðlayan bir göstergedir. Çevrenin durumunu izlemek için su, hava, toprak gibi bileþenler üzerinde örneklemeler ve analizler yapýlmakta, istatistikler üretilmektedir. Aþaðýdaki bilgi piramidinde görüldüðü üzere, çevrenin izlenmesi ile baþlayan süreç, veri toplanmasý ile devam etmektedir. Çevresel göstergelerin hesaplanmasý ise, çevrenin durumu hakkýnda bilgi sahibi olma sürecinde vazgeçilmez bir basamaktýr. Çevre kalitesinde zamanla meydana gelen deðiþimlerin iþaret ettiði eðilimler, ancak çevresel göstergelerle ortaya konabilmektedir. Bilgiye ulaþmak için, göstergenin güncel deðeri, geçmiþ yýllardaki deðerleriyle karþýlaþtýrýlarak bir deðerlendirme yapýlýr. Bu deðerlendirme, çevrenin durumunun nereye doðru gittiði ve eðilimlerin neler olduðu konusunda bilgi saðlar. Ýnsan faaliyetleri ve çevre arasýndaki iliþkilerin deðerlendirilmesinde genellikle OECD modeli olan "DPSIR (Driving force (Ýtici güç)-pressure (Baský)-State (Durum)-Impact (Etki)-Response (Tepki))" analitik çerçevesi kullanýlmaktadýr. Bu sistem analizine göre, sosyal ve ekonomik geliþmeler çevre üzerinde baský yaratýr ve çevrenin durumu deðiþir. Bu deðiþim, VI BÝLGÝ DEÐERLENDÝRME GÖSTERGELER VERÝ ÝZLEME T.C. ÇEVRE VE ORMAN BAKANLIÐI

7 GÝRÝÞ etkilere yol açar. Örneðin insan saðlýðý ve ekosistem üzerindeki etkiler, toplumsal bir tepki geliþtirilmesine neden olur. Tepkiler, itici güçlerden, baskýlardan, durum veya etkilerden geri bildirim alýrlar. Bu model, sistemdeki çeþitli geri bildirimleri dikkate alarak dinamik bir durum tanýmlar. Göstergeler, yapýlarý itibari ile sürekli deðiþen bir sistemin anlýk fotoðrafýný çekerler. Göstergelere dayanan deðerlendirmeler ise dinamik iliþkilerin anlaþýlmasýný saðlarlar. Çevrenin durumu hakkýnda bilgi sahibi olunmasý, çevre ile ilgili politikalarýn geliþtirilmesine destek saðlamaktadýr. Çevresel göstergeler, politika yapýcýlara ve halka ilgili konuda bir hikaye anlatabilme özelliðine sahiptir. Göstergeler kendi baþlarýna sorunlarý çözemezler, ancak karar verme süreçlerini desteklemede önemli bir role sahiptirler. Uygulanan politikalarýn verimliliði de ilgili göstergelerle izlenebilir. Türkiye' nin Avrupa Birliði Müktesebatýna uyum sürecinde, Çevre ve Orman Bakanlýðý olarak paydaþ kurumlarla birlikte çalýþmalarýmýza azimle devam etmekteyiz. Mevzuat uyumlaþtýrma çalýþmalarýnda büyük mesafeler katedilmiþtir. Koruma ve geliþmeye iliþkin politika ve stratejilerin belirlenmesini amaçlayan Çevre Düzeni Planlarýnýn hazýrlanmasýna 2003 yýlý itibari ile büyük önem verilmiþ ve 2012 yýlý itibari ile bütün illerimiz için tamamlanmasý hedeflenmiþtir. Yürütülen çalýþmalara en güzel örneklerden birisi de Çevresel Göstergeler 2009 çevresel göstergelerin belirlenmesidir yýlýnda 11 ana tema ve 24 gösterge içeren Göstergeler 2008 kitapçýðý, bu yýl güncellenerek Çevresel Göstergeler 2009 adýyla hazýrlanmýþ olup, 13 tema ve 27 gösterge içermektedir. Çevre ve Orman Bakanlýðý olarak amacýmýz, uluslararasý kuruluþlarýn çalýþmalarýný ve ülkemizin ihtiyaçlarýný dikkate alarak ulusal bir çevresel göstergeler seti belirlemektir. Gösterge kullanýmýnýn dinamik bir süreç olmasý nedeniyle belirlenen gösterge setinin ileriki dönemlerde deðiþen çevresel sorunlar ve öncelikler doðrultusunda güncellenmesi söz konusu olacaktýr. Çevre ve Orman Bakanlýðý, ülkemiz için en faydalý ve ulusal önceliklere hitap eden ve ayný zamanda uluslararasý geçerliliði olan çevresel göstergelerin deðiþen þartlara göre güncellenmesi için azami çaba içinde olacaktýr. Çevresel göstergeler, ülkemizin uluslararasý raporlama yükümlülüklerini yerine getirmesinde de önemli fayda saðlayacaktýr. Kaynaklar 1. European Environmental Agency (EEA) Core Set of Indicators Guide, Technical Report No 1/ Peder Gabrielsen ve Peter Bosch, Environmental Indicators: Typology and Use in Reporting, Internal Working Paper, European Environmental Agency, Allen Hammond, Albert Adriaanse, Eric Rodenburg, Dirk Bryant, Richard Woodward, Environmental Indicators: A Systematic Approach to Measuring and Reporting on Environmental Policy Performance in the Context of Sustainable Development, World Resources Institute, VII

8

9 1.1 Nüfus Artýþ Hýzý % 2,00 1,60 1,20 % Nüfus Art 0,80 H z 0,40 0, Nüfus Artýþ Hýzý (%) 1,70 1,63 1,57 1,50 1, Nüfus Artýþ Hýzý (%) 1,38 1,32 1,26 1,21 1, Kaynak: Türkiye Ýstatistik Kurumu Not: Nüfus artýþ hýzlarý bir önceki yýla göre hesaplanmýþtýr (örneðin; 1992 yýlý deðeri 1991 yýlýna göre hesaplanmýþtýr) GENEL Türkiye nin son 20 yýllýk nüfus eðilimlerine bakýldýðýnda nüfus artýþ hýzýnýn istikrarlý olarak düþtüðü görülmektedir. Ancak nüfus sürekli olarak artmaya devam etmektedir yýlý verilerine göre toplam nüfus kiþi, nüfus artýþ hýzý %1,15, km 2 baþýna nüfus ise 92 kiþi olarak gerçekleþmiþtir. Türkiye Ýstatistik Kurumu (TÜÝK) nüfus tahminlerine göre 2030 yýlýnda ülke nüfusunun kiþi olacaðý öngörülmektedir. Ülke nüfusunun % 75' i il ve ilçe merkezlerinde yaþamakta olup, toplam nüfusun %69' u kentsel alanlarda, %31' i ise kýrsal alanlarda yaþamaktadýr ( ve altýnda nüfusu olan alanlar kýrsal nüfus, ve üzerinde nüfusu olan alanlar kentsel nüfus olarak kabul edilmiþtir). Çevresel Göstergeler

10 2. EKONOMÝ 2.1 Kamu Sektörü Toplam Çevresel Harcamalarý Toplam Çevresel Harcama (Milyon TL) GSYÝH Ýçindeki Payý ( ) 4,28 4,16 4,18 3,84 5,10 GSYÝH deðiþimi (%)* 3,9 8,0 7,1 5,6 3,4 Kaynak: Türkiye Ýstatistik Kurumu * Üretim yöntemi ile GSYÝH hesaplamasý [Sabit (1998) fiyatlarla gayri safi yurtiçi hasýla] Türkiye' de çevre için yapýlan toplam kamu sektörü harcamalarý 2003 yýlýnda yaklaþýk 4 milyar TL iken, 2007 yýlýnda 9 milyar TL' yi aþmýþtýr yýlý itibari ile bunun %52,5' ini cari harcamalar, %47,5' ini de yatýrým harcamalarý oluþturmaktadýr. Kamu sektörü çevresel yatýrým harcamalarýnýn GSYÝH içindeki payý 2003 yýlýnda 4,28 iken, 2007 yýlýnda 5,10' a yükselmiþtir. Diðer taraftan ülkemizde GSYÝH, 2003 yýlýnda %3,9 artmýþtýr yýlýnda %8,0' e yükselen GSYÝH büyüme hýzý, daha sonraki yýllarda azalan oranlarda artýþ göstererek 2007 yýlýnda %3,4 olmuþtur. Bu veriler, Türkiye' nin ekonomik olarak güçlendiðini göstermektedir. Bunun bir etkisi olarak, çevre yatýrýmlarý için yapýlan harcamalar da artmýþtýr. Bu artýþ, çevre üzerindeki baskýlarýn giderek azalmasý ve doðal kaynaklarýn sürdürülebilir kullanýmý için sarf edilen çabalarýn olumlu yönde arttýðý biçiminde yorumlanabilir. 2 T.C. ÇEVRE VE ORMAN BAKANLIÐI

11 3. HAVA - ATMOSFER - ÝKLÝM 3.1 Sera Gazý Emisyonlarý milyon ton CO2 eþdeðeri mton CO 2 eþdeðeri Kaynak: Türkiye Ýstatistik Kurumu Not: yýllarý arasýnda F bileþenli gazlarýn ölçümleri yapýlmamýþtýr. Not: Tablodaki deðerler, yutak alan kapasitesini dikkate almadan hesaplanan toplam sera gazý emisyonlarýný göstermektedir. F Bileþenli Gazlar % mton CO 2 eþdeðeri % mton CO 2 eþdeðeri Toplam 170,06 100,00 220,72 100,00 279,96 100,00 312,42 100,00 332,67 100,00 372,64 100,00 CO 2 139,59 82,09 171,85 77,86 223,81 79,94 256,43 82,08 273,70 82,28 304,47 81,71 CH 4 29,21 17,17 42,54 19,27 49,27 17,60 49,32 15,79 50,33 15,13 54,38 14,59 N 20 1,26 0,74 6,33 2,87 5,74 2,05 3,43 1,10 4,59 1,38 9,65 2,59 F Bileþenli Gazlar 1,14 0,41 3,24 1,04 4,05 1,22 4,13 1,11 % mton CO 2 eþdeðeri % mton CO 2 eþdeðeri % N20 CH4 CO2 mton CO 2 eþdeðeri % Türkiye, Birleþmiþ Milletler Ýklim Deðiþikliði Çerçeve Sözleþmesi (BMÝDÇS) ne 24 Mayýs 2004 tarihinde, Kyoto Protokolü' ne ise 26 Aðustos 2009 tarihinde taraf olmuþtur. Türkiye nin sera gazý üretimi yýllarý arasýnda 170,1 milyon ton CO2 eþdeðerinden, 372,6 milyon ton CO2 eþdeðerine yükselmiþtir. Sera gazlarý içindeki en yüksek pay ise CO2' ye aittir. Ayný dönemde yutak alanlar ise 44 milyon ton CO2 eþdeðerinden 77 milyon ton CO2 eþdeðerine kadar yükselmiþtir. Türkiye; OECD ve BMÝDÇS EK-I ülkeleri arasýnda; kiþi baþý sera gazý emisyon, kümülatif emisyon ve kiþi baþý birincil enerji tüketimi miktarýna göre en düþük deðere sahiptir. Türkiye nin 2007 yýlý kiþi baþý sera gazý emisyonu deðeri 5,3 ton CO2 eþdeðeridir. Ayný dönemde OECD kiþi baþý emisyonu ortalama 15,0 ton CO2 eþdeðeri, Avrupa Birliði' ne üye 27 ülkede ise ortalama 10,2 ton CO2 eþdeðeri olmuþtur yýlýnda CO2 emisyonunun yaklaþýk %92 sinin yakýtlardan, CH4 emisyonunun %58,5 inin atýklardan, %33,5 inin ise tarýmsal faaliyetlerden kaynaklandýðý hesaplanmýþtýr. Özellikle nüfusu yoðun olan þehirlerde düzenli depolama tesislerinin artmasý neticesinde CH4 emisyonunun toplam içindeki yüzdesinde azalma meydana gelmiþtir. Ayrýca, Aðaçlandýrma Seferberliði Eylem Planý kapsamýnda yapýlacak çalýþmalar sonucunda ilk 20 yýlda atmosferdeki 181,4 milyon ton karbonun daha ormanlar tarafýndan absorbe edilmesi beklenmektedir. Türkiye sera gazlarý emisyon politikalarýný; halen sanayileþmeye devam eden, sera gazý sýnýrlamasý (artýþtan azaltým) yapabilecek, Ulusal Uygun Azaltým Eylemlerini (UUAE) uygulamaya koymayý, düþük karbonlu kalkýnma stratejisi ile kalkýnmayý hedefleyen ülke olarak belirlemektedir. Çevresel Göstergeler

12 3. HAVA - ATMOSFER - ÝKLÝM 3.2 Sektörlere Göre Toplam Sera Gazý Emisyonlarý Toplam 170,06 100,00 220,72 100,00 279,96 100,00 312,42 100,00 332,67 100,00 372,64 100,00 Enerji 132,13 77,70 160,79 72,85 212,55 75,92 241,45 77,28 258,21 77,62 288,33 77,37 Endüstriyel Prosesler 13,07 7,69 21,64 9,81 22,23 7,95 25,39 8,13 28,04 8,43 26,18 7,03 Tarým 18,47 10,86 17,97 8,14 16,13 5,76 15,82 5,06 16,37 4,92 26,28 7,05 Atýk 6,39 3,76 20,31 9,20 29,04 10,37 29,75 9,52 30,06 9,04 31,85 8, Yýlýna Göre Artýþ (%) - 29,8 64,6 83,7 95,6 119,1 Kaynak: Türkiye Ýstatistik Kurumu Not: Rakamlar yuvarlamadan dolayý toplamý vermeyebilir. 4 art % mton CO 2 eþdeðeri % mton CO 2 eþdeðeri % mton CO 2 eþdeðeri % mton CO 2 eþdeðeri % mton CO 2 eþdeðeri % At k Tar m Endüstriyel prosesler Enerji 1990 Y l na Göre Art (%) 50 0 mton CO 2 eþdeðeri milyon ton CO on CO 2 e de erie eri % yýllarý arasýnda enerji sektöründen kaynaklanan sera gazý emisyonlarý 132 milyon ton CO2 eþdeðerinden 288 milyon ton CO2 eþdeðerine yükselmiþtir. Bütün dünyada olduðu gibi Türkiye' de de sera gazý emisyonu kaynaklarý içerisinde en büyük pay enerji sektörüne ait olup, 2007 yýlý emisyonlarýnda enerji sektörünün payý %77, katý atýk bertarafýnýn payý %9, endüstriyel prosesler ve tarým sektörünün paylarý ise %7 civarýndadýr. Enerji sektöründen kaynaklanan emisyon miktarlarý incelendiðinde, sürekli bir artýþ eðilimi görülmektedir. Bunun temel nedeni, 1990' lý yýllardan itibaren nüfus ve sanayi tesisleri sayýsýnda meydana gelen artýþlardýr. Bunun yanýnda, konutlarda ve sanayide kömür yerine doðal gaz kullanýmýnýn yaygýnlaþmasý, alternatif yakýt kaynaklarýnýn kullanýlmaya baþlanmasý ve trafikten kaynaklanan emisyonlarýn yeni motor teknolojileri sayesinde azaltýlmasý, toplam sera gazý emisyonlarýnýn önemli oranlarda artmasýna engel olmaktadýr. Bunlara ek olarak enerji sektörü emisyonlarýnýn azaltýlmasý ve kontrol altýna alýnabilmesi amacý ile yasal düzenlemeler yapýlarak, alternatif enerji kaynaklarýndan yararlanma, mevcut kaynaklarýn verimli kullanýmýný saðlama konularýnda da önemli mesafeler alýnmýþtýr. T.C. ÇEVRE VE ORMAN BAKANLIÐI

13 3. HAVA - ATMOSFER - ÝKLÝM (mm) (mm) Yaðýþ 595,8 647,0 571,9 532,1 590,4 669,1 700,7 569,5 701,4 697,3 666,0 778,6 566,0 679,4 577,9 636,2 604,4 730,3 787,2 Kaynak: Devlet Meteoroloji Ýþleri Genel Müdürlüðü Yýllýk Toplam Yaðýþ Ortalamasý 516,2 522,6 668,5 598,4 558,6 659,5 650,1 699,6 708,5 722,9 578,0 600,5 729,4 643,6 685,0 631,9 657,0 631,9 610, ,3 Türkiye' nin dönemi yýllýk toplam yaðýþ ortalamasý 638,2 mm' dir yýlýnda 504,3 mm olarak gerçekleþen yaðýþ ortalamasý; 2000 ve 2007 yýllarýna göre %16,0 ve %17,4 oranlarýnda azalmayý ifade eder. Türkiye, yýllýk toplam yaðýþýn %40' ýný kýþ mevsiminde, %27' sini ilkbaharda, %10' unu yaz mevsiminde ve %23' ünü sonbaharda almaktadýr. Görüldüðü üzere, yýllýk toplam yaðýþlarýn çok önemli bir kýsmý, su kaynaklarýnýn beslenmesi açýsýndan çok önemli olan kýþ yaðýþlarýndan saðlanmaktadýr. Ancak, ülkemizin özellikle Akdeniz, Ýç Anadolu, Doðu Anadolu bölgelerinde kýþ yaðýþlarýnda düþüþ eðilimi vardýr. Diðer taraftan, ilkbahar ve yaz mevsimlerinde alýnan yaðýþ miktarlarýnda kayda deðer bir azalma veya yükselme gerçekleþmemekte, sonbahar mevsiminde meydana gelen yaðýþlarda ise bir azalma meydana gelmektedir. Aþýrý kullanýmdan dolayý yeraltý sularýnda çekilme görülebilmekte, yaðýþ azlýðýna baðlý olarak son yýldýr uzun süreli kuraklýklar yaþanabilmektedir. Çevresel Göstergeler

14 3. HAVA - ATMOSFER - ÝKLÝM 3.4 Sýcaklýk iklim periyodunda Türkiye ve Dünya Ortalama Sýcaklýk Daðýlýmý dünya ortalama sýcaklýðý 14,3 C, Türkiye ortalama sýcaklýðý ise 13,7 C' dir. Türkiye de en yüksek yýllýk ortalama sýcaklýklar 15,0 C ile 1966 yýlýnda ve 14,9 C ile 2001 yýlýnda; en düþük yýllýk ortalama sýcaklýk ise 12,3 C ile 1992 yýlýnda gerçekleþmiþtir yýllarý arasý dünya ortalama sýcaklýk artýþý trendi 0,83 C/100 yýl, Türkiye ortalama sýcaklýk artýþý trendi ise 0,64 C/100 yýl dýr. Son yýllarda özellikle 1993 den bu yana (1997 yýlý hariç) ortalama sýcaklýklar ortalamalarýnýn üzerindedir. Küresel sýcaklýkta 1980' li yýllardan bu yana devam etmekte olan artýþ eðilimlerine Kaynak: Devlet Meteoroloji Ýþleri Genel Müdürlüðü paralel olarak, Türkiye ortalama sýcaklýklarýnda da, özellikle güneyde yer alan bölgelerde 1990' lý yýllardan itibaren artýþ meydana gelmiþtir. Sýcaklýk artýþý, özellikle yaz mevsiminde fark edilmektedir. Yýllýk maksimum sýcaklýk eðilimlerindeki deðiþimler genelde artýþ yönünde olup; Akdeniz, Güney Doðu Anadolu ile Doðu Anadolu nun güney kesimlerinde belirgindir. Benzer olarak, minimum sýcaklýklar da Türkiye' nin büyük bölümünde artma eðilimindedir. 6 T.C. ÇEVRE VE ORMAN BAKANLIÐI

15 3.5 Kuraklýk ve Çölleþme ile Mücadele (ha.) Toplam Toplam Aðaçlandýrma (Çevre ve Orman Bakanlýðý) Aðaçlandýrma (Diðer Kurumlar) Erozyon Kontrolü Rehabilitasyon Mera Islah Kaynak: Aðaçlandýrma ve Erozyon Kontrolü Genel Müdürlüðü Not: Tabloda hedeflenen sayýlar gösterilmiþtir. 3. HAVA - ATMOSFER - ÝKLÝM Ülkemizin büyük bir bölümü yüksek çölleþme tehdidi altýndadýr. Türkiye de çölleþme sürecini etkileyen en önemli nedenler; topraðýn aþýnmasý ve kalitesinin bozulmasý, mevcut bitki örtüsünün tahrip olmasý, iklimsel deðiþim, su havzalarý döngüsünün yapay yollarla olumsuz etkilenmesi, tarým alanlarýnda ve arazi kullanýmýnda yapýlan yanlýþ uygulamalardýr. Türkiye de çölleþme ile mücadele, ulusal eylem planý kapsamýndadýr. Bu baðlamda; ihtiyaç duyulan yasal düzenlemeler, doðal kaynak yönetim planlarý ile bölgesel ve kýrsal kalkýnma planlarýnýn hazýrlanmasý/revize edilmesi, kurumsal kapasite düzenlemeleri ve kurumsal kapasitelerin geliþtirilmesi, mali kaynak ve teknoloji kullanýmý konularýnda önemli ilerlemeler saðlanmýþtýr. Plan hükümlerine göre yapýlmasý gerekenler konusundaki çalýþmalar ise devam etmektedir. Erozyon, kuraklýk ve çölleþmenin önemli sebeplerinden biridir. Ülkemiz topraklarýnýn %58' inde þiddetli ve çok þiddetli derecede erozyon tehlikesi mevcuttur. Bu nedenle, erozyon ile mücadele konusunda özel tedbirler alýnmasý kaçýnýlmaz hale gelmiþtir. Ulusal Aðaçlandýrma Seferberliði Eylem Planý ile yýllarýnda 2,3 milyon hektar alanda çalýþmalarýn tamamlanmasý hedeflenmiþtir. Kuraklýk tehdidi ve etkileri açýsýndan yapýlan deðerlendirmeler sonucunda, yaþanan kuraklýðýn sebebinin sadece küresel iklim deðiþikliði olmadýðý, su kaynaklarýnýn aþýrý kullanýmýnýn da çok önemli bir etken olduðu ortaya çýkmaktadýr. Çevresel Göstergeler

16 4. SU - ATIKSU 4.1 Atýksu Arýtma Tesisi ile Hizmet Veren Belediyeler Atýksu Arýtma Tesisi Ýle Hizmet Veren Belediye Sayýsý Atýksu Arýtma Tesisi Ýle Hizmet Veren Belediye Sayýsý Kaynak: yýllarý arasý Türkiye Ýstatistik Kurumu, yýllarý arasý Çevre ve Orman Bakanlýðý Not: 2009 yýlý rakamý ilk altý aylýk döneme aittir. Atýksu arýtma tesisi ile hizmet veren belediye sayýsý 1994 yýlýnda 71 iken bu rakam 2009 yýlýnýn ilk altý aylýk dönemi sonunda 6 kattan fazla artarak 452 ye ulaþmýþtýr yýlýnda 145 olan atýksu arýtma tesis sayýsý ise, 2009 yýlýnýn ilk altý aylýk dönemi sonunda 232 ye ulaþmýþtýr. Atýksu arýtma tesisi ile hizmet verilen nüfusun toplam belediye nüfusuna oraný 2002 yýlýnda %34, 2006 yýlýnda %51, 2008 yýlý sonu itibari ile de %65 olarak tespit edilmiþtir. Atýksu arýtma tesislerinden faydalanan nüfusun, 2017 yýlýna kadar nüfusu ' den büyük olan belediyelerde %100' e tamamlanmasý, 2.000' den büyük olan belediyelerde ise %90' ýn üzerine çýkartýlmasý hedeflenmektedir. Atýksu arýtma tesislerinde arýtýma tabi tutulan atýk sularýn %79' u biyolojik, %11' i mekanik, %10' u ileri yöntemler ile arýtýlmaktadýr. 8 T.C. ÇEVRE VE ORMAN BAKANLIÐI

17 4. SU - ATIKSU 4.2 Belediye Ýçme ve Kullanma Suyu Kaynaklarý Ýçme ve Kullanma Suyu Kaynaklarý (%) ATIKSU 4% 6% 36% 27% 27% Kaynak: Türkiye Ýstatistik Kurumu Baraj Kuyu Kaynak Akarsu Göl Gölet Belediyelerin en önemli ve en çok kullanýlan su kaynaðý barajlardýr. Daha sonra da sýrasý ile kuyular, kaynaklar, akarsular, göl ve göletler gelmektedir. Geçmiþ yýllarda belediyeler tarafýndan çekilen su miktarý ile en son dönem su çekim verilerinin karþýlaþtýrýlmasý ile su kullanýmýnýn sürekli artarak milyon m 3 seviyesine ulaþtýðý anlaþýlmaktadýr. Son iki dönem verilerinin karþýlaþtýrýlmasý ile; barajlardan çekilen oranýn %40 tan %35 seviyelerine gerilediði, kuyu ve kaynaklardan çekilen su oranlarýnýn ayný seviyelerde kaldýðý, akarsulardan çekilen oranýn %2,5 ten %6 seviyelerine çýktýðý, göl ve göletlerden çekilen oranýn ise %1,8' den %4 seviyelerine ulaþtýðý görülmektedir. Çevresel Göstergeler

18 4. SU - ATIKSU 4.3 Su Kaynaklarý Potansiyeli Uzun dönem yýllýk ortalama (milyar m³) Yýllýk yaðýþ miktarý 501 Buharlaþma-terleme ile atmosfere giden 274 Kalan iç su kaynaklarý =227 Dýþ ülkelerden gelen akýþ 7 Yeraltý suyunu besleyen 69 Yeraltýndan pýnarlar vasýtasý ile yerüstüne tekrar katýlan 28 Yeraltý rezervine katýlan 69-28= 41 Yýllýk yüzey akýþý miktarý =186 Brüt yerüstü suyu potansiyeli 186+7=193 Toplam yenilenebilir su potansiyeli =234 Yurtiçindeki akarsulardan kullanýlabilecek yerüstü suyu 95 Komþu ülkelerden gelen akarsulardan 3 Yýllýk kullanýlabilir yüzey suyu 95+3=98 Yýllýk çekilebilir yer altý suyu 14 TOPLAM KULLANILABÝLÝR 98+14=112 Kaynak: Devlet Su Ýþleri Genel Müdürlüðü Türkiye de yýllýk ortalama yaðýþ 501 milyar m 3 ' tür. Bu suyun 274 milyar m 3 ' ü toprak ve su yüzeyleri ile bitkilerden olan buharlaþmalar yoluyla atmosfere geri dönmekte, 69 milyar m 3 ' lük kýsmý yeraltý suyunu beslemekte, 158 milyar m 3 ' lük kýsmý ise akýþa geçerek çeþitli büyüklükteki akarsular vasýtasýyla denizlere ve kapalý havzalardaki göllere boþalmaktadýr. Yeraltý suyunu besleyen 69 milyar m 3 ' lük suyun 28 milyar m 3 ' ü pýnarlar vasýtasýyla yerüstü suyuna tekrar katýlmaktadýr. Ayrýca, komþu ülkelerden ülkemize gelen yýlda ortalama 7 milyar m 3 su bulunmaktadýr. Böylece ülkemizin brüt yerüstü suyu potansiyeli 193 ( ) milyar m 3 olmaktadýr. Yeraltý suyunu besleyen 41 (69-28) milyar m 3 de dikkate alýndýðýnda, ülkemizin toplam yenilenebilir su potansiyeli brüt 234 (193+41) milyar m 3 olarak hesaplanmýþtýr. Ancak, günümüz teknik ve ekonomik þartlarý çerçevesinde, çeþitli amaçlara yönelik olarak tüketilebilecek yerüstü suyu potansiyeli yurt içindeki akarsulardan 95 milyar m 3, komþu ülkelerden yurdumuza gelen akarsulardan 3 milyar m 3 olmak üzere yýlda ortalama toplam 98 milyar m 3 tür. 14 milyar m 3 olarak belirlenen yeraltý suyu potansiyeli ile birlikte ülkemizin tüketilebilir yerüstü ve yeraltý su potansiyeli yýlda ortalama toplam 112 milyar m 3 olmaktadýr. Sýnýrlarýmýz içerisinde 26 akarsu havzasý var olup, su kaynaklarýnýn ülke içerisindeki daðýlýmý bölgesel olarak deðerlendirme yapýldýðýnda eþit deðildir. Yaðýþlarýn ve su kaynaklarýnýn ülke içerisinde eþit olarak daðýlmamasý ve topoðrafyadaki düzensizlik su kaynaklarý yönetimi konusunda önemli zorluklara neden olmaktadýr. Akarsular topoðrafyasýndan dolayý genellikle düzensiz rejimde akmakta, havzalarýn ortalama eðimlerinin ise yüksek olmasýndan dolayý suyun kullanýlmasý ve kontrol altýnda tutulmasý için gerekli düzenlemeler ve müdahaleler yapýlmasý gerekmektedir. 10 T.C. ÇEVRE VE ORMAN BAKANLIÐI

19 4. SU - ATIKSU milyon ki i Kiþi Baþýna Kullanýlabilir Su Ki i ba na kullan labilir su potansiyeli Nüfus Nüfus 28 milyon 67,8 milyon 100 milyon Kullanýlabilir Su Potansiyeli 112 milyar m³ 112 milyar m³ 112 milyar m³ Kiþi Baþýna Tüketilebilir Su Potansiyeli m³ m³ m³ Kaynak: Devlet Su Ýþleri Genel Müdürlüðü ki i ba na kullan labilir su potansiyeli (m 3 ) Ülkemizin yýllýk olarak tüketebileceði yeraltý ve yerüstü su potansiyeli 112 milyar m³' dür. Su varlýðýna göre ülkeler açýsýndan yapýlan deðerlendirmelerde; kiþi baþýna yýllýk su tüketimi potansiyeli m³' ten büyük olan ülkeler "Su zengini", m³ ile m³ arasýnda olan ülkeler "Kendi ihtiyaçlarýný karþýlayabilen", m³ ile m³ arasýnda olan ülkeler "Su sýkýntýsý bulunan" ve m³' ten az olan ülkeler "Su fakiri" olarak kabul edilmektedir. Türkiye' de 1960' lý yýllarda kiþi baþýna düþen yýllýk su miktarý yaklaþýk m³ iken bu rakam 2000 yýlýnda m³' e kadar gerilemiþtir. Bu deðer, su sýkýntýsý yaþayan bir ülke olduðumuzu göstermektedir. Türkiye Ýstatistik Kurumu nun 2030 yýlý toplam nüfusunun 100 milyon kiþi olacaðý tahminine dayanarak ve mevcut su potansiyellerimiz göz önünde bulundurularak, kiþi baþýna düþen su miktarýnýn 2030 yýlýnda yaklaþýk m³/yýl olacaðý öngörülmektedir. Mevcut büyüme hýzý, su tüketim alýþkanlýklarýnýn deðiþmesi gibi faktörlerin etkisi ile su kaynaklarý üzerine olabilecek baskýlarý tahmin etmek mümkündür. Ayrýca tüm bu tahminler mevcut kaynaklarýn hiç tahrip edilmeden aktarýlmasý durumunda söz konusu olabilecektir. Dolayýsý ile Türkiye nin gelecek nesillerine saðlýklý ve yeterli su býrakabilmesi için kaynaklarýn çok iyi korunup, akýlcý kullanmasý gerekmektedir. Çevresel Göstergeler

20 4. SU - ATIKSU 4.5 Su Kullanýmý milyar m³ % milyar m³ % milyar m³ % Toplam 30, , Sulama , Ýçme-Kullanma 5,1 17 6, Sanayi 3,4 11 4, Kaynak: Devlet Su Ýþleri Genel Müdürlüðü Türkiye de 1990 yýlý su tüketimi incelendiðinde, sulama sektöründe 22 milyar m³, içme suyu sektöründe 5,1 milyar m³, sanayi sektöründe ise 3,4 milyar m³ olmak üzere toplam 30,5 milyar m³ tatlý su tüketildiði görülmektedir. Tüketim miktarýnýn, ayný sektörler için sýrasý ile 29,6 milyar m³, 6,2 milyar m³ ve 4,3 milyar m³ olmak üzere 2004 yýlýnda toplam 40,1 milyar m³' e ulaþtýðý görülmektedir. Nüfus artýþý, hýzlý kentleþme ve sanayileþme eðilimleri dikkate alýndýðýnda 2030 yýlýnda 112 milyar m³ su tüketimine ulaþýlacaðý; bu rakamýn %64 ünün sulama, %16 sýnýn içme kullanma, %20 sinin ise sanayi sektörü tarafýndan kullanýlacaðý tahmin edilmektedir. 12 T.C. ÇEVRE VE ORMAN BAKANLIÐI

21 5. TOPRAK 5.1 Erozyon Erozyon Þiddetinin % Olarak Daðýlýmý Kaynak: Aðaçlandýrma ve Erozyon Kontrolü Genel Müdürlüðü Erozyon, doðal bir olay olmakla birlikte, insan faaliyetleri nedeniyle günümüzde önemli boyutlara ulaþmýþtýr. Toprak kaybýnýn en önemli nedeni olan erozyon, Arupa Kýtasýnýn pek çok bölümünde olduðu gibi Türkiye' de de önemli bir çevre problemidir. Türkiye' nin içinde bulunduðu coðrafi konum, iklim, topoðrafya ve toprak þartlarý, ülkemizde arazi/toprak bozulmasýna ve kuraklýða karþý hassasiyetin artmasýna yol açmaktadýr. Tarým alanlarýndaki çoraklaþma, ormanlýk ve mera alanlarýndaki tür çeþitliliðinin ve doðal yapýnýn bozulmasý, yanlýþ ve amaç dýþý arazi kullanýmý uygulamalarýndan kaynaklanan erozyon ile ülkemizde toprak kaybý önemli boyutlara ulaþmýþtýr. Topraklarýmýzýn yaklaþýk %58' i þiddetli ve çok þiddetli erozyona maruzdur. Tarým alanlarýnýn %59' unda, meralarýn %64' ünde, orman arazilerinin %54' ünde erozyon vardýr. Türkiye de dünya ortalamasýnýn 4 katýndan fazla olarak gerçekleþmekte olan erozyon nedeniyle her yýl yaklaþýk 600 ton/km² toprak örtüsü taþýnmaktadýr. Ülkemizde erozyonla mücadele çalýþmalarý uzun yýllardan beri devam etmektedir. Uygulanan pek çok tekniðin yanýnda aðýrlýklý olarak yüzey erozyonu önleme yöntemleri kullanýlmaktadýr. Yapýlan çalýþmalar, erozyon, sel ve taþkýn oluþumunu önleme konusunda önemli faydalar saðlamýþtýr yýllarýný kapsayan Ulusal Aðaçlandýrma Eylem Planý doðrultusunda ise toplam 2,3 milyon ha alanda aðaçlandýrma, erozyon kontrolü, rehabilitasyon ve mera ýslahý çalýþmalarý yapýlmasý hedeflenmektedir. Çevresel Göstergeler

22 6. TURÝZM (*Bin ki i) 6.1 Yabancý Turist Sayýlarý Toplam Yabanc Turist Say lar (x1000 kiþi) Toplam Yabancý Turist Sayýsý Toplam Yabancý Turist Sayýsý Kaynak: Kültür ve Turizm Bakanlýðý Ülkemiz, Avrupa nýn önde gelen turizm merkezlerinden biridir yýlýnda 7 kiþi/km 2 olan turist yoðunluðu, 2008 yýlýnda 34 kiþi/km 2 ' ye yükselmiþtir. Ülkemizde turizm faaliyetlerinin % 79 u Nisan-Ekim aylarýnda gerçekleþmekte, Ege ve Akdeniz kýyýlarýnda yoðunlaþmaktadýr. Bu yoðunluk önemli çevresel baskýlar meydana getirmektedir. Turizm sezonunda turistik tesislerdeki kiþi baþý su tüketiminin standartlarýn üç ila dört katýna çýkmasý ve bu tüketimin su kaynaklarýnýn en az olduðu yaz döneminde gerçekleþmesi, gelecekte turizm bölgelerinde su kýtlýðýnýn gündeme gelmesine sebep olabilecektir. Derin su kuyularýndan aþýrý su çekiminin de, su problemini artýrma riski vardýr. Ülkemizdeki turistik bölgelerde atýksu, katý atýk, enerji tüketimi, doðal kaynak kullanýmý ve gürültü ile ilgili çevre sorunlarý yaþanmaktadýr. Ancak, ülkemizde turizm sektörüyle ilgili tüm yatýrýmlarýn doðal, tarihsel ve sosyal çevreyi kollayýcý, koruyucu ve geliþtirici bir yaklaþým içinde olmasýna azami özen gösterilmektedir. 14 T.C. ÇEVRE VE ORMAN BAKANLIÐI

23 6. TURÝZM 6.1 Yabancý Turist Sayýlarý Turist yo unlu u (turist say s /km 2 ) Y l 7% 15% Tatil E lence Ziyaret,Sa l k,dini,di er 51% Bilinmeyen Türkiye ye gelen yabancý ziyaretçilerin 2007 yýlý itibari ile ziyaret amaçlarý; %51 ile tatil ve eðlence, %27 ile arkadaþlarý ziyaret, saðlýk, dini ve diðer amaçlar ve %15 ile iþ amaçlý ziyaretler olarak belirlenmiþtir. Bu rakamlar içerisinde ziyaret amacý bilinmeyen %7 lik bir kesim de bulunmaktadýr. Turizmin, gelecekte pek çok ülke için önemli bir sektör olacaðý açýktýr. Gelen turist sayýsý ve elde edilen turizm gelirlerinde dünya sýralamasýnda ilk 10 içerisinde yer alan Türkiye nin uzun vadeli turizm stratejisinin ana hedefi 2023 yýlýnda dünyanýn en çok turist çeken ve en fazla turizm geliri elde eden ilk 5 ülkesinden biri olmaktýr. 27% Çevresel Göstergeler

24 6. TURÝZM 6.2 Mavi Bayrak Uygulamalarý ve Yüzme Suyu Kalitesi plaj sayýsý (adet) (adet) MARÝNA PLAJ Kaynak: Türkiye Çevre Eðitim Vakfý Mavi Bayrak Alan Plaj Sayýlarý Mavi Bayrak Alan Marina Sayýlarý marina sayýsý (adet) 1978 yýlýnda Avrupa da, 1993 yýlýnda ise Türkiye de baþlanmýþ olan Mavi Bayrak uygulamalarý, plaj ve marinalarda yüksek standartlar oluþturmayý amaçlamaktadýr. Plajlarýn 27, marinalarýn ise 22 kritere göre deðerlendirildiði süreçte, tüm kriterlere uygun olduklarý tespit edilen yerler Mavi Bayrak almaya hak kazanmaktadýr. Türkiye de verilen mavi bayrak sayýsý 1997 yýlýndan itibaren istikrarlý bir þekilde artarak 2009 yýlýnda 286 plaj ve 14 marinaya ulaþmýþtýr. Ülkemizin turizm kapasitesi ve kýyý þeridi uzunluklarý dikkate alýndýðýnda mevcut bayrak sayýsýnýn yeterli olmadýðý görülmekle birlikte, atýksu arýtma tesis sayýlarý ve kýyý sularýnýn kalite tespiti için numune alma-kontrol noktalarý sayýlarýnýn artmasý ile mavi bayrak sayýlarýnýn da belirgin oranda artmasý beklenmektedir. Halihazýrda Türkiye, mavi bayrak uygulamasý olan 48 ülke içerisinde sayý itibariyle 4. sýrada yer almaktadýr. 16 T.C. ÇEVRE VE ORMAN BAKANLIÐI

25 7. TARIM (ha.) 7.1 Kiþi Baþýna Tarým Alaný (ha.) Kiþi Baþýna Tarým Alaný 0,75 0,69 0,66 0,63 0,61 0, Kiþi Baþýna Tarým Alaný 0,59 0,58 0,57 0,55 0,31 0,3 Kiþi baþýna tarým alaný Kaynak: Türkiye Ýstatistik Kurumu Not: ekilebilir arazi dikkate alýnarak hesaplama yapýlmýþtýr. Ekilebilir arazi içerisine meyve alanlarý ile daimi çayýr ve meralar dahil deðildir. Ülkemizde nüfus artýþý ve tarým alanlarýnýn azalmasý, kiþi baþýna düþen tarým alaný miktarýný zaman içerisinde azaltmýþtýr yýlýnda 0,75 ha olan kiþi baþýna ekilebilir tarým arazisi 2008 yýlý itibari ile 0,30 ha alana kadar gerilemiþtir döneminde Türkiye nüfusunda %30 civarýnda artýþ olmuþ ancak ayný dönem içerisinde kiþi baþýna düþen ekilebilir tarým arazilerindeki daralma %60 olarak gerçekleþmiþtir yýlýnda nüfusun 100 milyon civarýnda olacaðý tahminine (TÜÝK) dayanarak kiþi baþýna düþen ekilebilir tarým arazisinin 0,2 ha civarlarýna kadar gerileyeceði öngörülmektedir. Tarým alanlarýnda pek çok sorun ortaya çýkmaktadýr. Bunlar; genelde su ve rüzgar erozyonu ile oluþan toprak örtüsü kayýplarý, arazi kullanýmýnda tarým alanlarýný olumsuz etkileyen geliþmeler, kirlenme ya da kalite bozulmasý, birim alana düþen üretim miktarý ile üretim gücünün ve kalitesinin ideal seviyelere yükselememesi, küçük ve parçalý arazilerin varlýðý gibi doðal ve doðal olmayan insan müdahalelerinden oluþmaktadýr. Tarým arazilerinin korunmasý ve toprak kalitesinin iyileþtirilmesi amacýyla ulusal tarým yönergeleri uygulanmaktadýr. Bunlar içerisinde; toprak kalitesinin korunmasý, doða koruma ve sürdürülebilir kaynak kullanýmý, sürdürülebilir tarým, biyolojik çeþitliliðin korunmasý ve organik tarým uygulamalarýna özel önem verilmektedir. Ayrýca, sektörde en uygun teknolojilerin kullanýlarak üretimin mümkün olan en üst düzeyde gerçekleþtirilmesinin saðlanmasý gerekmektedir. Çevresel Göstergeler

26 7. TARIM 7.2 Organik Tarým (*1000 ton) Üretim Miktarý Toplam Üretim Alaný Yýllar Toplam Üretim Alaný (*1000 ha) Üretim Miktarý (*1000 ton) Kaynak: Tarým ve Köyiþleri Bakanlýðý (*1000 ha) Tarýmsal üretimin çevre, insan ve hayvan saðlýðýna zarar vermeden yapýlmasý, doðal kaynaklarýn korunmasý, tarýmda sürdürülebilirlik, izlenebilirlik ve gýda güvenliðinin saðlanmasý amacýyla alternatif tarým tekniklerine ihtiyaç duyulmaktadýr. Ülkemiz için en önemli alternatif tarým tekniði organik tarýmdýr yýlýnda ton olan organik üretim miktarý, 2008 yýlýnda ' e yükselmiþtir. Benzer þekilde, toplam üretim alaný 2002 yýlýnda ha. iken, 2008 yýlýnda ha.' a çýkmýþtýr ve 2008 yýllarý organik ürün sayýsý ise sýrasýyla 201 ve 247 olarak gerçekleþmiþtir. Ülkemizde organik tarýmýn geliþtirilmesine özel önem verilecektir. Günümüzde toplam tarým arazileri içindeki organik tarým uygulama alaný %1' den az iken, bu oranýn 2013 yýlýnda %3' e ulaþmasý hedeflenmiþtir. Organik tarým yapýlan alanlara ait bilgiler de bir veri tabaný (OTBÝS) ile takip edilecektir. 18 T.C. ÇEVRE VE ORMAN BAKANLIÐI

27 8. ORMAN 8.1 Ormanlýk Alanlar (ha.) Orman Alaný Kaynak: Orman Genel Müdürlüðü Mülkiyetinin tamamýna yakýný devlete ait olan Türkiye ormanlarýnýn toplam alaný 2008 yýlý itibari ile ha' dýr. Bu oran, ülke topraklarýnýn %27' den fazlasýný oluþturmaktadýr. Ýklim þartlarýnýn yeniden orman yetiþtirme konusundaki elveriþsizliði ve topoðrafik yapý, mevcut orman varlýðýnýn geliþtirilmesini zorlaþtýrmaktadýr. Ormanlarýmýz, orman arazileri üzerindeki olumsuz baskýlar ve çeþitli sebeplerle meydana gelen zararlara raðmen genel olarak çok iyi korunmaktadýr. Son 30 yýllýk dönem incelendiðinde toplam orman alanlarýnda 1 milyon ha' dan fazla artýþ saðlandýðý görülmektedir. Halen etkin bir þekilde sürdürülen ormancýlýk faaliyetlerine ek olarak yýllarýný kapsayan Ulusal Aðaçlandýrma Eylem Planý hedefleri doðrultusunda, sera gazý emisyonlarý için yutak alan kapasitesinin artýrýlmasý amacýyla 2,3 milyon ha alanda aðaçlandýrma, erozyon kontrolü, rehabilitasyon ve mera ýslahý çalýþmalarý yürütülmektedir. Türkiye ormanlarý 160 aðaç ve çok sayýda aðaççýk türünden oluþmaktadýr. Meþe, kýzýlçam ve karaçam en yaygýn aðaç türü olarak toplam orman alanlarýnýn %80' ini oluþturmaktadýr. Türkiye ormanlarýnýn 10,8 milyon hektarý normal (%11-%100 arasý kapalý) alan, 10,5 milyon hektarý ise bozuk (%0-%10 arasý kapalý) alandýr. Çevresel Göstergeler

28 8. ORMAN 8.2 Fonksiyonel Ormancýlýk 20 11,5% 17,0% 20% 3,5% 48% Orman Ürünleri Üretimi Do ay Koruma Erozyonu Önleme Hidrolojik Estetik, Ekoturizm ve rekreasyon, klim Koruma, Toplum Sa l, Ulusal Savunma, Bilimsel (%) Orman Amenajman Planlarýna Göre Fonksiyonel Daðýlým Orman ürünleri üretimi ,0 Doðayý koruma ,0 Erozyonu önleme ,5 Hidrolojik ,0 Estetik, Ekoturizm ve rekreasyon, Ýklim koruma, Toplum saðlýðý, 0 0 3,5 Ulusal savunma, Bilimsel Kaynak: Orman Genel Müdürlüðü Ülkemizde fonksiyonel ormancýlýk kavramý 2000 yýlýndan itibaren önem kazanmýþtýr. Orman Genel Müdürlüðü tarafýndan daha önceki dönemlerde hazýrlanmýþ olan orman amenajman planlarýnda fonksiyonel ormancýlýðýn tanýmý orman ürünleri üretimi ve doðayý koruma kavramlarýndan oluþurken; günümüzde erozyonu önleme, hidrolojik, estetik, eko turizm ve rekreasyon, iklim koruma, toplum saðlýðý, ulusal savunma amaçlý kullaným, bilimsel amaçlý kullaným gibi fonksiyonlarý da içermektedir yýlýnda uygulamada olan amenajman planlarýnda orman alanlarýnýn %82' si orman ürünleri üretimi yapýlabilecek alan için, %18' i ise doðayý koruma amaçlý kullanýlmak üzere planlanmýþtýr amenajman planýna göre ise orman ürünleri üretimi için ayrýlan alan yaklaþýk %48 oranýna gerilemiþtir. Buna ek olarak, ormanlarýmýz %20 oranýnda doðayý koruma, %11,5 oranýnda erozyonu önleme, %17 oranýnda hidrolojik ve %3,5 oranýnda diðer (estetik, eko turizm ve rekreasyon, iklim koruma, toplum saðlýðý, ulusal savunma amaçlý kullaným ve bilimsel) amaçlý kullaným için ayrýlmýþtýr yýlýnda toplam ormanlýk alanlarda elde edilen hacim artýþý, ayný dönem toplam ormanlýk alanlarda gerçekleþtirilen kesim miktarýnýn iki katýndan fazla olmuþtur. Son 30 yýllýk dönemde genel ormanlýk alanlarda yaklaþýk %6 geniþleme olurken, orman servetindeki artýþ (toplam aðaç hacmi) %42 olarak gerçekleþmiþtir. T.C. ÇEVRE VE ORMAN BAKANLIÐI

29 8. ORMAN 8.3 Orman Yangýnlarý (ha.) Yanan Orman Alaný Yanan Orman Alaný Kaynak: Orman Genel Müdürlüðü Orman Yang nlar n n Ç k Nedenleri (%) 58 47,7 17,3 19,2 14,4 15,4 17,7 10,3 hmal Faili meçhul Do al Kas t Akdeniz coðrafyasý ve iklim kuþaðýnda yer alan Türkiye ormanlarý; özellikle yaz aylarýnda yoðun bir yangýn tehdidi altýnda bulunmakta ve buna baðlý olarak her yýl çýkan çeþitli sayýda orman yangýný sonucu orman alaný zarar görmektedir. Son 10 yýlda meydana gelen yangýnlar incelendiðinde, yanan orman alanlarýnýn genelde ha' dan az olduðu, 2000 ve 2008 yýllarýnda çýkan yangýnlarýn ise en büyük ormanlýk alan kaybýna neden olduðu görülmektedir yýlýnda etkili olan kuraklýðýn da etkisiyle çýkan adet yangýn neticesinde toplam ha alan zarar görmüþtür yýlý itibari ile; ülkemizde orman yangýnlarýnýn %15,4' ü doðal nedenlerle meydana gelmektedir. Ancak orman yangýnlarýnýn en önemli nedeni ihmal olup, oraný %47,7' dir. Orman yangýnlarýnýn %19,2' sinin nedeni bilinmemekte, %17,7' sinin nedeni ise kasýt olarak belirlenmiþtir. Çevresel Göstergeler

30 8. ORMAN 8.3 Orman Yangýnlarý Ülkemizde orman yangýnlarý ile etkin mücadele amacýyla yangýn eylem planlarý hazýrlanmaktadýr. Yangýnla mücadele kapsamýnda orman yangýnlarýnýn önlenmesi ve gerektiði zaman etkin müdahale yapýlabilmesi için ilgililere sürekli olarak eðitimler verilmektedir. Ayrýca, ormanlarýn her tarafýna ulaþma imkaný saðlayacak orman yollarý önceden inþa edilmektedir. Riskli bölgelerde yeterli sayýda gözetleme kulesi ile ormanlar sürekli gözetim altýnda bulundurulmaktadýr. Yine riskli bölgelerde ilk müdahale ekipleri oluþturulmakta, bu bölgeler dayanýklý malzeme ve ekipman ile donatýlmaktadýr. Orman yangýnlarýnýn söndürülmesinde çok önemli hizmet gören hava araçlarýndan yararlanýlmakta, yeterli miktarda hava aracý ile de yangýnlara müdahale edilmektedir. Kullanýlacak su kaynaklarýnýn yeterli olmadýðý alanlarda, orman yangýnlarýna müdahale sürelerini kýsaltmak için yangýn havuzu, gölet ve su toplama çukurlarý yapýlmaktadýr. Çýkabilecek yangýnlara hava ve yer araçlarýnýn müdahalelerinin takip edilmesi ve organizasyonun saðlanmasý amacý ile yangýn yönetim sistemi kurularak yangýna hassas yörelerden baþlanmak üzere yangýnlarýn izlenmesi için kameralý gözetleme sistemleri devreye sokulmuþtur. Ayný iklim kuþaðýnda yer alan ülkelerdeki orman yangýnlarý, Türkiye de meydana gelen orman yangýnlarýyla kýyaslandýðýnda, Türk Ormancýlýk sektörünün yangýn ile mücadelede çok daha baþarýlý olduðu kesindir. 22 T.C. ÇEVRE VE ORMAN BAKANLIÐI

31 9. BALIKÇILIK 9.1 Balýkçýlýk (Ton) Toplam Ýçsu Avcýlýðý Deniz Balýklarý Avcýlýðý Yetiþtiricilik Ürünleri Kaynak: Tarým ve Köyiþleri Bakanlýðý Not: Kabuklu ve yumuþakcalar deniz balýklarýna ilave edilmiþtir. Türkiye de toplam km uzunluðunda kýyý þeridi, 24 milyon ha deniz alaný ve 1 milyon ha içsu alaný vardýr. Türkiye nin balýkçýlýðý avcýlýk karakterli olmasýna raðmen; döneminde yetiþtiricilik ürünlerinde sürekli bir geliþme olmuþ, avcýlýkta ise geliþme gösterilememiþtir. Balýk avcýlýðýnýn geliþememesinin en önemli nedenleri arasýnda geliþmiþ tekniklerle deniz balýkçýlýðýna geçilmemesi ve aþýrý veya bilinçsiz avlanma ile su kirliliði sayýlabilir. Avlanan balýk ve diðer deniz ürünleri miktarý yýllýk bin ton civarýndadýr. Balýkçýlýk açýsýndan zengin çeþitliliðe sahip olmamýza raðmen, içsularda aðýrlýklý olarak kefal ve sazan, denizlerde ise aðýrlýklý olarak hamsi ve istavrit avlanmaktadýr. Avcýlýðýn aðýrlýklý olarak belli baþlý balýk gruplarýna dayanmasý, diðer balýk gruplarýnýn soylarýnýn çok azalmasý veya avlanmasý için gerekli yatýrým ve tekniklerin kullanýlamamasýndan kaynaklanmaktadýr. Günümüzde balýk popülasyonunu tehdit eden en önemli nedenlerden olan aþýrý avlanma ile mücadele kapsamýnda deniz ve tatlý su balýklarý için yumurtlama döneminde avlanma yasaðý, ayrýca avlanacak balýklarýn boyut ve miktarlarýnýn sýnýrlandýrýlmasý gibi önlemlerle birlikte baraj gölleri ve diðer iç sularda balýklandýrma yapýlmaktadýr. Çevresel Göstergeler

32 10. SANAYÝ 10.1 Organize Sanayi Bölgeleri Kaynak: Sanayi ve Ticaret Bakanlýðý 24 Organize Sanayi Bölgeleri Toplam Alaný Ülkemizde sanayinin geliþmesine büyük katký saðlayan organize sanayi bölgelerinin (OSB) amacý, sanayinin uygun görülen alanlarda yapýlanmasýný saðlamak, kentleþmeyi yönlendirmek, çevre sorunlarýný önlemek ve imalat sanayi türlerinin belirli bir plan dahilinde geliþtirilmelerini saðlamaktýr. Bu amaçla, sýnýrlarý tasdikli olan arazi parçalarý, gerekli altyapý hizmetleri, ihtiyaca göre tayin edilecek sosyal tesisler ve teknoparklar ile donatýlarak planlý bir þekilde sanayi için tahsis edilirler. Organize Sanayi Bölgeleri kurulmasý için devlet önemli teþvikler saðlamaktadýr. OSB' lerin ilki 1966 yýlýnda 150 ha alanda hizmete girmiþtir yýlýndan 2008 yýlý sonuna kadar hektar büyüklüðünde 120 adet organize sanayi bölgesi (yol, içmesuyu, kanalizasyon, yaðmur suyu, elektrik, vs. iþleri tamamlanan) hizmete sunulmuþ; yatýrým programlarýna eksik iþleri ve arýtma tesislerinin tamamlanmasý amacý ile dahil edilen 9 adet proje ile birlikte toplam 129 adet OSB projesine kredi desteði verilmiþtir. Organize sanayi bölgelerinde; altyapýsý tamamlanmýþ olanlarda kiþi, altyapý inþaatýna devam edilenlerde ise kiþi olmak üzere yaklaþýk kiþi istihdam edilmektedir. T.C. ÇEVRE VE ORMAN BAKANLIÐI

33 11. ALTYAPI VE ULAÞTIRMA 11.1 Karayolu Aðý (km.) Toplam yol uzunluðu Kaynak: Ulaþtýrma Bakanlýðý Not: Toplam yol uzunluðu; devlet yolu, il yolu ve otoyollardan oluþmaktadýr yýlýnda km olan karayolu uzunluðu, 2008 yýlýnda %8 artýþ ile km ye ulaþmýþ, karayolu aðý yoðunluðu ise 0,0817 km/km 2 olmuþtur. Ülkemizde yük ve yolcu taþýmacýlýðýnda havayolu, demiryolu ve denizyolu araçlarý kullanýlmakta olup, bunlar arasýnda halen en çok tercih edileni karayoludur yýlý verilerine göre toplam yük taþýmacýlýðýnýn %92' si karayolu ile gerçekleþtirilmiþtir. Havayolu ve demiryolu ile taþýnan yolcu sayýsý giderek artmasýna raðmen, karayolu araçlarý ile taþýnan yolcu sayýsý halen diðerlerinin toplamýndan daha fazladýr. Enerji tüketiminde konut ve sanayi sektöründen sonra üçüncü sýrada yer alan ulaþtýrma sektöründe 1970 yýlýnda bin TEP olan enerji tüketimi, 2007 yýlýnda bin TEP olarak gerçekleþmiþtir. Çevresel Göstergeler

34 11. ALTYAPI VE ULAÞTIRMA 11.2 Taþýt Filosu (adet) Toplam Kara Taþýtlarý Sayýsý Kaynak: Türkiye Ýstatistik Kurumu 2008 yýlýnda olan motorlu kara taþýtlarý sayýsý, 2004 ve 1990 yýllarýna kýyasla 1,3 kat ve 3,7 kat artýþ göstermiþtir yýlýnda her 15 kiþiye 1 motorlu kara taþýtý düþmekte iken bu rakam 2008 yýlýnda 5' e yükselmiþtir. Türkiye ekonomisinin sürekli geliþim göstermesi ve buna baðlý olarak kiþi baþýna düþen GSYÝH' nýn artmasý, teknolojinin sürekli geliþmesi ve teknoloji ürünlerine daha kolay sahip olma olanaðý, motorlu kara taþýtlarý sayýsýnda önemli artýþlara neden olmaktadýr. Bu durum, ekonomik göstergeler açýsýndan olumlu kabul edilmekle birlikte, özellikle büyük kent merkezlerinde hava kirliliði yaratarak çevre problemlerine neden olmaktadýr. Motorlu taþýtlardan kaynaklanan egzoz emisyonlarýnýn azaltýlmasýnda egzoz gazý emisyon ölçümleri ve denetimleri büyük önem taþýmaktadýr. 26 T.C. ÇEVRE VE ORMAN BAKANLIÐI

35 12.1 Katý Atýklar At k Kompozisyonu 1% 5% 2% 6% 34% 11% 19% 22% Kaynak: Çevre Yönetimi Genel Müdürlüðü, 2006 Mutfak At klar Yanmayan At klar Yanan At klar Ka t At klar Cam At klar Karton At klar Plastik At klar Metal At klar 12. ATIK Ülkemizde nüfus artýþý, kentleþme, ekonomik geliþme ve deðiþen yaþam standartlarýna paralel olarak atýk üretimi de artmaktadýr. AB desteði ile Çevre ve Orman Bakanlýðý tarafýndan 2005 yýlýnda baþlatýlan Türkiye Ýçin Yüksek Maliyetli Çevre Yatýrýmlarýnýn Planlanmasý Projesi kapsamýnda Türkiye' nin katý atýk sektörü uygulamalarýndaki mevcut durumu ortaya çýkartýlmýþ, AB Düzenli Depolama Direktifi ile Ambalaj ve Ambalaj Atýklarý Direktifi' ne uyum için ihtiyaç analizleri yapýlmýþtýr. Proje çýktýlarýna göre; Türkiye' de yaygýn olarak kullanýlmakta olan atýk toplama yöntemi plastik torbalar ile kaldýrým kenarlarýna veya çöp toplanmasý amacýyla yerleþtirilen konteynýrlara býrakýlan çöplerden oluþmakta, bu þekilde toplanan çöpler ise büyük yerleþim yerlerinde hergün, daha küçük olan yerleþim merkezlerinde ise haftada 1-3 defada toplanmaktadýr. Belediyelerce veya belediyeler adýna toplanan ve bertaraf tesislerine getirilen atýklarýn kompozisyonu; %34 mutfak atýklarý, %22 diðer yanmayan atýklar, %19 diðer yanabilen atýklar, %11 kaðýtlar, %6 cam, %5 karton (%4 hacimli karton, %1 karton), %2 plastik ve %1 metal atýklardýr yýlý verilerine göre toplanan katý atýklarýn %43' ü uygulamada olan mevzuata göre bertaraf edilmektedir. Bertaraf yönteminde aðýrlýklý olan vahþi depolamadan düzenli depolamaya geçiþ çalýþmalarý devam etmektedir yýlý itibarý ile, düzenli depolama tesislerinden faydalanan nüfusun hizmet alan nüfusa oraný % 43 e ulaþmýþtýr. Düzenli depolama alaný sayýsý 41' e, kompostlama tesisi sayýsý 4' e, yakma tesisi sayýsý ise 2' ye ulaþmýþtýr (Atýk Eylem Planý, ). Çevresel Göstergeler