1783 YILINDAN SONRA KIRIM TÜRKLERNN OSMANLI DEVLET LE KÜLTÜREL LKLER CULTURAL RELATIONS BETWEEN THE CRIMEAN TURKS AND THE OTTOMAN EMPIRE AFTER 1783

Transkript

1 1783 YILINDAN SONRA KIRIM TÜRKLERNN OSMANLI DEVLET LE KÜLTÜREL LKLER CULTURAL RELATIONS BETWEEN THE CRIMEAN TURKS AND THE OTTOMAN EMPIRE AFTER 1783 Dr. H. Murat ARABACI Özet Osmanlı toplumsal yapısının, içerisinde barındırdıı çok farklı dil, din ve milletten müteekkil görünen tablosuna, 19. yy. dan itibaren Kafkasya, Kırım ve Balkanlar dan aldıı göçlerle yeni unsurlar eklenmitir. Bunların içerisinde sayıca oldukça fazla olan unsurlardan biri de, Türk ve Müslüman Kırım halkıdır. Ancak, bilindii gibi Kırım Türkleri ile Osmanlı Devleti arasındaki ilikiler çok daha eski tarihlere dayanmaktadır. Kırım'ın Osmanlı Devleti ile evvelden beri var olan iktisadi ve kültürel ilikileri, Kırım ın igal edildii 1783'den sonra da kesilmemitir. Ders ve okuma kitapları getirilmesi, öretmen görevlendirilmesi gibi sahalarda Osmanlı Devleti nden yardımlar alınmıtır. Anahtar Kelimeler: Kırım, Tatar, Kırım Türkleri Abstract New elements were added to the Ottoman Empire s social structure with its multi-religious, multi-lingual and multi-ethnic character following the 19th century immigrations from Caucasus, Crimea and the Balkans. Muslim Crimean Turks constitute a major portion of this new mix. However, the relations between the Crimean Turks and the Ottoman Empire go farther back to previous centuries. The economic and cultural relations between Crimea and the Ottoman Empire did not disappear after the Russian invasion in They received aids in the field of education with the imports of course-books and the appointment of teachers. Key Words: Crimea, Tatars, Crimean Turks Osmanlı toplumsal yapısının, içerisinde barındırdıı çok farklı dil, din ve milletten müteekkil görünen tablosuna, 19. yy. dan itibaren Kafkasya, Kırım ve Balkanlar dan aldıı göçlerle yeni unsurlar eklenmitir. Bunların içerisinde sayıca Dumlupınar Üniversitesi, Kütahya.

2 1783 Yılından Sonra Kırım Türklerinin Osmanlı Devleti le Kültürel likileri 67 oldukça fazla olan unsurlardan biri de, Türk ve Müslüman Kırım halkıdır. Ancak, bilindii gibi Kırım Türkleri ile Osmanlı Devleti arasındaki ilikiler çok daha eski tarihlere dayanmaktadır. Kırım'ın ve Türkiye'nin Müslüman Türk halkları arasındaki ilikiler 1783'de Rusya'nın Kırım'ı igalini müteakip yeni özellikler göstermeye baladı. Her eyden önce, Kırım'dan Türkiye'ye XIX. yüzyıl boyunca ardı arkası kesilmeksizin devam eden göçler öylesine anormal bir tablonun domasına yol açtı ki, Osmanlı ülkesinin muhtelif bölgelerine yerletirilmi olan Kırım Tatar muhacirlerinin sayısı Kırım'da kalanların sayısını kat kat atı. Bu süreç zaman içinde daha da artan oranda devam etmekteydi. Bu bakımdan, o yıllarda (ve hattâ bir ölçüde günümüzde dahi) Kırım'da Türkiye'de her hangi bir akraba ve yakını bulunmayan bir Kırım Tatarına rast gelmek adetâ imkansız gibiydi 1. Osmanlı Devleti nin ister siyasi sınırlarında, isterse dini ve kültürel hinterlandında olsun, igale uramı hemen tüm Müslüman toplumlar için Osmanlı imajı, hilafet merkezi olması hasebiyle, baı sıkıtıında bavurabilecei, tehlike anında sıınabilecei güvenilir bir liman dı. Rus igalinin ilk dönemlerinde Müslüman Kırım Türkleri, Türkistan ve Kazan örneklerinde de görüldüü gibi, kendilerini igalci idareye ve topluma karı fiilen tecrid etmilerdi. Bir bakıma bu ekilde asimile olmaktan da korunmulardır. Nihayet çaresiz kalınca da tabii olarak göç etmeye balamılardır. Bu göçler her sınıf halkı (zengin, fakir, ehirli, köylü, cahil, alim) kapsadıı içi bugünkü Türkiye'deki Kırımlı unsur Türk dünyasının dier ülkeleriyle kıyaslanamayacak biçimde anavatanın (Aktoprak) her köesine yerlemi (hatta Güneydou Anadolu bölgesinde bile Kırım muhacir köyleri vardır) ve ülkemiz hayatının her safhasında yerini almıtır. Nihayet Kırımlıların Osmanlı ulema ve bürokrasisi arasındaki üyeleri bu devletin hayatı kadar eskiye uzanır ve pek alıılmı bir görünüm arz ederdi. Bizzat Bursalı Mehmet Tahir merhumun kaleme aldıı biyografik eser bu durumun bir ifadesi ve kanıtıdır. ahsen Tekirda (Tekfurdaı-Rodosçuk) sicilleri üzeride yaptıımız bir tarama; bu beldedeki Kırımlıların tâ 15. asırdan beri göç ederek geldiini, stanbul ve Kırım ve dier Rumeli ehirleri arasındaki bir göçün, sadece harb ve kıyım dolayısıyla deil; çok eskiden beri iktisadî sebeplerle de baladıını gösteriyor 2. Kırım'ın Osmanlı Devleti ile evvelden beri var olan iktisadi ve kültürel ilikileri 1783'den sonra da kesilmemitir. stanbul'da eitim görmek maksadıyla 1 Hakan Kırımlı, Kırım Tatarlarında Milli Kimlik ve Milli Hareketler ( ), TTK Yay. Ankara, 1996, s.177. Türkiye deki en önemli Kırım aratırmacılarından biri olan Doç. Dr. Hakan Kırımlı, kendisi ile, tarihinde Ankara da yaptıımız mülakatta; Türkiye nin sadece iki vilayeti (Tunceli ve Hakkari) hariç her vilayetinde Kırım Tatarı yaadıını ifade etmitir. Kırımlı, Türkiye deki Kırım Tatar yerleim yerleri ile bir çalıma yaptıını belirterek, mezkur yerlerin pek çounun kendisi tarafından bizzat gidilerek tespitinin yapıldıını ve bu çalımasının devam ettiini ifade etmitir. 2 lber Ortaylı, Türkiye'de Kırımlı Aydınlar, Sanatı, Tarihi, Edebiyatı ve Musikisiyle Kırım (Ed. Oktay Aslanapa), Yeni Türkiye Yay. Ankara, 2002, s. 58.

3 68 ARABACI, H. Murat gelen pek çok talebe mevcuttur. Bilhassa matbaanın geni kullanımından sonra stanbul'da basılan kitapları getirmek gibi alıkanlıklar devam etmitir. Kırım ın bilhassa Bahçesaray bölgesinde konuulan Türkçesi ile stanbul Türkçesi birbirilerine çok yakındır. Bu yüzden stanbul dan getirilen eserleri anlama problemi olmamıtır. urası unutulmaması gereken bir gerçektir ki, smail Bey Gaspıralı nın gerek Usul-i cedid mektepleriyle, gerekse Tercüman gazetesi ile Türk dilinin ve stanbul Türkçesinin okunup anlaılabilmesine yaptıı katkı büyüktür. stanbul Türkçesi sadece ulemanın dilinde ve kaleminde ve Gazi Giray Han'ın iirlerinde deildi, geni halk tabakasının kahvehanelerde okutup dinledii, Anadolu da olduu gibi Kırım da da, çocuklara evin büyükleri tarafından okuduu Seyyid Battal Gazi ve Hz. Ali menkıbeleri, Kerem ile Aslı, Tahir ile Zühre, hikayeleri gibi eserlerin hepsi stanbul'dan ve dier ehirlerden giden tabaskısı metinlerdi; ne mimarî eserler, ne okunan kitaplar, ne camilerdeki hutbe ve yazı ve okuma alıkanlıı hiçbir zaman imparatorluun merkezî kıtasından, yani Türkiye'den kopmu deildi 3. Bunun yanı sıra, bazı gymnasium ve ortaokullarda Türkiye Türkçesi de öretiliyor ve tıpkı bugün bizdeki yabancı okullarda olduu gibi Türk Tarihi, Corafya ve Edebiyat dersleri muallimleri Türkiye'den geliyordu. smail Bey Gaspıralı da Türkiye den Kırım a muallimler getirilmesini desteklemekte idi. Bunların bir kısmı merhum air evki (Bektöre) Bey gibi Türkiye'de yetimi Kırımlılar, bir kısmı ise bu yurdun gençlerini eitmeye koan münevver, idealist Anadolu ve Rumeli insanlarıydı 4. Bu örnekler göz önüne alındıında Kırım Türklerinin, sosyo-kültürel olarak Osmanlı toplumundan çok farklı olmadıı görülebilir. Bu durum üphesiz göçlerle gelen Kırımlıların Türkiye deki uyum sürecini hızlandırdıı gibi, pek çok sahada kısa zamanda aktif görevler üstlenmesine de zemin hazırlamıtır. Son yetmi yıldaki despot yönetimin Kırımı anavatandan tecrid etmesi hatta Kırım ahalisinin Sovyetlerin uzak köelerinde kırk yıllık bir sürgüne tabi tutulması, Türkiye ile bütün baların kopması, asıl kültürel ve etnik rengin muhafazasını yok edememise bunda mâzinin müesseselerinin ve ananelerinin kuvvetli etkisinin rol oynadıı açıktır 5. Hilal-i Ahmer Cemiyeti nin kurulu ve gelimesindeki önemli rolü olan, aynı zamanda tıp dilinin Türkçelemesinde verdii derslerle ve 1869'da yayınladıı iki tıp kitabı ile tıp ilmine büyük katkısı olan Kırımlı Aziz dris Bey, 38 yıllık kısa ömründe ( ) bu ülkeye büyük hizmetler yapmıtır. Gene geçen asrın airlerinden Aziz Bey de Kırımlı bir ailenin, II. Mahmud devri ricalinden Pertev Paa'nın soyundandır. Dikkat edilmesi gereken husus, bu iki zatın eserlerini okuyanlar, her ikisinde de Osmanlı Türklüünden farklı bir Kırımlı kimlik ve uurunun olmadıını görecektir 6. Bu durum da bize, daha önce ifade ettiimiz gibi 3 Ortaylı, a. g. m., s Ortaylı, a. g. m., s. 59.; Kırımlı, a. g. e., s Ortaylı, a. g. m., s Ortaylı, a. g. m., s. 61.

4 1783 Yılından Sonra Kırım Türklerinin Osmanlı Devleti le Kültürel likileri 69 Anadolu Türklüü ile Kırım Türklerinin birbirilerinden çok keskin hatlarla ayrılmı farklı bir kimliin olmadıını gösteren bir baka örnektir. Önce 1905 Rus nkılâbı ve bilâhare de 1908 Osmanlı Merutiyet nkılâbı ile Kırımlı Türkler ile Türkiye arasındaki ilikilerde önemli bir dönüm noktası oluturmutur yılı sonrasında, Rusya esareti altında yaayan Türklere yeni haklar verilmitir. Bu haklar sonucunda bilhassa eitim alanında Kırım Türklerinin büyük ihtiyaç duyduu öretmen kadroları Türkiye den gelen muallimlerle karılanırken, pek çok Kırım Türk genci de okumak maksadıyla stanbul a geldiler. Bu gelimelerin ilerisi için çok önemli kalıcı tesirleri oldu. Bu yıllarda, Türkiye Türk ü aydınlarını büyük ölçüde etkilemi olan hürriyet, adalet, müsavat gibi kavramlar ve Türkçülük gibi dönemin fikir akımları ve hatta komitacılık faaliyetleri Kırımlı aydın Türkleri de tesiri altına almıtı. Bunun neticesi olarak bu Kırımlı Türk ü aydınlar istiklâlci, hürriyetçi ve milliyetçi olarak yetiti. Bu kadrolar stanbul da ve Kırım da yeraltı tekilatları kurarak yaygın bir faaliyet içine girdiler. Akmescit teki Kırım Müslüman Cemiyet-i Hayriyesi 1905'de Akmescit'de bir rüdiye açmaya karar verdi. Mektebin müdürlüünü üstlenmek üzere stanbul'dan uygun bir muallim aramaya baladı. Bir Kırım Tatar muhacir ailesinin çocuu olan ve o sırada stanbul'da Hukuk Mektebi'nde talebe olan Ömer Sami (Arbatlı) ( ) muallim olarak görevlendirildi. Zaman içerisinde Akmescit te Ömer Sami'nin baarısı Kırım'ın dier yerlerindeki Müslüman Cemiyet-i Hayriyelerini de aynı yolu izlemeye tevik etti. Bu ekilde, Abdürreid Mehdi'nin teebbüsüyle Karasubazar Müslüman Cemiyet-i Hayriyesi de Yeni açılan Karasubazar Rüdiyesi'nin müdürlüüne getirdi 7. Gözleve Müslüman Cemiyet-i Hayriyesi ise Gözleve Rüdiyesi'nin tesis ve idaresi için stanbul'daki Yüksek Ticaret Mektebi'nin mezunlarından Ethem Feyzi (Gözaydın)yi getirdi. Ethem Feyzi yaklaık otuz sene kadar bir süre kuzey Türkleri arasında muallimlik hizmetinde bulunmu, Türk kültürü için hizmet etmitir 8. Yirminci yüzyıl balarında Kırım da hem erkek hem kız çocuklarının eitimi hususunda büyük bir gayret dikkati çekmektedir. üphesiz bunda daha önce bahsettiimiz gibi Türkiye deki Kırım diasporasının çocuklarının katkısı çok büyüktür. O kadar ki, bu ekilde Türkiye den Kırım a gidenler arasında ticari hayatını terk ederek gitmi olanlar bile mevcuttur. Bunlardan bir tanesi, Eskiehir e göçle gelip yerleen ve burada ticarete balayan Fevzi Altu (Elitok) ( ) dur. Fevzi Altu Eitimci ve milliyetçi bir Kırım aydınıdır. Eskiehir de Kırım Türklerinin iskanı ile ilgili olarak kurulan Muhaceret Komisyonunda çalımıtır. Hatta bu komisyon vazifesi dolayısıyla Eskiehir deki Kırım muhacir köylerinden halen aynı adla kurulu Fevziye Köyü nün adının Fevzi 7 Kırımlı, a.g.e., Cafer Seydahmet Kırımer, Önsöz, Kırım Türklerinin Yerleme ve Göçmeleri, (Yaz. Ethem Feyzi Gözaydın) stanbul, 1948, s.3-4.

5 70 ARABACI, H. Murat Bey e izafeten verildii ifade edilmektedir yılında ailesini Eskiehir de bırakarak Kırım a giden Altu, burada Gaspıralı nın basımevinde ve daıtım kolunda çalımaya balamıtır yılında Azak Denizi kıyısındaki Akmanay Köyü nde Dar ül-rfan mektebini kurarak, 1908 yılına kadar Kırım Türklerinin kültür ve maarif davasına hizmet etmitir 'den itibaren Kırım'daki rüdiye ve ilk mekteplerde ders veren Türkiye'den davet edilmi muallimlerin sayısı büyük bir hızla arttı. Bu dönemde Kırım'daki hemen her büyükçe Usûl-ü Cedid mektebinde Türkiye'den gelmi en az bir muallim bulunduu anlaılmaktadır. Bunların mevcudiyeti o mektebe mahallî halk arasında büyük itibar kazandırıyordu. Çou Türkiye'de Kırım'a nisbetle çok daha iyi bir tahsil ve yetime imkânına sahip olmu olan bu muallimler Kırım'da yeterli sayıda yetimi kadroların mevcut olmayıından doan açıın büyük ölçüde kapatılmasını saladılar. Osmanlı vatandaı olan bu muallimlerin ezici çounluu Türkiye'ye yerlemi eski Kırım Tatar muhacirlerinin torunları hattâ torunlarının çocukları olduklarından Kırım lehçesine, adetlerine ve yaayıına hiç de yabancı deillerdi. Bu ise onların mahallî halk nezdinde kabul görmelerini ve kaynamalarını çok daha kolaylatırdıı gibi, ilerini bir misyon eklinde gönülden benimsemelerini de salıyordu 11. Bu ekilde Türkiye den muallim getirilerek açılan rüdiyeler bata Gaspıralı olmak üzere cedidcilerin desteini almakta ise de, Kırımdaki gelenekçiler tarafından eletirilmekte idi. Kısa bir müddet sonra bu rüdiyeler Çarlık rejiminin de dikkatini çekti. Çarlık idaresi Türkiye den getirilen bu muallimlerin Osmanlı Devleti tarafından vazifeli olarak gönderildiini ve slamcılık fikri ile milli uuru yayma gayretinde ve iddiasında olduklarını, ayrılıkçılıı tevik ettiklerini ileri sürerek, 1910 yılına kadar Kırım da açılan bütün rüdiyeleri kapattı. Osmanlı vatandaı olan muallimler ise sınır dıı edildi Fevzi Altu, Dikenli likiler Kırımlı Bir Öretmenin Anıları ve iirleri, (Yay. Haz. nci A. Bowman) Türk Dünyası Aratırmaları Vakfı Yayınları, stanbul 2005, s Altu, a. g. e., s Kırımlı, a. g. e., s Kırımlı, a. g. e., s. 181.; Aynı ekilde, Fevzi Bey in Azak Denizi kıyısında bir köyde muallimlik yapmakta iken baskılardan dolayı Türkiye ye dönmek zorunda kaldıı ifade edilmektedir. Altu, a. g. e., s.27.

6 1783 Yılından Sonra Kırım Türklerinin Osmanlı Devleti le Kültürel likileri 71 KAYNAKÇA ALTU, Fevzi, Dikenli likiler Kırımlı Bir Öretmenin Anıları ve iirleri, (Yay. Haz. nci A. Bowman) Türk Dünyası Aratırmaları Vakfı Yayınları, stanbul GÖZAYDIN, Ethem Feyzi, Kırım Türklerinin Yerleme ve Göçmeleri, stanbul, KIRIMER, Cafer Seydahmet, Önsöz, Kırım Türklerinin Yerleme ve Göçmeleri, (Yaz.: Ethem Feyzi Gözaydın) stanbul, KIRIMLI, Hakan, Kırım Tatarlarında Milli Kimlik ve Milli Hareketler ( ), TTK Yay. Ankara, ORTAYLI, lber, Türkiye'de Kırımlı Aydınlar, Sanatı, Tarihi, Edebiyatı ve Musikisiyle Kırım (Ed. Oktay Aslanapa), Yeni Türkiye Yay. Ankara, 2002, s