TÜRKYE DE KURULAN LK KIRIM TÜRK TEKLATLARI THE FIRST CRIMEAN ASSOCIATIONS FOUNDED IN TURKEY

Transkript

1 TÜRKYE DE KURULAN LK KIRIM TÜRK TEKLATLARI THE FIRST CRIMEAN ASSOCIATIONS FOUNDED IN TURKEY Dr. H. Murat ARABACI Özet 20. yüzyıl balarında Rus Çarlıının pek çok bölgesinde olduu gibi, Kırım da da milli devlet kurma yolunda önemli adımlar atılmı ve bu yolda faaliyetler yapılmıtır. Bu milliyetçi Kırım Türk aydınlarının pek çounun Osmanlı aydınları ile bir ekilde temas halinde olduunu görmekteyiz. Hatta, Kırım da kurulan milli devletin ilk fikri ve siyasi temellerinin 20. yüzyıl balarında Osmanlı Devleti içerisinde kurulan Kırım Tekilatlarında atıldıını söylemek mümkündür. Anahtar Kelimeler: Kırım, Tatar, Kırımlılar, Kırım Cemiyetleri Abstract As in the various places in the Russioan Tzardom, there were significant attempts to establish a nation-state in the beginning of the twentieth century. We observe that many of the Crimean Turkish intellectuals maintained close contacts with the Ottoman intellectuals. It is even possible to argue that the first idea of nation-state to be established in Crimea was first introduced in the Crimean Associations founded in the Ottoman Empire. Key Words: Crimea, Tatars, Crimeans, Crimean Associations Dumlupınar Üniversitesi, Kütahya.

2 48 ARABACI, H. Murat 1. Kırım Tatar Talebe Cemiyeti 20. yüzyıl balarında Osmanlı Devleti içerisindeki yenilikçi fikir cereyanları Kırımlı gençleri de tesiri altına almı, bu gençler eitim vazifesi için gittikleri Kırım da da bu fikirlerini yayma gayretinde olmulardır. Bu ekilde hem rüdiyelerdeki bu muallimlerin teviki, hem de Gaspıralı nın yenilikçi fikirlerinin tesiriyle, Kırım Türkleri arasında yüksek tahsil yapma düüncesinde olan gençlerin sayısı hayli fazla idi. Pek çok genç Osmanlı mekteplerinde tahsil görmek için stanbul a geldi. Bu dönemde Rusya nın dier bölgelerinden de aynı maksatla gelen çok sayıda genç bulunmakta idi. Resmî Osmanlı belgelerine göre, 1906'da dört Kazanlı talebe stanbul Darülfünûnu'na kaydolmak için dilekçe vererek "stanbul'da tahsillerini ikmal edip memleketlerine döndüklerinde slâm mekteplerinde okuyan çocukların talim ve tedrisinde bulunacaklarını" belirttiler. Ancak Darülfünûn'a yabancı uyruklu talebe kaydı konusunda mevzuat açık olmadıından, o ana kadar Darülfünûn'a kabul edilmi üç Kafkasyalı talebe de ancak hususî Padiah iradesiyle kaydedilmilerdi. Bu yüzden Osmanlı Maarif-i Umumiye Nazırı, Sadrazam Avlonyalı Ferid Paa'ya bu konudaki kanaatini sordu. Sadrazam da talebelerin "tahsil maksatlarını göz önüne alarak" onayını verdi....konuya ilikin aslî belgeler henüz gün ııına çıkmamısa da, Rusya mparatorluu'ndan gelen talebelerin stanbul'da yüksek tahsil görmelerinin önündeki mevcut bürokratik engellerin 1908 Osmanlı inkılâbı sonrasında büyük ölçüde ortadan kalktıı anlaılmaktadır. Nitekim o tarihten sonra stanbul Darülfünûnu'nda çok sayıda Rusya Türklerinden talebeye rast gelmek mümkündür nkılâbından az önce stanbul'daki muhtelif medreselerde, mekteplerde, idadilerde ve Darülfünûn'da okuyan Kırım'dan gelme talebelerin sayısı 100 civarındaydı. Devrin siyasi cereyanlarının tesiri ile ve aldıkları eitimin yapısının bir neticesi olarak, Osmanlı aydınları arasında görülen fikir hareketleri bu gençleri de etkiledi. Özellikle mekteplerde okuyan talebelerden bazıları arasında Türkiye'deki Temmuz 1908 öncesi mutlakiyet rejimine ramen inkılâpçı ve yenilik taraftarı siyasî görüler belirmeye baladı 2. Bu talebelerden, daha sonra diasporanın en önemli simalarından biri olacak olan Cafer Seydahmet (Kırımer) ( ) Yalta'nın Kızılta köyünden otuz dört köyün temsilciliini yapan bir babanın olu idi. stanbul'da genç bir idadî talebesi iken tatilde evine döndüü zamanlar Yalta bölgesindeki Cafer Ablayef, skender Ahmedof gibi bazı Genç Tatarlarla tanıarak onlarla birlikte düzenli olarak Tercüman ve Vatan Hâdimi'nı okumakta idi. Hasan Sabri Ayvazof, Abdürreit Mehdiyef gibi inkılapçı fikirlerin önderlerini buralardan örenmekte idi. Böylece 1 Hakan Kırımlı, Kırım Tatarlarında Milli Kimlik ve Milli Hareketler ( ), TTK Yay. Ankara, 1996, s Kırımlı, a. g. e., s.183.

3 Türkiye de Kurulan lk Kırım Türk Tekilatları 49 gençlik yıllarının idealizmi ile cokunluk yaayan, genç Cafer Seydahmet, bu yazıları okuyarak "inkılâp" ve "hürriyet" kavramları ile tanımıtı 'de dier bir idadî talebesi olan vatandaı Nebi Kuku ile tanımı, onun yardımı ile stanbul'da el altından Jön Türk neriyatını, Namık Kemal, Abdülhak Hamid gibi yazarların eserlerini temin etmekte ve okumakta idi 3. Cafer Seydahmet ile yakın arkada olan talebelerden biri de Numan Çelebi Cihan ( ) idi. Kırım'ın kuzeyindeki Orkapı bölgesinin Büyük Sunak köyünde doan Çelebi Cihan, daha Kırım da medrese talebesi iken smail Bey Gaspıralı nın yayınladıı Tercüman gazetesini ve stanbul dan gelen edebî eserleri dikkatlice takip ediyor ve bir yandan da Rusça örenmeye çalııyordu. Abdülhalim Çelebi ve Ebubekir Çelebi nin yardımları ile 1906 da stanbul a gitti. Önce Mercan dadisi nde okuduktan sonra, ilâhiyat eitimi de aldı. Çelebi Cihan, 1908'de stanbul Darülfünunu Hukuk Mektebi'ne kaydolmutu 4. Cafer Seydahmet in; hayatımda müspet ve mühim tesir bıraktı dedii 1907 yılında, stanbul da Abdurrahim Sukuti, Çelebi Cihan, Cafer Seydahmet, Alim seyit, ve stanbul'daki Darüafaka, Mercan, Vefa gibi orta dereceli mekteplerde okuyan bazı dier Kırımlı talebelerden bir grup meydana geldi. Bu genç talebeler Fatih Atpazarı semtinde düzenli olarak kendi aralarında toplantılar yapmakta ve Jön Türk yayınlarıyla dier yasak metinleri hem birbirileri ile deierek hem de topluca okuyarak bu fikirleri tartımaktaydılar. Bu toplantılarda okunanlar arasında Namık Kemal'in mehur "Vatan" iiri ve zavallı Çocuk u, Tevfik Fikret'in sis manzumesi, Erefin ve Abdülhak Hamid'in iirleri önde gelmekte ve heyecanla ezberlenmekte idi. Her Perembe günü Meveret okunup oradaki fikirler tartıılıyordu. Bu eserlerin neticesinde her biri aırı derecede Abdülhamid rejiminin dümanı haline gelen bu grubun üyeleri, Abdullah Cevdet'in kaleme aldıı ve II. Abdülhamid'in eletirildii Mahkeme-i Kübra adlı eserle sarsıldıklarını, ufuklarının açıldıını, ruhlarının yüksek heyecanlarla dolduunu hissediyorlardı 5. Nisan 1908'de Kırım'dan Hüseyin ve Abdürrahim Baliç ve Kazan Türklerinden olan Dereköy muallimi Mehmet Tinçirof, stanbul'a geldiler. Cafer Seydahmet in benim inkılabın manasını anlamamda çok tesiri oldu diye ifade ettii 6 Hüseyin Baliç ve dierlerinin hepsi iyi eitim almı, yeni usul mekteplerde muallimlik yapmı ve inkılapçı fikirde idiler. Genç Kırımlılar kendilerinden daha tecrübeli bu kimselerle birlikte uzun sohbetler ve münakaalarda bulundular. Bu görümelerde devletin ve münevverlerin vazifeleri, halk kitlelerinin istismarı ve uradıkları haksızlıklar, Fransız nkılâbı'nın mahiyeti ve bunun sonucunda dünyanın geçirdii siyasî buhranlar ve temayüller, Batı'nın Dou'yu sömürüsü, 3 Cafer Seydahmet Kırımer, Bazı Hatıralar, Emel Türk Kültürünü Aratırma ve Tanıtma Vakfı Yayınları, stanbul, 1993.s ; Kırımlı, a. g. e., s M.Akif Albayrak, Numan Çelebi Cihan ( ), Kırım Bülteni, S. 44., Ankara, 2002., Ayrıca, (Çevrimiçi) 5 Kırımer, a. g. e. s ; Kırımlı, a. g. e., s Kırımer, a. g. e. s. 50.

4 50 ARABACI, H. Murat Batı'nın güçlü ve zayıf yönleri gibi meseleler tartııldı. Cafer Seydahmet in Bilhassa din mevzuunda anlaamadıı Baliç ve Tinçirof, bu gençlerin stanbul'da tahsil görmelerini yararsız, hattâ zararlı bulduklarını ifade ettiler. Tinçirof a göre bunun yerine Kırımlı gençler Kırım'da kalıp Rusça örenmeli ve Rus okullarına gitmeli idi. Cafer Seydahmet bu kiilerle Kırım a döndüünde de görümeye devam etmitir 7. Cafer Seydahmet in Kırım da bulunduu sırada ilan edilen Türkiye'deki Temmuz 1908 nkılâbı ve merutiyetin yeniden tesisi hem Kırım da, hem de stanbul'daki Kırım Tatar talebeleri arasında büyük heyecan ve sevinçle karılandı. Cafer Seydahmet, inkılabı duydukları ilk gece Kırım da evlerinde babasının misafiri olarak toplanan kalabalık bir gruba inkılap ve Türkiye deki rejim meselesi hakkında uzun uzun izahatlar yaptı. Bundan böyle, Çelebi Cihan ve Cafer Seydahmet'in grubu düzenli toplantılarını artık serbestçe yapabilecekler, hürriyeti ve inkılâbı tartıacaklardı. nkılâbı takip eden günlerde Kırımlı gençler büyük bir itiyakla hürriyetin ilânını müteakip Perembe ve cumartesi toplantılarını sürdürdüler, ttihat ve Terakki taraftarı yayınları serbestçe okumaya ve tahlil etmeye baladılar. Kendi aralarındaki bu toplantıların yanı sıra siyasî ve fikrî konulardaki pek çok konferans ve toplantılara da itirak etmeye baladılar. Meclis-i Mebusân ve Ayan meclislerinin açılması ise gençleri çok sevindirmiti. 8. Temmuz 1908 nkılâbı'nı müteakip stanbul'da okumakta olan Rusya mparatorluu'nun muhtelif bölgelerinden gelme Müslüman talebeler kendi talebe cemiyetlerini tekil etmeye baladılar. Bu tür ilk cemiyet Ekim 1908'de dil-ural bölgesinden gelen talebeler tarafından kuruldu. Bu talebelerin esasında o dönemlerde St. Petersburg ve dier Rus ehirlerindeki üniversite talebeleri arasında yaygın olan zemlyaçcstvoları yani hemehri talebe birliklerini taklit ettikleri anlaılıyor. Bunların balıca amaçları aralarında yardımlama ve dayanımayı kuvvetlendirmek, Rusya'dan yeni gelen talebelere kalacak yer ve kabiliyetlerine uygun mektep temin etmek ve fakir talebelere maddî yardımda bulunmaktı.te "Rusyalı slâm Talebe Cemiyeti böyle kuruldu 9. Kazan Tatar gençlerinin kurduu Rusyalı slâm Talebe Cemiyeti nin yanı sıra, 1909 yılı balarında stanbul da Arap, Kürt, Arnavut Cemiyetleri de kurulmutu. Bu örneklerden hareketle, Çelebi Cihan, Cafer Seydahmet, Abdülhakim Hilmi, Alim Sait, Abdürrahim Sükuti, Ahmet ükrü ve Yakup Kerçî gibi Kırımlı talebeler de kendi cemiyetlerini kurmaya karar verdiler. Bu maksatla otuz kiilik bir talebe grubu Beyazıt ta bir kıraathanede toplanarak karar aldılar. "Kırım Talebe Cemiyeti"nin nizamnamesi aralarında Çelebi Cihan ve Cafer Seydahmet in de bulunduu bir komisyon tarafından tarafından hazırlandı. Çelebi 7 Kırımer, a. g. e. s ; Kırımlı, a. g. e., s Kırımer, a. g. e. s ; Kırımlı, a. g. e., s.184.; Albayrak, a. g. m., s.1. 9 Kırımlı, a. g. e., s.187.

5 Türkiye de Kurulan lk Kırım Türk Tekilatları 51 Cihan ve Cafer Seydahmet tarafından kaleme alınan ve nizamnamenin baına eklenen, gayelerinin Kırım'da halkın medenî ve siyasî seviyesini yükseltmek ve onun kendi mukadderatına sahip olmasını temin etmek olduu ifadeleri daha yolun baında cemiyet azalarının kendi aralarında tartımaya sebep olmutu. Bu mukaddimedeki heyecanlı ifadeler dier talebelerin pek çounu ürküttü ve kendilerinden müsaade almaksızın nizamnamenin baına böyle bir ek bastırdıkları için Çelebi Cihan ve Cafer Seydahmet iddetli tenkitlere maruz kaldı. Neticede Çelebi Cihan ve Cafer Seydahmet'in o yazıyı çıkartarak nizamnameyi yeniden bastırmalarına ve bütün masrafları ahsen ödemelerine karar verildi. Bunun üzerine Cafer Seydahmet ve Çelebi Cihan nizamnamenin on be yirmi nüshasını saklayıp, dierlerini matbaaya götürerek düzelttirirler. Cafer Seydahmet hatıralarında bu konu ile ilgili bahsederken içtimai hayatta yediimiz ilk darbe demekte ve çok hayırlı neticeler verdi diye deerlendirmektedir 10. Kırım davasının iki heyecanlı genci bu esnada Dahiliye Nazırı Talat Paa ile de tanımılardır. öyle ki; Cemiyet'in nizamnamesinin tasdiki ve resmî müsaadenin alınmasında bir takım problemler çıkar. Bunun üzerine Çelebi Cihan ve Cafer Seydahmet dönemin Dahiliye Nazırı Talât Bey'i bizzat ziyaret ettiler. Talât Bey bu heyecanlı Kırımlı gençleri sevgiyle karıladı. Bundan cesaret alan Çelebi Cihan gayelerinin yalnız Cemiyet nizamnamesinde görülen kültürel faaliyetlerden ibaret olmadıını, asıl gayelerinin Çarlık zulmünün yıkılmasını amaçladıklarını bir kaç cümleyle anlattı. Cafer Seydahmet'in ifadesiyle, Talât Bey onlara "diliyle deil nurlu gözleriyle cevap verdi" ve baarılar dileyerek, resmî müsaade iinin halledileceini söyledi. Böylece gereken resmî müsaadeler hallediltikten sonra 30 Kanunuevvel 1324 (12 Ocak 1909) Kırım Talebe Cemiyeti resmen kuruldu ve Çelebi Cihan Cemiyet'in bakanlıına getirildi 11. Cafer Seydahmet ve Alimseyit Cemil de dare Heyeti'nde yer almaktaydı. Balangıçta Cemiyet'in 60 kadar üyesi vardı. Ancak bir yıl içinde üye sayısı 250'yi geçecekti 12. Kırım Talebe Cemiyeti Kırımlı talebelerin Osmanlı entellektüel çevrelerinden edindikleri yeni içtimaî, siyasî ve edebî fikir ve görüleri aralarında tartıabilmeleri için uygun bir forum tekil etti. Bu hararetli toplantılarda mektepli ve medreseli talebeler arasındaki görü ve bakı ayrılıkları belirgin bir ekilde ortaya çıkarken, dönemin karakteristik tekâmül-inkılâp, milliyetçilik-sosyalizm, Türkçülük-Tatarcılık gibi tartımaları da sürdürülüyordu 13. Kırım Talebe Cemiyeti üyeleri Osmanlı fikrî ve siyasî hayatını takip etmelerinin yanı sıra Rusya'dan stanbul'a gelen tanınmı misafirler ve mültecilerle de temas kurmaktaydılar nkılâbı'ndan sonra stanbul'a gelen Gaspıralı dan 10 Kırımer, a. g. e., s ; Kırımlı, a. g. e., s Kırımer, a. g. e., s. 59.; Kırımlı, a. g. e., s.188. Cafer Seydahmet Kırımer zikrettiimiz eserinde Cemiyetin kurulu tarihini belirtirken 1908 tarihini vermekte ise de; 30 Kanunuevvel 1324 = 12 Ocak 1909 tarihine tekabül etmektedir. Bkz. Kırımer, a. g. e., s. 59.; Kırımlı, a. g. e., s Kırımlı, a. g. e., s Kırımlı, a. g. e., s.188.

6 52 ARABACI, H. Murat sonra Tercüman ın ba muharriri olan Hasan Sabri (Ayvazov) bunlardan biriydi. Mısır da yayınlana çtihad mecmuasında, Kafkasya da neredilen Füyuzat mecmuasında yazıları çıkan tek Kırım lı münevver olması; halen Vatan Hadimi nin de yazarı olması münasebetiyle Hasan Sabri ye stanbul'daki Kırım Tatar talebeleri büyük hürmet besliyorlardı. Ayvazov bu gençleri o sıralarda stanbul'a yerleen Yusuf Akçura ile de tanıtırdı. Kırımlı gençler bu sayede Yusuf Akçura dan Türkçülük hakkında düüncelerini örenme imkanı buldular yılı sonlarında Gaspıralı stanbul'a geldi. Bu ziyaret haberi duyulduunda Kırım Tatar talebeleri acele toplantı yaparak karılama kararı aldılar ve Gaspıralı büyük bir heyecanla ve törenle karılandı. Gaspıralı, ehzadebaı nda Fevziye kıraathanesinde Rıza Tevfik, Ahmet Mithat, Yusuf Akçura nın da katıldıı bir konferans verdi. Daha sonra, Kırım Talebe Cemiyeti'nin önde gelen üyelerinden oluan bir heyet Gaspıralı'nın kaldıı Mahmutpaa'daki Suhulet Oteli'nin büyük bir odasında Yusuf Akçura ve Azerbaycanlı Nasip Bey Yusufbeyli'nin de katıldıı bir toplantı yaptılar. Bu toplantıda gençler heyecanla inkılâptan ve dier içtimaî ve siyasî meselelerden bahsetmeye giriince, Gaspıralı ciddî ve tartıma kabul etmez bir tavırla onlara yalnızca ilme sarılmayı tavsiye ederek, baka konulardaki endielerine cevap vermeyi bile gereksiz gördü. Yusuf Akçura da genel olarak aynı fikirleri savundu. Nasip Bey Yusufbeyli ise, gençlerde gördüü imandan, fedakârlık hislerinden, bilhassa inkılâp ateiyle yanmalarından, bütün emellerinin halkı yükseltmeye ve kurtarmaya matuf olmasından çok sevindiini söyleyip, onların bu yola sadık kalmaya ve bu emel için hazırlanmaya tevik etti. Yusufbeyli'nin bu sözleri Kırımlı gençleri o kadar heyecanlandırdı ki, Gaspıralı'ya saygılarını bile bir anlık unutarak onu bütün cokularıyla uzun uzun alkıladılar. Siyasete ilgi duyan talebeler için Gaspıralı ile yapılan bu görüme büyük bir hayal kırıklıı oldu. Her ne kadar onun geçmiteki hizmetlerine duydukları saygı eksilmese de, kendi inançlarına uygun gelecein liderini Gaspıralı'nın ahsında bulamayacaklarını idrak ettiler. Bu bakımdan, Yusufbeyli'nin tutumu onların çok daha fazla sempatisini kazanmıtı. Talebelerin ortak kanaati, kendilerinin cemiyet faaliyetlerinin yanı sıra, derslerini ihmal etmedikleri, bu yüzden Gaspıralı nın ilme sarılma tavsiyesini zaten yaptıkları yönünde idi 15. stanbul'da bulunduu süre içinde Gaspıralı'nın 14 Austos 1909 günü verdii konferanstan elde edilen gelir Kırım Talebe Cemiyeti'ne baılandı. Bundan baka, Gaspıralı Cemiyet'e o zaman için büyük bir mebla olan 400 ruble baıta bulundu. Cemiyet de Gaspıralı'ya fahrî bakan unvanını verdi 16. Kırım Talebe Cemiyeti'nin hem Rusya mparatorluu'nun dier Müslüman Türk bölgelerinden gelen ahıs ve gruplarla hem de stanbul'daki oluum halindeki Türkçü çevrelerle münasebetleri giderek arttı yılında Türkistan'da meydana gelen ve yüz binlerce Müslüman Türk ün aç, perian hale dütüü büyük deprem 14 Kırımer, a. g. e., s. 57.; Kırımlı, a. g. e., s Kırımer, a. g. e., s Kırımlı, a. g. e., s.188.

7 Türkiye de Kurulan lk Kırım Türk Tekilatları 53 felâketi meydana geldi. Türkiye de basının kısa bir iki telgrafı dıında ciddi bir faaliyetin yapılmaması üzerine Kırım Talebe Cemiyeti bir yardım kampanyası düzenledi. Kampanya için padiah'a bir telgrafla müracaat edilerek, bakâtibi Halid Ziya Bey vasıtasıyla 100 altın lira baı alındı. Ayrıca, bu kampanyayı halka duyurmak maksadıyla Cemiyet stanbul'da büyük bir konferans düzenledi. Konferansta Yusuf Akçura, stanbul Mebusu Mustafa Asım, gazeteci Ahmed Hilmi ve Darülmuallimin müdürü Sati Bey konumalar yaptılar 17. Kırım Talebe Cemiyeti nin Kırım dan stanbul a tahsil için gelen gençlere büyük faydaları olmu, fakir ve kalacak yeri olmayan pek çok genç talebe Cemiyetin destei ile okuyabilmitir. Ayrıca Kırım dan stanbul a okumaya gelmek için istekli gençler de kendilerine destek olacak bir müessesenin varlıı ile, cesaretlenmilerdir. Cemiyet ise gelirlerini üye aidatları ve stanbul daki Kırımlı tüccarların baılarından salamakta idi 18. Kırım Talebe Cemiyeti bilhassa dil-ural bölgesinden gelen talebelerle ve onların tekilatı olan Rusyalı slâm Talebe Cemiyeti ile sıkı ibirlii içindeydi. Yusuf Akçura'dan baka, bir dier tanınmı Kazan Tatar münevveri ve siyaset adamı olan Ayaz shakî de Kırım Tatar talebeleriyle yakın ilikilere sahipti. Kazan Tatarlarıyla olan bu balantılar Kırımlı gençlerin dil-ural Türk basın ve edebiyatına karı ilgilerinin de giderek artmasına yol açtı. Bu meyanda, özellikle sadece iir ve yazılarından tanıdıkları genç Kazan Tatar airi Abdullah Tukay stanbul'daki Kırım Tatar talebeleri arasında çok popüler oldu. Tukay'ın edebî tarzı kadar fikirleri de onları kuvvede etkilemekteydi. Bütün bu yakın iliki ve dayanımanın neticesinde Kırım Talebe Cemiyeti ve dil-urallı talebelerin Rusyalı slâm Talebe Cemiyeti 13 ubat 1912'de resmen birleerek "Rusyalı Talebe Cemiyeti" adını aldı Tatar Cemiyet-i Hayriyesi 20. yüzyıl baında Türkiye deki Kırım diasporasına baktıımızda mevcut Kırım Tatar cemiyetlerinden biri de "Tatar Cemiyet-i Hayriyesi"dir. Bu cemiyet Türkiye deki Kırım göçmenlerinin sorunlarıyla ilgilenmek maksadı kurulmutur yılında Temmuz nkılâbı'ndan hemen sonra kurulan bu cemiyetin esas hitap ettii kitle ve kurucularının çounluu 19. yüzyıl içinde dorudan Kırım'dan veya Balkanlar üzerinden gelerek Anadolu'ya ve stanbul'a yerleen Kırım Tatar muhacirlerinden veya onların yakınlarından olumaktaydı. Bu sebepten Tatar Cemiyet-i Hayriyesi nispeten eski Kırım Tatar muhacirlerinin genel düünce 17 Kırımer, a. g. e., s Kırımlı, a. g. e., s Kırımlı, a. g. e., s Fevzi Altu, Dikenli likiler Kırımlı Bir Öretmenin Anıları ve iirleri, (Yay. Haz. nci A. Bowman) Türk Dünyası Aratırmaları Vakfı Yayınları, stanbul 2005, s.15 ve 17.

8 54 ARABACI, H. Murat yapılarını ve ilgi konularını yansıtmaktaydı. Yani diasporanın yapısı içerisinde klasik manada folklorik bir görünüm arz etmekte idi. Bu muhacirler genellikle bir kaç nesilden beri Osmanlı ülkesinde yaadıkları için Osmanlı toplumu içinde kısmen asimile olmular, ancak bir takım eski gelenek, adet ve lehçelerini bir ölçüde muhafaza etmilerdi. Bunlar Kırım'dan uzunca bir süre önce ayrıldıklarından, bir çok açıdan millî reform dönemi öncesi Kırım'ının toplumsal özelliklerini taımaktaydılar. Bu bakımdan Tatar Cemiyet-i Hayriyesi kelimenin tam manâsıyla bir Kırım Tatar cemiyeti olmaktan ziyade, Osmanlı Devleti nde yaayan bir muhacir alt-etnik grubun sosyal teekkülü mahiyetindeydi. Temmuz 1908 nkılâbı'ndan hemen sonra etnik esasa dayalı Müslüman azınlık cemiyetlerinin ortaya çıkarak yaygınlamasının, kökeni Kırım'a dayanan bazı muhacirlere de kendilerine verilen adla, yani "Tatar" adıyla bir cemiyet kurmak hususunda emsal tekil etmi olması çok muhtemeldir 21. Tatar Cemiyet-i Hayriyesi'nin kurucularının ve referanslarının Kırım olmasına ramen, asıl hitap ettii kitle, Cemiyet'in ifadesini kullanacak olursak, Osmanlı mparatorluu'ndaki "Müslüman Tatar" muhacirleriydi. Yani özel olarak Kırım Türklerinden ziyade genel manada tüm Rusya muhaciri nüfusa hitap etmekte idi. Yayın ve faaliyetlerinden de açıkça görülecei gibi, Cemiyet Rusya mparatorluu'nda yaayan veya oradan göç etmi hemen her Türk-Müslüman unsur veya fert için "Tatar" ibaresini kullanmaktaydı. Tatar Cemiyet-i Hayriyesi esas itibarıyla Osmanlı Türkiyesi'ne nispeten evvelki dönemlerde göç etmi Kırım muhacirleri arasında mulak bir "Tatar" kültürel uurunu ve cemaat dayanımasını muhafaza etmeyi amaçlıyordu ki, bunun kültürel temeli de aslında Kırım'ın geleneksel halk kültürünün koruyabildikleri unsurlarından olumaktaydı. Gaspıralı smail Bey in fikir ve faaliyetleri sonrasında ortaya çıkan ve siyasi bir talep ihtiva eden gruplardan farklı olarak Tatar Cemiyet-i Hayriyesi nin "Kırım" ile ifade edilen belirlenmi siyasî-kültürel muhtevalı bir Vatan kavramının yokluu dikkati çekmektedir. Bu durum üphesiz ki çou esnaf ve köylülerden oluan Cemiyet mensuplarının kültürel seviyelerinden ve dolayısıyla Kırım'daki çada gelimelerden kopuk olmalarından kaynaklanmaktadır. Bunların baba veya dedelerinin Kırım'dan ayrıldıkları dönemler Kırım Türklerinin millî uyanı devrinin öncesine tekabül ettiinden yaatabildikleri kültürel deerler ve halk gelenekleri bilâhare teekkül edecek olan millî-siyasî talepleri ihtiva etmemekte ve gelenekselfolklorik bir cemaat yapısı arz etmekte idi. Tatar Cemiyet-i Hayriyesi, Tatar çocuklarının eitimi ve yetitirilmesi yoluyla, ve ayrıca alıveri ve ticaretin içinde yer almanın öneminin altını çizerek bu konularla yakından ilgilenmitir. Onlar bir Kırım topluluu olarak Kırım politikasında yer almıyorlardı. Kırım Tatarı topluluu Kırım dan gelen talebelerden tamamıyla farklı sorunlar yaıyordu, dolayısıyla onlar balıca stanbul daki Kırım Tatarları nın sosyo ekonomik sorunlarıyla ilgileniyorlardı. Dolayısıyla içinde bulundukları sorunların farklılıı gaye, faaliyet ve ilgilerini de farklılatırmıtı. Bu çizgisinden I. Dünya Savaı 21 Kırımlı, a. g. e., s

9 Türkiye de Kurulan lk Kırım Türk Tekilatları 55 sonuna kadar ayrılmayacaktı. Ancak, yıllarında ise Cemiyet'in bir ölçüde siyasî ve Kırım'a yönelik bir takım faaliyetleri olmutur 22. Cemiyetin Nizamnamesinde gayeleri açık bir ekilde belirtilmi olup, Kırım için siyasi bir istiklal talebinden uzak, tamamen Türkiye deki diasporanın sosyo ekonomik meseleleri ile ilgilenmek üzere kurulmutur. Bu gaye ve çalımalarını Tatar Cemiyet-i Hayriyesi nin Millete Beyannamesi eklinde bir duyuruda u ifadelerle ilan etmilerdir: Cemiyet-i Hayriye nin baçlıca amaçları aaıdaki gibidir: 1. Tatarlar arasında Birlii ve dostluu tevik etmek. 2. Tatar çocukların eitimi ve yetitirilmesine yakın ilgi göstererek kültürümüzün düzeyini gelitirmek. 3. Halkımızı Alıveri ve Ticaret içinde yer almaya tevik etmek ve harekete geçirmek. 4. htiyaçları olanlara, imkanlarımız aracılııyla bir an evvel yardımda bulunmak 23. Nizamnamesinde ifade edildii ekilde, Tatar Cemiyet-i Hayriyesi'nin temel amaçları Osmanlı mparatorluu'ndaki "Müslüman Tatar muhacirlerinin maarif seviyelerinin yükseltilmesi, karılıklı dayanımanın arttırılması ve gelecek muhacirlere yardım edilmesi gibi hususlardan olumaktaydı. Nizamnamenin maddelerinden birinde "yabancı memleketlerdeki kardelerimizin slâm dini hükümlerini ve milliyetlerini korumaları için çalıılmasının Cemiyet'in vazifelerinden olduu belirtilmekteyse de, Tatar Cemiyet-i Hayriyesi'nin faaliyet ve ilgi alanı büyük çounlukla Osmanlı mparatorluu dahilinde yaayan "Tatar muhacirlerle ve onların günlük meseleleriyle sınırlanmıtı. Cemiyet çada Kırım ile ilikilere fazla ilgi göstermiyordu. Aynı ekilde stanbul'da okumakta olan Kırım'dan gelmi talebelerle de pek ilgilenmedi. Bu talebelerden bazıları balangıçta Tatar Cemiyet-i Hayriyesi ile iliki kurdukları, hattâ ona üye yazıldıkları halde Cemiyet'in amaçlarının ve hedeflerinin mulaklıından ve gündeminin kendilerine hitap etmemesinden dolayı bu ilikilerini sürdürmeye gerek görmediler 24. Bu gençlerin Tatar Cemiyeti Hayriyesine karı bu tavır ve tutumlarında yukarıda bahsettiimiz Vatan Kırım a dair siyasi taleplerinin olmayıı, cemiyetçilik faaliyetlerinin yardımlama sınırlarında kalması; buna karılık yeni nesillerin Gaspıralı sonrasında oluan milli kimlik ve Kırım a dair siyasi talep, Kırım Türkçülüü ve istiklalcilik gibi fikir cereyanı içerisinde olmalarının rolü büyüktür. 22 Kırımlı, a. g. e., s.191.; Mubeyyin B. Altan, Source Materıals Related To Twentıeth-Century Crımean Tatar Emıgratıons, (Çevrimiçi) , s Altan, a. g. m., s Kırımlı, a. g. e., s.192.

10 56 ARABACI, H. Murat Zaten bu sebeplerle Kırım lı talebeler stanbul da Kırım ile balantılı gizli ve aikar cemiyetçilik faaliyetlerine girimilerdir. Esasen bu durum, sadece Kırım Türklerine mahsus olmayıp, Osmanlı Devletine hicret etmi bütün Türk unsur için geçerli bir durumdur. Ayrıca 20. yüzyıl baında bir yandan Osmanlı Devleti nin içinde bulunduu sosyo ekonomik sıkıntılar, bir yandan da göç sonrası yeni yerleilen yerlerde karılaılan meseleler, bu cemiyet mensuplarının pragmatikrealist bir tavır almalarında etkili olmutur denilebilir. u ifadeler bu psikolojiyi çok açık bir ekilde göstermektedir: Anavatanını bırakıp hayatında üç kez göç eden bir insan herhangi bir itirak ya da i kuramayacaktır. Tüm mallarını satmaya zorlanan, yarı çıplak, yarı açı da dahil, halkımız, pek çok kez göçe zorlandı. Yeni ülkelerine vardıklarında, iki yakasını bir araya getirmek için çok sıkı çalımak zorundaydılar, açıkça, bilim, kültür, alıveri ve ticaret veya baka bir eyle ilgilenmeye vakitleri yoktu. Maalesef, bizim gibi halkların u an içinde bulunduumuz ortamdan kaçmak için sıkı çalımadıkça ayakta kalamayacaını belirtmeliyim 25. Romanya Dobrucası'nda yaayan Kırım Tatar muhacirlerinin çocuklarından olup, o yıllarda tahsil için stanbul'da bulunan talebelerden bazıları Tatar Cemiyet-i Hayriyesi'ne üye olmulardı. Bu gençler orada dier Kırım Türkleri ile tanımı, faaliyetlere itirak etmilerdir 26. Tatar Cemiyet-i Hayriyesi'nin o dönemde Romanya Dobrucası'nda yaayan Kırım Tatar muhacirleri ile dolaylı bazı dier ilikileri de biliniyor. Bunun sebepleri pek muhtemelen Cemiyet'in Türkiye'de hitap ettii Kırım Tatar muhacir kitlesinin çounlukla Dobruca üzerinden Türkiye'ye gelmi ve orada halâ pek çok akrabaları bulunan Kırım Tatarları olmasına balı olmalıdır 27. Tatar Cemiyet-i Hayriyesi Anadolu'da youn Kırım Tatar muhacir nüfusunun yaadıı Bandırma, Eskiehir gibi ehirler ile muhtemelen dier bazı merkezlerde ubeler açtı. Cemiyet'in merkezdeki ve ubelerindeki faaliyetlerinin esasen Kırım Tatar muhacir mahallelerinde okuma-yazma kursları açmak, fakirlere yardım etmek, fakir muhacir çocuklarının okutulmasına maddî destekte bulunmak gibi hayır ilerine yöneldii anlaılıyor 28. Tatar Cemiyet-i Hayriyesi'nin görüleri ve bakı açısı stanbul'da yayınlanmı olan iki gazetede ortaya konmaktaydı. Tonguç gazetesi Mirza Mehmet Sait in imtiyazı ve müdürlüünde günlük olarak yayınlanmı ve bir yıl çıkmıtır. Çolpan gazetesi ise, Aralık 1325 (1909) de Kırımlı Yakup Hilmi nin imtiyazı ve müdürlüünde iki haftada bir yayınlanmıtır. Bilhassa bu gazetede Türkiye, 25 Altan,. a. g. m., s Müstecip Ülküsal, Dobruca ve Türkler, Ankara. 1987, s Kırımlı, a. g. e., s Kırımlı, a. g. e., s.192.; Altan, a. g. e., s. 8.

11 Türkiye de Kurulan lk Kırım Türk Tekilatları 57 Romanya, Bulgaristan ve dier memleketlerde yaayan Kırım Türklerini ilgilendiren yazılar yayınlanmıtır 29. Muhtemelen Cemiyet'in çıkardıı veya finansmanına katkıda bulunduu bu gazetelerden ilki günlük olan Tonguç, dieri de onun kapanmasından yaklaık bir yıl sonra neredilen ve on be günde bir çıkan Çolpan'dı. Rusya mparatorluu'ndaki Müslümanlar ile Anadolu'da ve Dobruca'da yaayan Kırım Tatar muhacirleri hakkında bazı haber ve makaleler istisna edilirse her iki gazetenin de muhteva itibarıyla dier Osmanlı gazetelerinden farkı yoktu. Bu meyanda, Anadolu'ya yerleen Kırım Tatar muhacirlerinin karılatıkları aır hayat artları tabiatıyla Tonguç'un da Çolpan'in da bilhassa üzerinde durdukları bir husustu. Rusya mparatorluu'ndaki Müslümanlara ilikin yazılar ise çounlukla Tercüman'dan ve Rusya'da yayınlanan dier Türk gazetelerinden iktibas edilen haberlerden oluuyordu. Rusya Müslümanları konularına içeriden vâkıf olanlarca kaleme alınmı orijinal makale ise pek azdı 30. Yukarıda bahsettiimiz gibi, diasporanın içinde bulunduu sosyo ekonomik sıkıntılar, cemiyetin faaliyetlerinin de yönünü tayin etmektedir ki, bu durum gazetede sık sık muhaceratın aır hayat artlarından söz etmelerinden anlaılabilir. Görüldüü gibi Tatar Cemiyet-i Hayriyesi esas itibarıyla, kendilerinin içinde bulundukları artlardan domu bir müessesedir. Dolayısıyla, Kırım'da kalan soydalarının durumu ve geleceiyle ilgilenmekten ziyade, Türkiye'deki "Tatarlar"ın hayat artlarının iyiletirilmesi ve onların Türkiye'nin genel terakkisine olan katkıları meseleleriyle megul olmaktaydı. Bundan yola çıkarak, kabaca XX. yüzyılın balarının Türkiye'ye göç eden Kırım Tatar muhacirlerinin bakı açıları itibarıyla fikrî manâda bir dönüm noktasını tekil ettii düünülebilir. Bu tarihten önce Türkiye'ye göç etmi olan gruplar arasından yetien münevverler genellikle kendilerini yeni bir vatanın sakinleri (immigrant) olarak telakkî ederlerken, daha sonraki dönemde Türkiye'ye gelen ve dolayısıyla Kırım'daki entellektüel reform hareketlerine ve gelimekte olan millî uura ahit olmu olanlar ise kendilerini daha ziyade Türkiye'de geçici mülteciler (emigre) eklinde görme eilimindeydiler. Yani öncekilerin ilgilerinin odak noktası Türkiye ve Türkiye'de yaayan soydalarıyken, sonrakiler esas olarak Kırım'daki gelimelerle ilgilenmekteydiler. Gelimekte olan genel Türklük kavramları ve kimlii her iki gruba mensup münevverler üzerinde de bariz bir tesir göstermi, ancak bunun temel millî kimlik üzerindeki yorumları farklı ekillerde tezahür etmiti yüzyıl baında Türkiye deki göçmen Kırım Tatarları aynı zamanda Osmanlı kültürü içerisinde yetimi, eitimini burada almı, Osmanlı vatandalarıydı. Mensup oldukları Türk-slam kültür dairesi içerisinde 29 Kemal Çapraz, Kırım Tatar Türklerinde Basın ( ), Basılmamı Yüksek Lisans Tezi, stanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, stanbul, s Kırımlı, a. g. e., s Kırımlı, a. g. e., s.194.

12 58 ARABACI, H. Murat düünüldüünde kendilerini Osmanlı dan farklı görmüyorlardı. Ayrıca Diaspora anavatanına ya da yandalarına her zaman ev sahibi ülkenin gözlükleri vasıtasıyla bakar. Tatar Cemiyet-i Hayriyesi diaspora milliyetçiliinin birçok öesini barındırmaktaydı. lk olarak, bölgesellie deil, topluluksal dayanıma ve kültürel bilince bavurarak ait olma durumuna bel baladı. kinci olarak Kırımdaki kardelerine karı kısmi de olsa bir balantı ve ilgileri vardı. lgi alanları sınırların içerisinde kısıtlı kalmamaktadır. Üçüncü olarak, Kırım Tatarı diasporasının çounu temsil eden, böylesi bir örgütlenmenin mutlak varlıı Osmanlı toplumuna asimile olmadıklarını, entegre olduklarını göstermektedir Vatan Cemiyeti Kırım da 1917 yılında meydana gelen siyasi gelimelerle dorudan alakalı bulunan Türkiye deki diasporada teekkül etmi balıca kurulu Vatan Cemiyetidir. stanbul'da Kırım Talebe Cemiyeti'nin kuruluu esnasında, daha kurulu ilemleri tamamlanmadan nizamname konusunda tartımaların çıkması ve bu tartımaların siyasi bir mahiyetinin de oluu, bir siyasi muhtevalı mevzuda Kırım Talebe Cemiyeti ndeki arkadalarının büyük ekseriyetle muhalefet etmeleri Çelebi Cihan ve Cafer Seydahmet i yeni bir fikre götürdü. Onlar emelleri için gizli bir tekilat oluturmaları gerektiine inandılar 33. Talebe Cemiyeti nde her türlü faaliyet devam edecek, bu faaliyetlere aktif olarak katılacaklar ve bu arada Talebe Cemiyeti nin üyeleri olan arkadalarını daha yakından tanıma imkanı bulacaklardı. Bu ekilde birkaç arkada olarak yola çıkan ekibe zaman içerisinde katılımlar olmutur. Bu grubun mensupları yetitikleri dönemin inkılapçı ve milliyetçi fikir akımları ve hareketlerinden fazlasıyla etkilenmilerdi. O günlerin Osmanlı basınında sık sık çıkan, çeitli ülkelerdeki milliyetçi ve inkılâpçı tekilatların tarihçelerine dair çounlukla övgü dolu yazılar, bu Kırımlı talebeler tarafından dikkatle okunmakta ve kendi aralarında youn bir ekilde tartıılmaktaydı. ttihad ve Terakki Komitesi'nin 1908 nkılâbı öncesindeki gizli faaliyetleri, Balkan milletlerinin millî istiklâl hareketleri ve tekilatları ve bilhassa talyan gizli milliyetçi Carbonari (kömürcüler) tekilatı ile talyan baımsızlıının ve birliinin elde edilmesi gibi meseleler grup mensubu talebelerin toplantılarındaki en popüler konuları tekil ediyordu 34. Talebelerin kendi aralarındaki bu toplantıların ve tartımaların neticesinde 1909 sonlarında stanbul'da Çelebi Cihan, Cafer Seydahmet, Yakup Kerçî, Ahmed ükrü ve dier bir kaç Kırım Tatar talebesi tarafından gizli Vatan Cemiyeti kuruldu 35. Cemiyete ilk üye olanlar arasında Alimseyit Cemil, Abdülhakim Hilmi, 32 Filiz Tutku Aydın, A Case in diaspora nationalism: crimean Tatars in Turkey (Diyaspora milliyetçiliinde bir örnek: Türkiye`deki Kırım Tatarları), Basılmamı Yüksek Lisans Tezi, Bilkent Üniversitesi, Ankara, 2000.) s Kırımer, a. g. e. s Kırımlı, a. g. e. s. 201.; Kırımer, a. g. e. s Kırımer, a. g. e. s. 59.

13 Türkiye de Kurulan lk Kırım Türk Tekilatları 59 Abdürrahim Sükûtî, Hamdi Bekirzade, Abdullah Velit, Habibullah Temircan Odaba ve bakaları yer almaktaydı 36. ttihat ve Terakki ye hayran ve gönülden balı olan Vatan Cemiyeti tamamen siyasî maksatlı bir yeraltı tekilatı mahiyetindeydi. ttihat ve Terakkiye balılıkları partinin programını anlayıp beenmekten ziyade, ittihatçıların Türkiye de inkılabı baarmı olmalarından kaynaklanmakta idi. Bu gizli cemiyetin en kutsi ve tek kurulu gayesi tek bir kelime ile ifade edilmektedir: inkılap. Tüm mensuplarının bütün düüncelerine bu kelime hakim idi. Balangıçta Numan Çelebi Cihan ve Cafer Seydahmet tarafından organize edilen bu cemiyete, sadece güvenilirlii tam olarak ispatlanmı kiiler üye olarak kabul ediliyorlardı. Üyelie kabuldeki tahlif törenlerinin ttihad ve Terakkî'den mülhem olduu çok açıktır. Çounlukla aynı kiilerin hem Vatan Cemiyeti'nde, hem de legal Kırım Talebe Cemiyeti'nde yönetici konumunda olması, bunlara gizli cemiyete yeni üyeler bulmak, hazırlamak ve sınamak açısından geni imkânlar temin etmekteydi. Aynı zamanda Talebe Cemiyeti insanları daha yakından tanıma imkanı saladıından, gizli cemiyete üye alırken üye adayını pek çok cihetle tanımı oluyorlardı. Hücre tekilatı eklinde ileyen Vatan Cemiyeti, beer kiilik gruplara bölünüyordu. Cafer Seydahmet ve Numan Çelebi Cihan ilk iki grubu oluturmu zamanla okul medrese ve ilahiyat fakültelerinden yeni gruplar kurulmutur. Merkez heyeti üyelerinin isimleri tamamıyla gizli tutulmaktaydı. Cemiyet üyeleri ayda bir defa düzenli olarak toplanmaktaydı. Bu toplantılar tam bir yeraltı tekilatı atmosferi içinde düzenleniyor, toplantı yerleri her seferinde deitiriliyordu 37. Tıpkı dönemin Osmanlı Devleti içerisindeki milliyetçi-inkılapçı fikir kadrolarının Osmanlı Devleti açısından ifade ettikleri gibi, Vatan Cemiyetinin de siyasî gayesi "milletimizi kurtarmak eklinde belirlenmiti. Bu düünce yapısı muhakkak ki bu gençlerin stanbul da eitim almalarının tesiri ile ekillenmitir. Cemiyet üyelerinin millet mefhumundan ne anladıkları ise zaman içinde geliecek ve deiim gösterecekti. Onlar, mensup oldukları milleti, geni manâsıyla Rusya mparatorluu'ndaki Müslüman Türklerin tamamını içine alacak ekilde "Tatarlar olarak ifade ediyorlardı. Bu balamda, dier Rusya Türkleriyle ortak mensubiyet ve kuvvetli balılık duyguları onların karakteristik yönlerindendi. Bütün Rus esareti altındaki Türklerin istiklal hareketlerini destekliyorlardı. Bununla birlikte, faaliyet sahaları ve ilgilerinin odak noktası göz önüne alındıında bu "Tatar kavramı Kırım Tatarlarına tekabül ediyordu. "Vatan"dan anladıkları ise hiç üphesiz ki Kırım'dı. Kırımdaki Genç Tatarlar hareketi gibi, onlar da Çarlıı ba düman olarak görüyorlar ve Çarlıın "inkılâp" yoluyla devrilmesini temel hedef eklinde telâkki ediyorlardı. Onlara göre davaları, hem Çarlık güçlerine, hem de onun Kırımdaki gelenekçi-mutaassıp unsurlara karı mücadeleyi içermekteydi. Aynen Genç Tatarlar gibi, onlar da Çarlık mutlakıyetine karı ve "inkılâp için 36 Kırımlı, a. g. e., s Kırımer, a. g. e., s ; Kırımlı, a. g. e., s. 202.

14 60 ARABACI, H. Murat mücadele veren her grup ile ibirlii yapmaya hazırlardı 38. Türk Ocaı ve Vatan hadimi gazetesi ile koordineli hareket etmeye çalımılardır 39. nkılapçı fikirde olmaları hasebiyle, onlara göre Kırım Tatarlarının her açıdan yükselmesi ancak Çarlık Rusya sının yıkılması ile mümkün olacaktır. Bu bakımdan Vatan Cemiyeti'nin en öncelikli hedefleri "Rus inkılâbına canla bala sarılmak, bu büyük fırtınada mukadderatımızı hayırlı bir yola getirebilmek için seciye ve ilim bakımlarından azamî derecede hazırlanmak" eklinde özetlenmekteydi. Ancak, hedeflerindeki, ifadelerindeki benzerlie ramen, Vatan Cemiyeti kendisinden önceki Genç Tatar hareketinden ilham kaynaı olarak ayrılmaktadır. Genç Tatarlar Rus inkılapçılarının tesirinde yetiip, serpilmi, buna karılık, Vatan Cemiyeti üyeleri ise Rus inkılapçılar hakkında sadece kulaktan duyma bilgilere sahiptiler. Vatan Cemiyeti üyelerinin siyasi ve fikri membaı, Osmanlı Devleti içerisindeki inkılapçı-milliyetçi akımlar, Jöntürkler ve ttihat ve Terakki nin fikri liderlerinin düünceleri idi 40. Nitekim bu gençler sık sık Rıza tevfik, Ahmet Mithat Efendi gibi kimselerle, görüüp fikirlerinden istifade etmiler, Meclis-i Mebusan a giderek hararetli tartımaların yaandıı toplantıları takip etmilerdir 41. Vatan Cemiyeti hücrelerinin balangıç dönemindeki faaliyetleri, önce ilkel usullerle, bir müddet sonra da mükemmel makinelerle Kırım'da daıtılmak üzere anti monarik ve illegal bildiriler ve mektuplar basmaktan ibaretti. Bu bildirileri bastıkları makineyi Çelebi Cihan'ın Karagümrük'deki evinde saklıyorlardı. Cafer Seydahmet ve Abdürrahim Sukuti tarafından yazılıp, Çelebi Cihan tarafından zarflanan, Büyük bir gizlilik içinde basılan bu bildirilerin bir kısmı mektup zarfları içinde Kırım'a postalanırken, bir kısmı da Kırım'a gidip gelenler aracılııyla elden yollanmaktaydı. Bildirilerde Kırım da dini idarenin ıslahı, vakıfların idaresinin ele alınması ve medreselerin modernletirilmesi gibi konular ele alınmaktaydı 42. Vatan Cemiyeti Kırım'a bu bildirilerinden baka, 1908 nkılâbı'ndan sonra stanbul'da basılan kitap, risale ve mecmualardan da göndermekteydi. Bunlar, inkılâba, inkılâpçı tekilatlara ve sosyal konulara dair yayınlardan, Türk ve slâm tarihlerinden, dinî ve edebî eserlerden olumaktaydı. Bunların gönderilmesindeki maksat, Kırım'daki muallimlerin ve aydınların bu yayınlardan faydalanarak millete ve okuttukları talebelere inkılâbın ve beeriyet arasında kendi hukuklarının ne olduunu anlatabilmelerini temin etmekti. Bu yayınların mühim bir kısmı, Vatan Cemiyeti üyelerinin 1909'da stanbul'u ziyareti sırasında temas kurdukları, Kırım ın Giraylardan sonraki en önemli sülalesi olan irinler ailesinin genç 38 Kırımlı, a. g. e., s Meryem Özer, Kırım Tatarlarının Emel dergisindeki Siyasi ve Kültürel faaliyetlerinin ncelenmesi ( ), Basılmamı Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi Türkiyat Enstitüsü, stanbul, 2003., s Kırımlı, a. g. e., s Kırımer, a. g. e., s Kırımer, a. g. e., s.60.

15 Türkiye de Kurulan lk Kırım Türk Tekilatları 61 mensubu ve müfrit bir inkılapçı olan Abbas irinski vasıtasıyla Kırım'a sokulmutu 43. Cafer Seydahmet in Kırım a gidip dönmesinden sonra Vatan Cemiyeti 1910'da kendi kitap ve risalelerini basmaya karar verdi. Bu amaçla, Cafer Seydahmet'e Cemiyet'in gayelerini özede yansıtacak bir risale yazması görevi verildi. Abdülhakim Hilmi ise Kırım Tatar-Osmanlı tarihçisi Halim Geray Sultan'ın ilk baskısı 1871'de stanbul'da basılmı olan Kırım Hanlıı tarihine dair Gülbün-ü Hânân adlı mehur eserini sadeletirerek ve haiyeler ekleyerek yayınlamayı üstlendi. Ayrıca, hepsi Vatan Cemiyeti üyelerinden oluan "Ya Tatar Yazıları" da Kırım ivesinde edebî eserler yayınlamakla megul olacaktı. Çelebi Cihan ın Karılgaçlar Duası adlı hikayesi, Kırım Türk edebiyatının en mühim eserlerinden olacaktır. Cafer Seydahmet bu esnada kaleme aldıı, Çarlık aleyhinde yazılan Yirminci Asırda Tatar Millet-i Mazlumesi adlı risalesini "ehab Nezihi" müstear ismiyle yayınladı. 44. Abdülhakim Hilmi Gülbün ü Hanan a yapacaı ilaveler üzerine çalıırken, bu genç inkılapçılar ilginç bir ikilem de yaamılardır. Bir yandan Kırım Hanlıı nın Rusları tepeleyen devirlerini örenip memnuniyet hissederken, dier yandan zihinlerini dolduran inkılap fikirlerinin tesiri ile, kendi tarihlerini sevemez duruma düüyorlar; Kırım Hanlıı nın da müstebit bir idare olduu inancını taıyorlardı 45. Yirminci Asırda Tatar Milleti Mazlumesi nde Cafer Seydahmet, Türkiye de ve Dobruca daki Tatar varlıı ile yeterince alakadar olmadıklarından ikayet etmekte, bu artlar altında istibdadın zulmünden kurtulmayı istemenin imkansızlıından söz etmektedir. Rusya da kendilerinden ve Müslümanlardan baka halklarında zulüm ve istibdat altında olduu düüncesiyle, bu mazlum halklarla ibirlii yapmanın gerekli olduunu ifade etmektedir 46. Yüksek heyecan ve ateli duygular ihtiva eden Cafer Seydahmet'in bu risalesi, Kırım gençleri arasında büyük bir ilgi gördü. Ayrıca, çok miktarda nüsha kaçak olarak Kırım'a da sokularak muallimler ve medrese talebeleri arasında daıtıldı. Risaleleri Kırım'a sokmanın yollarından birisi de, Kur'an ciltlerini sökerek, formalar arasına risaleleri yerletirip tekrar ciltlemek eklinde bulunmutu. Vatan Cemiyeti üyesi Abdullah Velid, bizzat bu risaleleri gümrükten geçirmek ve Kırım a götürmek üzere yola çıkmı ve bu usulle broürleri Kırım daki Tatlı Dayır medresesi talebelerine ulatırmıtır 47. Bir müddet sonra, Azerbaycanlı gazeteci Mehmet ahtatinski Cafer Seydahmet i Rus sefaretine ispiyon etmitir. Rus Sefiri Çarıkov'un Hariciye Nâzın Rıfat Paa'ya ısrarlı müracaatına binaen Yirminci Asırda Tatar Millet-i Mazlumesi 43 Kırımlı, a. g. e., s Kırımlı, a. g. e., s Kırımer, a. g. e. s Kırımer, a. g. e. s Kırımer, a. g. e. s. 74.

16 62 ARABACI, H. Murat risalesinin yazarının tevkifi zaptiyeye emredildi. O sırada Hukuk Mektebi talebesi olan Cafer Seydahmet tesadüfen bu konudaki haberi Tanın gazetesinin 10 Nisan 1911 tarihli sayısında okuyunca derhal stanbul'u terk ederek Paris'e gitti. Bir müddet sonra da, Cafer Seydahmet i ispiyonlayan ahtatinski tespit edilip sınır dıı edildi yıllarının Kırım Tatar milliyetçilerinin çounluu ya Türkiye'de tahsil görmü kiilerden, ya da fikrî veya siyasî açıdan Türkiye etkisindeki aydınlardan oluuyordu. Bunlar Gaspıralı'nın ve Genç Tatarların fikrî birikimlerini tevarüs edip özümsedikleri gibi (ki bazıları zaten "eski" Genç Tatarlardı), Merutiyet Türkiyesi'nin hızla çiçeklenen fikrî hayatının ürünlerini de Kırım artlarına ve çerçevesine uyarlamaktaydılar. Bu dönemdeki milliyetçi hareketlerin (özellikle Vatan Cemiyeti) ve genel gelimelerin siyasî ve kültürel bir Kırım Tatar kimliinin teekkülünde bıraktıı izler derin olmutur. Ateli bir idealizmle "millet" kavramını yüceltmelerine ramen, bu milliyetçi gruplardan hiç birisinin o sıralarda Kırım Tatar millî kavramını sarih bir ekilde tarif ve formüle edemedikleri anlaılmaktadır. Her ne kadar millî kavramlarında henüz genel bir yerine oturmamılık varsa da, aslında geleceklerini bizzat bu kavramların kesin tarifinin yapılması üzerine kurmulardı Kırımlılar Cemiyet-i Hayriyesi stanbul daki gizli Vatan Cemiyeti üyelerinin Rusya daki siyasi gelimeler üzerine Kırım a gitmelerinden sonra, 1917 Aralık ında Kırım Tatar Milli Kurultayı nda alınan bir kararla, Numan Çelebi Cihan ın babakanlıında Kırım da kurulan Kırım Ahali Cumhuriyeti (Kırım Demokratik Cumhuriyeti) 1918 yılı baında Kırım ın Ruslar tarafından igal edilmesiyle birlikte ortadan kaldırılmıtır. Bu dönemde Kırım Türklerinin askeri birlikleri ile Rus orduları arasında çatımalar yaanmı, Ruslar ele geçirdikleri pek çok bölgede halka ve aydınlara eziyet etmilerdir. Esasen daha önce kurulan ve yukarıda bahsettiimiz Tatar Cemiyet-i Hayriyesi nin devamı mahiyetinde olan Kırımlılar Cemiyet-i Hayriyesi ite bu günlerde 23 Mart 1918 tarihinde stanbul da kurulmutur sayılı o günkü kdam gazetesinde kurulu beyannamesini yayınlamıtır. Buna göre Cemiyetin kurucu bakanı Osman Kemal (Hatif) tir. Kurucuları ise, Bekirzade Hamdi, Mahmut Ekrem, evki Bektöre, Bekir Muhittin, Fevzi (Altu) Bey, Süleyman Sudi Bey, Nureddin Bey, Hüsameddin Bey ve Mehmet Kahraman Bey dir 50. Rusya Müslümanları ve özellikle Kırımlıların haklarını savunmak, milli ve kültürel uyanmayı salamak ve Osmanlı ülkesindeki Kırım muhacirlerine 48 Kırımer, a. g. e., s Kırımlı, a. g. e., s Kırımer,a. g. e., s.312.

17 Türkiye de Kurulan lk Kırım Türk Tekilatları 63 yardımcı olmak 51 maksadıyla kurulan Kırımlılar Cemiyet-i Hayriyesi, günün artlarının etkisiyle önemli vazifeler ifa etmitir. Birincisi stanbul da eitim gören ve I. Dünya Savaı nın sona ermesi dolayısıyla yaanan gelimeler sebebiyle geri dönemeyen Kırımlı talebelere sahip çıkıp yardımcı olmutur 52. kinci ve en önemli vazifesi ise, Kırım Türklerinin milli meselesine destek temini için Osmanlı kamuoyunu ve devlet ricalini aydınlatmaya çalımaktadır. Cemiyet bu ikinci vazifesini oldukça mükemmel bir ekilde ifa etmektedir. stanbul da gayet etkili bir Kırım Tatar lobisi gibi çalımakta ve bu konuda birinci elden haber kaynaklarından mahrum olan Osmanlı basınına gelimeleri sıcaı sıcaına ve Kırım Tatar bakı açısından sunarak adeta bir haber ajansı vazifesi görmekte idi 53. Cemiyet Kırım daki Kırım Tatar Milli daresi ile tamamen balantılı olarak çalımakta idi. Bu çabaların sonunda 1918 yılı Osmanlı kamuoyunda ve basınında Kırım a dair büyük bir ilgi ve sempati atmosferi meydana getirilmesi salanmıtı 54. Öyle ki, Cemiyetin gayretleriyle o günlerde stanbul basınında sürekli olarak Kırım la ilgili yazılar yayınlanmakta idi. Kurultay toplanması, hükümet kurulması, Boleviklerle yapılan harpler, Kırım halkının uradıı facialar ve Boleviklerin yaptıkları zulümler gibi konular ilenmekte; hatta Osmanlı Devleti nin Kırım ın yardımına koması istenmekte idi 55. Kırımlılar Cemiyet-i Hayriyesi nin bu dönem faaliyetlerinden en önemlilerinden biri de cemiyetin yayın organı olan Kırım Mecmuası nın neredilmesidir. Kırım Mecmuası Cemiyetin kurucuları arasında bulunan aynı zamanda Kütüphane-i Sudi nin sahibi olan Kırımlı Süleyman Sudi Bey tarafından neredilmektedir. 2 Mayıs 1334/ Mayıs 1335/1919 tarihleri arasında on be günde bir yayınlanan mecmua, toplam yirmi üç sayı olarak neredilmitir. Daha önce ifade ettiimiz gibi, Kırım Milli Hükümeti ile balantılı çalıan cemiyetin, yayın organı da adeta Milli hükümetin resmi gazetesi hüviyetinde idi. Kırım mecmuası nda Kırımla ilgili her hadise derhal duyurulmaya çalıılmıtır. Mecmuada Kırım ın yanı sıra Türk dünyası ile ilgili ilmi, edebi, dini ve içtimai konular ilenmitir. Yazar kadrosu umumiyetle cemiyetin de üyeleri olan Kırımlı aydınlardan olumakla birlikte, Ömer Seyfeddin, Hamdullah Suphi, Hüseyin Cahid gibi Dönemin mehur Osmanlı aydınları da mecmuada yazmılardır. Kırım Mecmuası ve Cemiyet finansmanını Kırım muhacirleri ve tüccarlarından 51 Kırım Cemiyet-i Hayriyesi Kırım Mecmuası, nr.8., 8 Temmuz 1334/1918, s ; Zikreden, Ahmet Doan, Kırım Mecmuası 1-23 Sayılar (Fihrist ve metinler), Basılmamı Yüksek Lisans Tezi, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Erzurum, 2000., s Altu, a. g. e. s., Hakan Kırımlı, Takdim, Osman Kemal Hatıf, Gökbayrak Altında Milli Faaliyet-1917 Kırım Tatar Milli stiklal Hareketinin Hikayesi, (Yeniden Yayına Hazırlayan, Hakan Kırımlı), Kırım Türkleri Kültür ve Yardımlama Dernei Genel Merkezi Yay., Ankara, s Kırımlı, a. g. e., s Kırımer, a. g. e., s ; Müstecip Ülküsal, Kırım Türk-Tatarları, Türk Kültürünü Aratırmaları Enstitüsü Yayınları, Ankara, 1980.s

18 64 ARABACI, H. Murat salamaktadır. Mesela Eskiehir deki Çiftçi Bankası önemli bir finansman kaynaıdır 56. KAYNAKÇA ALBAYRAK, M. Akif, Numan Çelebi Cihan ( ), Kırım Bülteni, S. 44., Ankara, ALTAN, Mubeyyin B., Source Materıals Related To Twentıeth-Century Crımean Tatar Emıgratıons, (Çevrimiçi) Altu, Fevzi, Dikenli likiler Kırımlı Bir Öretmenin Anıları ve iirleri, (Yay. Haz. nci A. Bowman) Türk Dünyası Aratırmaları Vakfı Yayınları, stanbul AYDIN, Filiz Tutku, A Case in diaspora nationalism: Crimean Tatars in Turkey (Diyaspora milliyetçiliinde bir örnek: Türkiye`deki Kırım Tatarları), Basılmamı Yüksek Lisans Tezi, Bilkent Üniversitesi, Ankara, ÇAPRAZ, Kemal, Kırım Tatar Türklerinde Basın ( ), Basılmamı Yüksek Lisans Tezi, stanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, stanbul, DOAN, Ahmet, Kırım Mecmuası 1-23 Sayılar (Fihrist ve metinler), Basılmamı Yüksek Lisans Tezi, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Erzurum, Kırım Cemiyet-i Hayriyesi Kırım Mecmuası, nr.8., 8 Temmuz 1334/1918. KIRIMER, Cafer Seydahmet, Bazı Hatıralar, Emel Türk Kültürünü Aratırma ve Tanıtma Vakfı Yayınları, stanbul, KIRIMLI, Hakan, Kırım Tatarlarında Milli Kimlik ve Milli Hareketler ( ), TTK Yay. Ankara, KIRIMLI, Hakan, Takdim, Gökbayrak Altında Milli Faaliyet-1917 Kırım Tatar Milli stiklal Hareketinin Hikayesi, (Yaz.: Osman Kemal Hatıf, Yeniden Yayına Hazırlayan, Hakan Kırımlı), Kırım Türkleri Kültür ve Yardımlama Dernei Genel Merkezi Yay., Ankara, Doan, a. g. t., s

19 Türkiye de Kurulan lk Kırım Türk Tekilatları 65 Osman Kemal Hatıf, Gökbayrak Altında Milli Faaliyet-1917 Kırım Tatar Milli stiklal Hareketinin Hikayesi, (Yeniden Yayına Hazırlayan, Hakan Kırımlı), Kırım Türkleri Kültür ve Yardımlama Dernei Genel Merkezi Yay., Ankara, ÖZER, Meryem, Kırım Tatarlarının Emel dergisindeki Siyasi ve Kültürel faaliyetlerinin ncelenmesi ( ), Basılmamı Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi Türkiyat Enstitüsü, stanbul, ÜLKÜSAL, Müstecip, Dobruca ve Türkler, Ankara ÜLKÜSAL, Müstecip, Kırım Türk-Tatarları, Türk Kültürünü Aratırmaları Enstitüsü Yayınları, Ankara, 1980.