KirazlÝ (YahyalÝ, G Kayseri) Pliyo-Kuvaterner kolÿvyonlarýnýn fasiyesleri ve iklimsel yorumu

Transkript

1 Yerbilimleri, 25 (2002), Hacettepe niversitesi Yerbilimleri Uygulama ve AraßtÝrma Merkezi BŸlteni Bulletin of Earth Sciences Application and Research Centre of Hacettepe University KirazlÝ (YahyalÝ, G Kayseri) Pliyo-Kuvaterner kolÿvyonlarýnýn fasiyesleri ve iklimsel yorumu Facies and climatic interpretation of the Plio-Quaternary KirazlÝ (YahyalÝ, G Kayseri) colluvium Faruk OCAKOÚLU Osmangazi niversitesi, Jeoloji MŸhendisliÛi BšlŸmŸ, BatÝ Meßelik, ESKÜÞEHÜR Z Bu alýßmada, YahyalÝ (Kayseri gÿneyi) yakýn gÿneyinde, yaßý šnceki jeomorfolojik bulgulara dayanýlarak Ge Pliyosen olarak tahmin edilen birincil kolÿvyal škeller ve bunlarýn olasýlýkla PleyistosenÕde yeniden taßýnýp depolanmasýyla olußmuß sedimanlar incelenmißtir. Saptanan sedimanter fasiyeslerde egemen kÿtle taßýnma sÿre leri ve kolÿvyonlarda temel belirleyici olan iklim arasýnda ilißki kurulmaya alýßýlmýßtýr. Birincil kolÿvyonlarda saptanan fasiyesler; baskýn kÿtle taßýnma sÿre lerinin kaya dÿßmesi ile daha az olarak moloz akmalarý olduûunu, yÿzeysel bozunma ßiddetinin farklý tane boyundaki kaya dÿßmesi fasiyeslerinde saptanabilir farklýlýklar sergilediûini gšstermektedir. Genel olarak sýcak ve kýsmen nemli bir iklimde gelißen birincil kolÿvyonlar, daha sonra heyelanlar ve moloz akmalarý nedeniyle daha dÿßÿk kotlara taßýnmýßlardýr. OlasÝlÝkla PleyistosenÕdeki bol yaûýßlý dšnemde ortaya Ý- kan bu kÿtle hareketleri HolosenÕdeki yarý kurak iklim nedeniyle sonlanmýß olup, bu son dšnemde egemen iklimin yansýmasý olarak kali iler gelißmißtir. Anahtar kelimeler: Üklim, kolÿvyon, Pliyo-Kuvaterner, sedimanter fasiyes, YahyalÝ. ABSTRACT In this study, the colluvial deposits of probable Late Pliocene age according to the previous geomorphologic evaluations, and their re-sedimented parts due to mass movements in Pleistocene near south of YahyalÝ (south of Kayseri) were studied. A relationship between the described facies, and the dominant mass transport processes, and the climate as a fundamental factor in development of colluvium was established. The facies described in the primary colluvium show that the prevalant mass transport mechanisms are rock falls and to a lesser degree debris flows. The intensity of surficial weathering varies considerably according to the grain size of the rock fall facies. The primary colluvium was probably deposited generally under hot and relatively wet climate, and later remobilized due to landslides and debris flows. These mass movements probably occurred in Pleistocene under quite rainy conditions, halted in Holocene due to semi-arid climatic conditions and consequently caliche occurences developed. Key words: Climate, colluvium, Plio-Quaternary, Sedimentary facies, YahyalÝ. GÜRÜÞ Bozunma ve aßýnma sonucu yaßlý kaya lardan tÿreyen deûißik boyutta par alarýn sedimanter havzalara doûru hareketleri, taßýnma sÿresi ve sÿre leri a ÝsÝndan olduk a farklýlýklar sunar. HavzanÝn boyutuna ve drenaj alanýnýn bÿyÿklÿ- ÛŸne baûlý olarak taßýnma uzaklýûý binlerce kilometreyi bulabileceûi gibi (šrneûin, Kuzey Hint DeniziÕndeki Bengal HavzasÝ), bazý daûarasý havzalarýn kenarlarýnda konumlanmýß alÿviyal yelpazelerde bu mesafe kilometreler mertebesine iner. Sarp yama larda, bÿyÿk bir kýsmý sarplýûa dayanmýß birbirine girik koni bi imli birikim F. OcakoÛlu focak@ogu.edu.tr

2 12 Yerbilimleri alanlarýnda ise bu uzaklýk, oûunlukla onlarca veya yÿzlerce metrelerle šl ŸlŸr. Bu sonuncu depolanma alaný, yama molozu (veya kolÿvyon) olarak bilinir ve yama eûimlerinin azalmasýna yola an kÿtle hareketlerinin (bir dizi ÝÛlanmanÝn) ŸrŸnŸ olarak kabul edilir (Blikra ve Nemec, 1993). KolŸvyonlar sarplýklarýn yama larýna kurulmuß dinlenme tesisleriyle yerleßim alanlarý Ÿzerinde afetlere yol a abildiklerinden olduk a ilgi ekmißlerdir (Selby, 1994; Nemec ve KazancÝ, 1999). BazÝ sarplýklarýn aktif faylara baûlý olarak olußmasý nedeniyle, bu tÿr alanlarda gelißmiß kolÿvyonlarýn tektonik etkinliûin tipik bir gšstergesi olduûuna inanýlmaktadýr (Nelson, 1992; Amit vd., 1995). Bu gerek elerin yaný sýra, kolÿvyal sÿre lerin iklimsel deûißikliklere karßý diûer pek ok škelme ortamýndan daha duyarlý olmasý (Blikra ve Nemec, 1993; Blikra ve Nesje, 1997; Nemec ve KazancÝ, 1999), kolÿvyal sedimanlarýn škelme sÿre leri a ÝsÝndan yorumunu giderek ilgi ekici hale getirmektedir. KolŸvyonlar, tipik olarak daû yama larý ile onlarýn tabanlarýnda škelmiß, olduk a sýnýrlý drenaj alanýna sahip sedimanter kÿtlelerdir. BaßlÝca malzemesi olgun olmayan akýllar olup, ve olußumlarýndan; kaya dÿßmesi, moloz akýßý, kar akýßý ve daha az olarak su ve akarsu akýßlarý sorumludur (Nemec ve KazancÝ, 1999). Üklimsel deûißimlere karßý duyarlýlýklarý, kolÿvyal sÿre lerin iklimle doûrudan ilißkili olmasýndan kaynaklanýr. rneûin, soûuk ve yaûýßlý bir iklimde kar akýßlarýnýn, sýcak ve yaûýßlý bir iklimde kanallý/taßkýn akýßlarýyla moloz akýßlarýnýn, ve karasal bir iklimde ise, kaya dÿßmeleri ile moloz/tane akýßlarýnýn baskýnlýûý sšzkonusu olacaktýr (Blikra ve Nemec, 1993). Pliyosen ve Kuvaterner dšnemlerine ait pek ok kolÿvyon Ÿzerinde ger ekleßtirilen sedimantolojik alýßmalar, sedimanter sÿre lerin karßýlýk geldiûi genel iklimsel šzelliklerin, baßka veri takýmlarýndan elde edilen iklimsel bulgularla bÿyÿk šl Ÿde uyum i inde olduûunu gšstermektedir (Blikra ve Nemec, 1993; Blika ve Nesje, 1997; Nemec ve KazancÝ, 1999). TŸrkiye yerbilimleri literatÿrÿnde kolÿvyonlara ilißkin alýßma yok denecek kadar azdýr. KolŸvyonlarla ilgili yegane šrnek alýßma, Nemec ve KazancÝ (1999) tarafýndan EÛirdir kolÿvyonlarý Ÿzerinde ger ekleßtirilmißtir. AraßtÝrmacÝlar, kolÿvyal pakette gšzledikleri sedimanter fasiyeslerin paleoiklimsel anlamýný tartýßmýßlar ve bulgularýný diûer baûýmsýz verilerle iyi šl Ÿde deneßtirebilmißlerdir. Bu alýßmada da, olduk a benzer bir yšntem izlenerek, YahyalÝÕnÝn (gÿney Kayseri) yakýn gÿneyinde bir heyelan bloûu Ÿzerinde iyi korunmuß bir kolÿvyal istif ve bunun kÿtle sÿre leri ile yeniden bi imlendirilmiß ŸrŸnleri Ÿzerinde sedimantolojik gšzlemler yapýlmýßtýr (Þekil 1). Belirlenen sedimanter fasiyesler literatÿrdekilerle karßýlaßtýrýlmýß ve bunlarýn ißaret ettiûi sedimanter sÿre lerle paleoiklimsel koßullar arasýndaki ilißkiler tartýßýlmýßtýr. YAHYALI KOL VYONLARININ KONUMU VE SAHA ZELLÜKLERÜ Bu alýßma kapsamýnda incelenen kolÿvyonlar Pliyo-Kuvaterner yaßlý (Ercan vd. 1994) Erciyes stratovolkanýnýn gÿneyindeki YahyalÝ il e merkezinin 2 km kadar GGBÕsÝnda yeralýr (bknz. Þekil 1a, 1c). Civar bšlgenin en belirgin morfo-tektonik šzelliûi Ecemiß Fay ZonuÕnun olußturduûu Yeßilhisar-SultansazlÝÛÝ OvasÝÕdÝr. Bu škÿntÿ alaný, batýda Yeßilhisar ve gÿneyde YahyalÝ civarýndaki iki bÿyÿk alÿviyal yelpazenin yaný sýra, kendisini evreleyen dšrt bir yandan ok sayýda kÿ Ÿk yelpazelerle dolmayý halen sÿrdÿrmektedir. Erol (2001), YahyalÝ civarýndaki Toros DaÛlarÝÕnda m yÿkseltiye sahip al ak plato yÿzeylerini tanýmlamýß, bunlarýn Ge PliyosenÕdeki bšlgesel aßýnmaya karßýlýk geldiûini belirtmißtir. Üncelenen kolÿvyonlar bugÿn 1450 ile 1250 m kotlarý arasýnda yer almakta ve Erol (2001)Õun st Pliyosen al ak plato yÿzeyleri ile kškensel olarak ilißkili gšzÿkmektedir. AyrÝca, YahyalÝ kolÿvyonlarýnýn kýrmýzý rengi, Nemec ve KazancÝ (1999) tarafýndan tartýßýldýûý Ÿzere, Akdeniz bšlgesinin sýcak ve kuru-nemli mevsimsel ardalanma gšsteren bir iklimsel dšneminin ŸrŸnŸdŸr ve bu renk tÿf seviyeleri sayesinde iyi yaßlandýrýlmýß Ge Pliyosen EÛirdir kolÿvyonlarýnýn rengine olduk a benzemektedir. YahyalÝ kolÿvyonlarý, gÿneyde almardý Tepe ve KaracagedikÕin olußturduûu kabaca D-B doûrultulu sarp sýrtýn kuzey yamacýnda korunmuß 2 km 2 Õden biraz az yÿzey alanýna sahip bir sediman birikimidir (bknz. Þekil 1b, 1c). KolŸvyonlarÝn kaynaklandýûý ve ŸzerlediÛi temel kaya larýn tamamý Paleozoyik yaßlý koyu gri/siyahýmsý, orta-kalýn tabakalý kire taßýndan olußur (bknz. Þekil 1c). Bu kaya lar yer yer erime boluklarý i ermekte olup, Ÿzerlerinde ok kalýn olmayan, otsu bitkilerle meße tÿrÿnden cýlýz odunsu bitkileri barýndýran ince bir toprak zonu gelißmißtir. KolŸv-

3 OcakoÛlu 13 Þekil 1. (a)yahyalý kolÿvyonlarýnýn konumu, (b) kolÿvyonlarýn yakýn civarýnýn topoûrafik haritasý ve (c) alanýn basitleßtirilmiß jeoloji haritasý (1:ßeyl, 2:tabakalÝ kire taßý, 3:masif kire taßý, 4:ince tabakalý kire taßý, 5:kolŸvyonlar, 6:alŸvyon, 7:heyelan ta larý, 8:bindirme). Figure 1. (a)location of the YahyalÝ colluvium, (b) topographic map of the colluvium nearby area and (c) geology of the nearby area (1:shale, 2:bedded limestone, 3:massive limestone, 4:thin bedded limestone, 5:colluvium, 6:alluvium, 7:crowns of landslide, 8:thrust). yon yÿzeyi ise, boyutlarý onlarca metreden yÿzlerce metreye deûißen ukurlar ve tÿmseklerden olußan eski bir heyelan morfolojisine sahiptir. YŸzey; daûýnýk halde, boyu yer yer 3 mõyi bulan

4 14 Yerbilimleri aûa larla ve bunlarýn altýndaki alý ve otlarla kaplýdýr. EÛimin az olduûu bazý kesimlerde tahýl tarýmý yapýlmaktadýr. KolŸvyonlar, almardý TepeÕye doûru en ok 1450 m kotuna kadar ulaßabilmekte ve bu kesimde ok belirgin, kavisli eski heyelan ta larý ile temel kire taßlarýndan ayrýlmaktadýrlar. Daha Ÿst kotlarda, almardý TepeÕnin gÿneydoûusunda kire taßlarý i ine oyulmuß, kolÿvyonlarýn alt kotlarýna doûru giderek silikleßen bir vadi sistemi de dikkat ekicidir (bknz. Þekil 1b). YahyalÝ kolÿvyonlarý, kuzeyde atkšprÿ civarýnda birbirine kavußan iki dere yataûý ve atkšprÿnÿn hemen gÿneyinde bir temel kire taßý sýrtý tarafýndan sýnýrlandýrýlmýßtýr. Burada temel kire taßý 1310 m kotuna kadar yÿkselmekte ve bu seviye olasýlýkla kolÿvyon kÿtlesinin heyelanlardan šnceki taban kotuna karßýlýk gelmektedir. Dere yataklarý, šzellikle batýdaki KirazlÝ dere, kolÿvyon kÿtlesini de aßýndýrarak Paleozoyik kire - taßý i ine 20 m kadar gšmÿlmÿß haldedir. KolŸvyonlar Ÿzerindeki sedimanter fasiyes a- lýßmalarý alanýn doûusundaki isimsiz dere yata- ÛÝ boyunca 500 m uzanan yol yarmasýnda gerekleßtirilmißtir (bknz. Þekil 1c). YapÝlan incelemelerle i sel deformasyon gšstermeyen bir heyelan bloûunda kolÿvyonlarýn ilksel škelme sÿre leri ortaya ÝkarÝlmÝß, heyelanlarýn topuk bšlgesi civarýna karßýlýk gelen bir baßka alanda kolÿvyon kÿtlesinin heyelanlarla yeniden ißlenmesi sonucunda ortaya Ýkan fasiyesler yorumlanmýßtýr. KOL VYAL FASÜYESLER YahyalÝ kolÿvyonlarýnýn olußumu sýrasýnda ve olußumlarýndan sonra maruz kaldýklarý kÿtle yenilmesi sÿre lerini incelemek Ÿzere alýßmalar sýrasýyla I ve II numaralý alanlarda yoûunlaßtýrýlmýßtýr (bknz. Þekil 1c). Ülk alanda bir heyelan bloûu i inde i yapýsý hi bozulmamýß 20 m kalýnlýûýnda bir kolÿvyon istifi bulunmaktadýr (Þekil 2). Bu istif kolÿvyonun olußumu sýrasýndaki egemen kÿtle taßýnma sÿre lerinin kaydýný i ermektedir. Ükinci alanda ise, kolÿvyonlarýn olußumlarýndan sonra, olasýlýkla farklý bir iklim rejiminde ger ekleßen kolÿvyon kÿtlesinin yenilme koßullarýnýn izleri araßtýrýlmýßtýr. Birincil KolŸvyal Fasiyesler TanÝm: Yol yarmasý boyunca ortaya Ýkan ve kendi i inde hi bir deformasyon izi taßýmayan bir heyelan bloûu i inde incelenmißlerdir. KŸtle, orta-kalýn tabakalý koyu gri kire taßlarýndan belirgin bir makaslama dÿzlemi ile ayrýlmýßtýr (Þekil 2). Makaslama dÿzlemi boyunca bir karbonat birikimi gelißirken, blok dizilimleriyle belirginleßen kolÿvyon tabakalanma dÿzlemlerinin hafif e kývrýmlandýûý ve genel olarak kayma dÿzlemine doûru eûim kazandýûý gšzlenmektedir. Makaslama yÿzeyi ile temel kire taßlarý arasýnda iri ve kšßeli bloklardan olußan, yer yer karbonat baûlayýcý ile tutturulmuß bir yýûýßým yer alýr. KolŸvyon kÿtlesi yatay konumlu, beyaz, m kalýnlýûýnda topraûýmsý bir kali i seviyesi tarafýndan Ÿzerlenir. Bu seviye, az eûimli gÿncel topoûrafyaya az ok paraleldir (bknz. Þekil 2). Þekil 2. Üncelenen birincil kolÿvyal istif (lokasyonu i in Þekil 1cÕye bakýnýz). Figure 2. Investigated primary colluvial succession (see figure 1 for the location).

5 OcakoÛlu 15 Ana kolÿvyon kÿtlesi genel olarak blok boyu a- kýllardan ibaret, kiremit kýrmýzýsý renkte bir yýûýßýmdýr. YapÝlan gšzlemler kolÿvyon istifi i inde birbiriyle ge ißli dokanaûa sahip Ÿ fasiyesin varlýûýný ortaya koymußtur. Fasiyes A (Tane destekli akýllar): Bu fasiyes, bÿyÿk oranda tane destekli kšßeli kire taßý bloklarýndan ibarettir (Þekil 3a-c) ve toplam kolÿvyonun %90 kadarýný olußturur. KalÝnlÝÛÝ m arasýnda deûißir. Alt ve Ÿst dokanaklarý aßaûýda Þekil 3. Birincil kolÿvyal fasiyeslerden bazý šrnekler: (a) Fasiyes A ve Fasiyes C ardalanmasýnýn uzaktan gšrÿnÿßÿ, (b) Fasiyes B i inde ters derecelenme ve (c) Fasiyes AÕnÝn yakýndan gšrÿnÿßÿ. Figure 3. Some examples of primary colluvial facies: (a) distant view of the alternation of Facies A and B, (b) reverse grading in Facies B and (c)close-up view of the facies A.

6 16 Yerbilimleri šzetlenen Fasiyes C ile ge ißlidir ve bu nedenle ince olanlara uzaktan bakýldýûýnda belirgin bir tabakalanma izlenir. KalÝn olanlarda i yapý gšzlenmez. Genel eûilim olarak, yassý bloklar tabakalanma dÿzlemine paralel durmakla birlikte, rastgele duran bloklarýn sayýsý da az deûildir. akýllarýn sistematik binikliûi (imbrikasyon) gšzlenmez. Bileßen aplarý oûunlukla 5-10 cmõden bÿyÿk olup yer yer 100 cmõye ulaßabilmektedir. Taneler arasý oûunlukla kiremit kýrmýzýsý renkli, kum, silt ve kil karýßýmýndan ibaret bir malzeme ile doldurulmußtur (Þekil 3c). BazÝ kesimlerde taneler arasý boßtur. Fasiyes CÕden AÕya ge iß; kumlu amur baûlayýcý i inde iri bloklarýn az ok bir seviye boyunca gšrÿlmesiyle baßlar, yukarý doûru tane oraný giderek artar ve bileßenelerin boyutlarýnda belirgin bir azalma gšzlenir (Þekil 3b). Fasiyes C, Fasiyes A Ôdaki iri bloklarýn olußturduûu engebeli topoûrafyayý doldurur. Fasiyes B (Matriks destekli akýllar): Bu fasiyes, birincil kolÿvyonlarýn hacimsel olarak % 20 kadarýný olußturur. Tabaka kalýnlýklarý 1 mõden azdýr. Fasiyes C Ÿzerine geldiûinde šnce gšrece kÿ Ÿk bloklarýn bir seviye boyunca dizildiûi gšzlenir. Bu kesimlerde bileßenler oûunlukla 3-5 cm apýndadýr ve matriks desteûi tipiktir. YassÝ bileßenler genellikle tabakalanma dÿzlemine paralel olma eûilimindedir. ste doûru tanelerin miktarý ve a- pý artarak, yer yer tane desteûi gšzlenebilir. Bšylece belirgin bir ters derecelenme ortaya Ýkar (bknz. Þekil 3b). BazÝ durumlarda gšrece iri bloklardan olußan fasiyes B az ok keskin bir ßekilde fasiyes CÕye ait akýllý amurlar tarafýndan Ÿzerlenmekte ve yanal yšnde merceklenmeler sunarak 3-4 m i inde sonlanmaktadýr. Fasiyes C ( akýllý amurlar): Bu fasiyes, kiremit kýrmýzýsýndan kirli sarýya kadar deûißen renklerde, hemen hi bir i yapý gšstermeyen amurdan olußur. nemli oranda kum ve az sayýda, aplarý oûunlukla 3-5 cmõyi ge meyen akýllarý homojen bir karýßým ßeklinde i erir (bknz. Þekil 3a, b). Fasiyesin kalýnlýûý oûunlukla 1.5 mõyi ge mez. Gšzlemlerin ger ekleßtirildiûi m uzunluûunda yol yarmasý boyunca yanal devamlýlýk mevcuttur. BazÝ šrneklerde fasiyes A ile sarmalanarak kamalandýûý gšzlenir (bknz. Þekil 3a). Fasiyes B, ender olarak ve bazý šrneklerde renginin giderek a ÝlmasÝna koßut olarak, Fasiyes CÕye ge iß gšsterir. Fasiyes D (Paleosol): Bu fasiyes, kirli beyaz renkte, yol yarmasý boyunca 5-6 m yanal devamlýlýûa sahip, gevßek, topraûýmsý bir amurdur. KalÝnlÝÛÝ 15 cm kadar olup, yer yer akýllarý i e- rebilmektedir. Altta ve Ÿstte dereceli olarak kýrmýzýmsý renklerdeki Fasiyes BÕye ge iß gšsterir. Yorum: Fasiyes A, B, C ve D dÿßey yšnde birbirleri ile ge ißli olmalarý nedeniyle, kškensel bir ilißkiye sahip gšzÿkmektedirler. Fasiyes AÕda iri ve yassý bileßenlerin hep kšßeli ve tabakalanma dÿzlemine oûunlukla paralel olmasý, boylanmanýn olmamasý, taneler arasýnýn kýrmýzý a- murla dolu olmasý, ya da tamamen boß bulunmasý karakteristik šzellikler olup, bunlar bir bÿtÿn olarak kaya dÿßmelerine ißaret etmektedir (Blikra ve Nemec, 1993). Bu gšrÿß, fasiyes A i inde akýßkan akýßýna ißaret edecek hi bir keskin dokanak ve tane yšnlenmesinin bulunmamasýyla daha da gÿ lenmektedir. Fasiyes BÕde matriks desteûi ve oûu šrnekte gšzlenen ters derecelenme moloz akmalarýna ißaret etmektedir (Hampton, 1979; Naylor, 1980; Nemec ve KazancÝ, 1999). Fasiyes AÕnin incelenen bÿtÿn šrneklerde jeolojik anlamda ani, ancak keskin olmayan bir dokanakla Fasiyes CÕye ge iß gšstermesi, bu arada Fasiyes C i inde hala kÿ Ÿk boyutlu akýllarýn bulunmasý Fasiyes CÕnin, Fasiyes AÕnin daha yama yukarý kesimlerinde (kaya dÿßmelerinin kuyruk kesimlerinde) olußtuûu ßeklinde yorumlanabilir (Nemec ve KazancÝ, 1999). Yama yukarý bšlgelerde fiziksel ve kimyasal bozunma ile olußan kÿ Ÿk tane boyundaki malzemeler, yuvarlanma sýrasýndaki dÿßÿk kÿtle momentleri nedeniyle Fasiyes AÕya gšre daha yama yukarý alanlarda škelmek eûilimindedirler (Blikra ve Nemec, 1993). Fasiyes D ise, sedimantasyon hýzýnýn gšrece dÿßÿk olduûu bu yama yukarý alanlarda kire taßýndan olußan kaynak bšlgeyi aka layan kalsiyum ve bikarbonat a zengin sularýn yarý-kurak iklimsel dšnemlerde olußturduûu kalsit e zengin topraûa karßýlýk gelmektedir. Bu yorum, YahyalÝ kolÿvyonlarýnýn birincil olußumlarýnda, bozunma ve toprak olußumuyla birlikte kaya dÿßmeleri ve moloz akmalarýnýn birincil šneme sahip olduûuna ißaret etmektedir. Bu deûerlendirme, doûal olarak, iri blok birikiminin hýzlý ger ekleßtiûi ve daha sonra taneler arasýnýn yukarýdan taßýnan ince taneli fraksiyonun sÿzÿlmesiyle doldurulduûu Fasiyes AÕdan, sedimantasyonun gšrece yavaß, dolayýsýyla kimyasal bozunmanýn daha belirgin olduûu Fasiyes CÕye ve oradan, bÿyÿk šl Ÿde kimyasal toprak

7 OcakoÛlu 17 olußum sÿre lerinin egemen olduûu Fasiyes DÕye kadar farklý sýû bozunma derecelerinin varlýûýný gerektirmektedir. Bunu test edebilmek Ÿzere farklý fasiyeslerin ince tane boylu fraksiyonlarýndan 6 adet šrnek alýnmýß (Þekil 4a) ve X-ÝßÝnlarÝ kýrýným analizine tabi tutulmuß olup, sonu lar Þekil 4b ve cõde verilmißtir. Analizlerden elde edilen bazý kaya yapýcý minerallerin baûýl bolluklarý her Ÿ fasiyeste bir eßik kalsit bolluûunun varlýûýný gšstermekte (olasýlýkla kum tane boyutundaki kire taßý paralarýnýn varlýûýndan dolayý), Fasiyes CÕde ve šzellikle Fasiyes DÕde kalsit oranýnýn arttýûýný kanýtlamaktadýr. Bu belirleme Fasiyes DÕnin kali i olarak yorumlanmasýný doûrulamaktadýr (bknz. Þekil 4b). rneklerin kil fraksiyonlarýnýn analizi ise, smektit oranýnýn fasiyes CÕde (Fasiyes AÕya oranla) azaldýûýný, Fasiyes DÕde ise tamamen ortadan kalktýûýný gšstermektedir (Þekil 4c). Buna karßýn kaolinit bolluûu Fasiyes AÕdan CÕye belirgin bir artýß sunmakta, illit oraný ise her Ÿ fasiyeste de az ok sabit kalmaktadýr. YukarÝda deûinilen sonu lara gšre, olußumlarý sýrasýnda kaya dÿßmeleri ve moloz akmalarýnýn egemen olduûu YahyalÝ kolÿvyonlarýnda yÿzeysel bozunma ßiddeti, kolÿvyon yÿzeyi boyunca fasiyeslerin daûýlýmýnýn ve bunlara neden olan sÿre lerin bir gšstergesi olarak deûerlendirilebilir. Ortalama tane boyu daha kÿ Ÿk olan fasiyeslere ge ildik e (Fasiyes AÕdan CÕye) kil bolluûunun artmasý, genel olarak kimyasal bozunmanýn ßiddetinin de arttýûý ßeklinde yorumlanabilir.bu durum, ortamdaki suyun bolluûu ve sýcaklýk artýßý ile ilißkilendirilebilir. Kil fraksiyonunda smektitin azalmasý/kaybolmasý; buna karßýn kaolinit oranýnýn artmasý bu stratigrafik seviyelerdeki yoûun kimyasal bozunmayla ilgilidir (Chamley, 1989). Ancak kil fraksiyonunda hala illitin varlýûý, yÿzeysel bozunmanýn belli bir eßik ßiddeti aßamadýûýný gšstermektedir. Kali i seviyesinin varlýûý ise, mevsimsel farklýlýklarýn belirgin olduûu dšnemsel yarý-kurak koßullarýn bir gšstergesidir (Chamley, 1989). Yeniden AktarÝlmÝß KolŸvyonlar Þekil 1Õde II numaralý alandaki yol yarmasý boyunca bu kolÿvyonlara rastlanmýßtýr. Bunlar ok iri bloklarý i ermeleri nedeniyle, Fasiyes AÕya benzemekle birlikte, alt ve Ÿst dokanaklarýnýn onlarca metre šl eûinde bazen sarp yama lý kavisler gšstermesi nedeniyle Fasiyes AÕdan ayrýlýrlar (Þekil 5). Bu kolÿvyonlarýn Ÿst yÿzeyleri ayný zamanda bugÿnkÿ topoûrafyadaki ukurluk ve tÿmsekleri de denetlemektedir. TanÝm: AktarÝlmÝß kolÿvyonlarda Ÿ farklý fasiyes tanýmlanmýß olup, bunlarýn baßlýca šzelliklerine aßaûýda deûinilmißtir. (a) (b) (c) Þekil 4. Birincil kolÿvyal istifin farklý fasiyeslerinde bazý ana minerallerle kil minerallerinin daûýlýmý: (a) šrneklerin yeri, (b) ana mineral gruplarýnýn daûýlýmý ve (c) kil minerallerinin daûýlýmý. Figure 4. Distribution of the major and clay minerals in various facies of primary colluvium: (a) position of samples, (b) distribution of major minerals and (c) distribution of clay minerals.

8 18 Yerbilimleri Þekil 5. Yeniden aktarýlmýß kolÿvyonlarda keskin i bÿkey ve dýßbÿkey Ÿst yÿzeyler. Figure 5. Sharp concave and convex bounding surfaces in the re-sedimented colluvium. Fasiyes E: Olduk a dÿzenli kavisli Ÿst yÿzeylere sahip matriks destekli akýllardan olußur. Blok oraný genellikle yÿksektir; bazý kesimlerde tane destekli bir gšrÿnÿm sunarlar. Fasiyes i inde kavisli Ÿst yÿzeye paralel belli belirsiz bir tabakalanma mevcuttur (bknz. Þekil 5). Blok uzun eksenleri bu kaba tabakalanma yÿzeylerine az ok paralel olma eûilimindedir. Fasiyes Ÿzerindeki kavislerin dalga boylarý m kadar olup, huni ßekilli bu morfolojik šgelerin uzanýmlarý genel olarak yama yukarýdan yama aßaûýya doûrudur. Fasiyes F: Tamamen tane destekli ve yer yer 4 m apýnda kšßeli bloklarý, kaotik bir ßekilde i e- rebilmektedir. Fasiyesin alt dokanaûý, Fasiyes EÕnin Ÿst dokanaklarý tarafýndan belirlenir ve herhangi bir kazýnma veya aßýndýrma olmaksýzýn onu bir šrtÿ ßeklinde šrter. BazÝ kesimlerde akýllarýn alt dokanaûa paralel belli belirsiz bir diziliminden sšzedilebilir. Fasiyes G: Fasiyes E ve FÕnin Ÿst yÿzeylerini olußturduûu iri blok dizilimleri ile belirgin topoûrafyanýn ukurluk kesimlerini dolduran akýllý kýrmýzý amurtaßlarýndan olußur ve i yapý gšzlenmez. Fasiyes H: KalÝnlÝÛÝ mõyi bulan, gÿncel topoûrafyaya az ok paralel, yaßlý kolÿvyal istife ait tabakalanma dÿzlemlerini keser konumdaki beyaz renkli yýûýßýmlardýr (bknz. Þekil 2). Daha ok yayvan dÿzlÿklerde gšzlenir. BazÝ šrneklerde yanal devamlýlýûý 15 mõyi bulabilir. Yer yer yumrulu veya tÿpsÿ ßekle sahip kesimleri mevcuttur. Yorum: Harita gšrÿnÿmÿnde, taßýnmýß kolÿvyonlarýn heyelan topoûrafyasýyla ilißkili olduûu a Ýk bir ßekilde izlenmektedir (bknz. Þekil 1c). Bu durum, taßýnmýß kolÿvyal fasiyeslerin moloz akmalarý sonucu gelißtiûinin dolaylý bir kanýtýdýr. Fasiyes EÕnin Ÿst yÿzeyinin dýßbÿkey geometrisi ve fasiyes i inde bu yÿzeye az ok paralel ikincil tabakalanma yÿzeylerinin varlýûý, oûunlukla yÿksek blok miktarýna sahip matriks desteûi, kohezyonsuz moloz akmalarýnýn varlýûýna ißaret etmektedir (Johnson, 1970; Naylor, 1980). Moloz akmasýnda kohezyonun dÿßÿk olmasý, kendi i inde belli belirsiz makaslama yÿzeyleri i eren, kenarlarý gšrece yÿksek eûimli moloz dillerinin olußumuna yol a mýß olmalýdýr. Fasiyes F, yalnýzca akýß karakteristikleri ile Fasiyes EÕden ayrýlmaktadýr. Ü yapýsýz olmasý, bu sonuncu fasiyesin kohezyonsuz moloz akmasý ile tane akýßý arasýnda bir reolojide taßýnýp farklý Fasiyes E dilleri arasýndaki ukurlarda biriktiûini gšstermektedir (bknz. Þekil 5). Fasiyes G ise, Fasiyes E ve FÕnin ardalanmasý ile temsil edilen yama duraysýzlýûý tamamlandýktan sonra ortaya Ýkan u- kurluklarýn, olasýlýkla krip sonucu akýl ve amur karýßýmý bir malzeme ile dolmasýyla olußmußtur. Fasiyes H, heyelanlarýn etkinliklerini kaybettikleri dšnemde yeraltýsuyu seviyesine baûlý olarak gelißen karasal karbonat škelimine (kali i) karßýlýk gelmektedir (Chamley, 1989). TARTIÞMA VE SONU LAR Saha verilerine gšre Ge (?) Pliyosen yaßlý YahyalÝ kolÿvyonlarý ile bunlarýn daha sonraki zamanlarda yeniden aktarýlmýß ŸrŸnleri, ilk olußumlarýndan bugÿne deûin bšlge yama larýnda egemen olan kÿtle taßýnma sÿre leri ile bunlarý

9 OcakoÛlu 19 yšneten iklimsel koßullar hakkýnda ipu larý saûlamaktadýr. Ana hatlarýyla; Ge PliyosenÕde almardý Tepe ve KaracagedikÕin daha gÿneyindeki Toros yÿksek zirvelerinden kuzeye doûru kaya dÿßmeleri ve daha az olarak moloz akmalarýnýn egemen olduûu bir kolÿvyon istifi gelißmißtir. Bu alýßmada gšzlemler, sonraki sÿre te heyelanlara maruz kalmýß bu kolÿvyonlarýn yalnýzca 20 m kadarlýk bozulmamýß bir bšlÿmÿnde yÿrÿtÿldÿûÿnden, istifin tamamýnda kaya dÿßmesinden baßka sÿre lerin etkin olmasý kuvvetle muhtemeldir. rselenmemiß kolÿvyal istif i inde tanýmlanan dšrt fasiyes bu zamanda iklimin genelde ÝlÝk ve yaûýßlý, ayrýca belirgin gÿnlÿk ve mevsimsel de- Ûißimler sergilediûini gšstermektedir. KolŸvyonun ince tane boylu fasiyeslerinde illitlerin hala varlýklarýný korumalarý, simektit ve kaolinitlerin birlikte bulunmalarý yaûýßýn ok bol olmadýûýný kanýtlamaktadýr. KolŸvyal paketin olußumunu izleyen dšnemde, olasýlýkla PleyistosenÕde, bu sedimanlarýn ok yaygýn kÿtle hareketlerine (kaymalar ve moloz akmalarý) maruz kaldýûý anlaßýlmaktadýr. Bunun bir nedeni, kolÿvyonlarý kuzeyden sýnýrlayan ve YahyalÝ Ÿzerinden SultansazlÝÛÝ OvasÝÕna boßalan akarsu kollarýnýn yataklarýný kolÿvyonlarýn alt kotundan daha aßaûýya oyarak (topuk aßýnmasý) duraysýzlýûa yol a masý olabilirse de, asýl neden bol yaûýßlý bir dšneme ge ilmiß olmasýdýr. YaygÝn kÿtle hareketlerinin yaûýßlarla yakýndan ilißkili olduklarý bilinmektedir (šrneûin; Caine, 1980; Blikra ve Nesje, 1997; OcakoÛlu vd., 2002). Bu sÿre te daha šnce olußmuß kolÿvyonlar kaymalar ve kohezyonsuz malzemeden olußan moloz akmalarý ßeklinde yama aßaûý hareketlenmißlerdir. Birincil kolÿvyal sÿre lerin incelendiûi I numaralý alandaki heyelan aynasý olasýlýkla bu dšnemin ŸrŸnŸdŸr (bknz. Þekil 2). BŸtŸn kolÿvyon yÿzeyine egemen olan tepecikli/ ukurlu heyelan topoûrafyasý ve II numaralý alandaki (bknz. Þekil 1) bloklu fasiyesler de benzer ßekilde bu dšnemin ŸrŸnleridirler. YaÛÝßlÝ (plÿviyal) dšnemin sona ermesiyle birlikte kaymalar ve diûer kÿtle hareketleri etkinliklerini yitirmißler, heyelan topoûrafyasý Ÿzerindeki ukurluklar kriplerle taßýnmýß amurlarla dolmuß, yeraltýsuyunun uygun seviyede bulunduûu kesimlerde ve tamamen bugÿnkÿ topoûrafyanýn denetiminde kalýn kali i olußumlarý ger ekleßmißtir. YahyalÝ kolÿvyonlarýnýn sedimanter fasiyesleri ve morfolojik šzellikleri temel alýnarak šnerilen bu yaklaßým, iklimsel deûißimlere ilißkin sonu larý batýda EÛirdir civarýnda Nemec ve KazancÝ (1999) tarafýndan incelenen Ge PliyosenÕden gÿnÿmÿze kesiksiz bir kolÿvyal istifin bulgularý ile olduk a iyi bir uyum gšstermektedir ( izelge 1). izelge 1: EÛirdir ve YahyalÝ kolÿvyonlarýnýn egemen sÿre ler a ÝsÝndan karßýlaßtýrýlmasý. Table 1: Correlation of the EÛirdir and YahyalÝ colluviums in terms of dominant processes. EÛirdir kolÿvyonlarý (Nemec ve KazancÝ, 1999) YahyalÝ kolÿvyonlarý (Bu alýßma) Yaß TanÝm Yorum TanÝm Yorum G NCEL KOL VYON D Tane akmasý ve kaya Fasiyes G ve H Krip ve kali i dÿßmesi olußumlarý KOL VYON C rtÿ akmasý, kaya dÿßmesi ve kar akýßý Yeniden aktarýlmýß Heyelanlar, kolÿvyal fasiyesler kohezyonsuz (Fasiyes E ve F) malzeme i eren moloz akmalarý Kaya dÿßmesi, KOL VYON B kohezyonlu malzeme i eren moloz akmasý ve suda škelim Kaya dÿßmesi, Birincil kolÿvyal Kaya dÿßmesi ve kohezyonlu malzeme fasiyesler (Fasiyes A, moloz akmalarý PLÜYOSEN KOL VYON A i eren moloz akmasý, B, C ve D) tane akýßý ve az šrtÿ akýßý PLEYÜSTOSEN

10 20 Yerbilimleri Bu deneßtirmede, PleyistosenÕde YahyalÝ kolÿvyonlarýnda kesiksiz, farklý sulu fasiyeslerle temsil edilen bir kaydýn bulunmasýnýn gerekmediûi vurgulanmalýdýr. Bunun yerine, iklimin belirleyiciliûinde ve olasýlýkla šngšrÿlemeyen yerel morfolojik/hidrografik koßullar (yÿksek kolÿvyon yÿzeyi eûimleri, komßu akarsu sistemleriyle ilißki gibi) nedeniyle YahyalÝ kolÿvyonlarýnýn tamamen tahrip olmasý sšzkonusudur. Her durumda birbirine uzak olan iki kolÿvyal istif arasýndaki bu uyum, allosiklik bir mekanizma olarak iklimin kolÿvyonlar Ÿzerinde egemen bir etkiye sahip olduûunun bir gšstergesi olarak deûerlendirilmelidir. KATKI BELÜRTME Yazar, kil šrneklerinin X-ÝßÝnlarÝ kýrýným analizlerinin deûerlendirilmesi ve metni okuyarak yaptý- ÛÝ eleßtirileriyle saûladýûý katkýlardan dolayý Yrd. Do. Dr. Candan Gšk eoûlu (Hacettepe niversitesi, Jeoloji MŸhendisliÛi BšlŸmŸ)Õna teßekkÿr eder. KAYNAKLAR Amit, R., Harrison, J.B.J., and Enzel, Y., Use of soils and colluvial deposits in analyzing tectonic events, the southern Arava Rift, Israil. Geomorphology, 12 (2), Blikra, L.H., and Nemec, W., Postglacial avalanche activity in Western Norway: Depositional facies sequences, chronostratigraphy and palaeoclimatic implications. In Solifluction and Climatic Variation in the Holocene, B. Frenzel (ed.), Palaoklimaforschung, 11, Blikra, L.H., and Nesje, A., Holocene avalanche activity in western Norway: Chronostratigraphy and palaeoclimatic implications. Palaoklimaforschung, 19, Caine, N., The rainfall intensity-duration control of shallow landslides and debris flows. Geograhie Annual., 62A, Chamley, H., Clay Sedimentology. Springer- Verlag, Berlin Heidelberg. 623 p. Ercan, T., Fujitani, T., Matsuda, J.I, Tokel, S., Notsu, K., Ui, T., Can, B., Selvi, Y., YÝldÝrÝm, T., Fißek i, A., lmez, M., and AkbaßlÝ, A., The origin and evolution of the Cenozoic volcanism of HasandaÛÝ-KaracadaÛ area (central Anatolia). Jeomorfoloji BŸlteni 18, Erol, O., Ecemiß koridoru kuzeydoûu ucundaki SultansazlÝÛÝ OvasÝ ve Erciyes DaÛÝ kesiminin jeomorfolojisi. Ecemiß Fay Zonu Workshop-I, NiÛde, Bildiriler KitabÝ, Hampton, M.A., Buoyancy in debris flows. Journal of Sedimentary Petrology, 49, Johnson, A.M., Physical Processes in Geology. Freeman Cooper and Co., San Francisco, 327 p. Naylor, M.A., The origin of inverse grading in muddy debris flow deposits-a review. Journal of Sedimentary Petrology, 50, Nelson, A.R., Lithofacies analysis of colluvial sediments- an aid in interpreting the recent history of Quaternary normal faults in the Basin and Range province, western United States. Journal of Sedimentary Petrology, 62, Nemec, W., and KazancÝ, N., Quaternary colluvium in west-central Anatolia: sedimentary facies and palaeoclimatic significance. Sedimentology, 46, OcakoÛlu, F., Gšk eoûlu, C. and ErcanoÛlu, M., Dynamics of a complex mass movement triggered by heavy rainfall: A case study from NW Turkey. Geomorphology. 42 (3-4), Selby, M.J., Hillslope sediment transport and deposition. In Sediment Transport and Depositional Processes, K. Pye (ed.), Blackwell Scientific Publications, Oxford,