SOSYAL BİLİMLERDE ARAŞTIRMA YÖNTEMLERİ

Transkript

1 Prof. Dr. Ahmet Hamdi İSLAMOĞLU Doç. Dr. Ümit ALNIAÇIK SOSYAL BİLİMLERDE ARAŞTIRMA YÖNTEMLERİ (SPSS UYGULAMALI) Bu çalışma Allah-u Ekber dağlarında, Çanakkale de, Sakarya da, Dumlupınar da bizler için kanını döken gazilerimizin, canını veren şehitlerimizin aziz hatırlarına ithaf edilmiş ve onların torunlarına burçlu olduğumuzun bir ifadesi olarak sunulmuştur Gözden Geçirilmiş ve Genişletilmiş ÜÇÜNCÜ BASKI İSTANBUL 2013

2 II Yayın No : 2966 İşletme-Ekonomi Dizisi : Baskı Ekim 2013 İSTANBUL ISBN Copyright Bu kitabın bu basısı için Türkiye deki yayın hakları BETA Basım Yayım Dağıtım A.Ş. ye aittir. Her hakkı saklıdır. Hiçbir bölümü ve paragrafı kısmen veya tamamen ya da özet halinde, fotokopi, faksimile veya başka herhangi bir şekilde çoğaltılamaz, dağıtılamaz. Normal ölçüyü aşan iktibaslar yapılamaz. Normal ve kanunî iktibaslarda kaynak gösterilmesi zorunludur. Dizgi Baskı Cilt Kapak Tasarım : Beta Basım A.Ş. : Pasifik Ofset Cihangir Mah. Güvercin Cad. No: 3 Baha İş Merkezi A Blok Avcılar / İSTANBUL T e l : ( 0212) (Sertifika No: 12027) : Evren Kayhan Beta Basım Yayım Dağıtım A.Ş. (Sertifika No: 16136) Narlıbahçe Sok. Damga Binası No: 11 Cağaloğlu - İSTANBUL Tel : (0-212) Fax: (0-212)

3 III SUNUŞ Bilimsel Araştırma Yöntemleri başlığı ile sunulan bu çalışmanın hazırlanmasının iki önemli nedeni vardır. Birinci neden, yıllardan beri, başlangıçta Pazarlama Araştırmaları, sonraki yıllarda sosyal bilimlerde araştırma yöntemleri adı altında hem Lisans hem de Yüksek Lisans ve Doktora derslerinde genç arkadaşların karşılaştıkları zorlukları aşmalarında onlara daha fazla yardımcı nasıl olabileceğimi düşünmektir. İkinci neden araştırmanın bir ölçüde deneyim istemesi nedeniyle, deneyimlerimi onlarla paylaşma arzusudur. Genç araştırmacılar, gerçekten iyi niyetle çalışma arzusu taşımalarına karşın, araştırmayı ele alıp sonuçlandırmada ciddi sorunlar yaşamakta, bazen de jüri önünden geri dönmektedirler. Diğer yandan, araştırma yöntemlerini gerektiği gibi özümleyememiş olanlara danışman öğretim üyeleri, zamanlarının büyük bölümünü onlara yöntemle ilgili bilgi sunmak için harcamakta, asıl konulara zamanları kalmamaktadır. Bu olumsuzlukların tek suçlusu elbette ki sadece onlar değildir. Öğretim üyeleri olarak bizlerin de eksiklikleri vardır. Bu çalışmayı yapmak için, başta bizlerin aynı çağlardaki eksikliklerimizi göz önüne getirerek işe başladık. Daha sonra yazılan tezler, araştırma makaleleri, kongrelere sunulan bildirileri eleştirisel bir bakış açısıyla incelendi ve ortak eksiklik ve yanlışlıklar belirlendi. Bundan sonra en yalın anlatımla, genç arkadaşlara nasıl bir sunumla konu açıklanmalı diye düşünüldü ve çalışma ondan sonra kaleme alındı. Toplumbilimleri alanında yapılan araştırmalarda genellikle şu alanlarda sorunlarla karşılaşıldığı görülmektedir: Araştırmacı gereksiz bir acelecilikle hareket etmekte ve bu yüzden teorik bilgi eksikliği ile yola çıkmaktadır. Araştırmanın teorik yapısının noksanlığı, uygulamaya da yansımaktadır. Konu seçmede sorunlar yaşanmaktadır. Araştırmanın amacı, cevap aranacak soru net bir biçimde ifade edilememektedir. Araştırma amacı ve problemi net olarak belirlenmediği için, hem teorik hem de uygulama için gereksiz olan bilgiler bir araya getirilmekte bu da zihni bulandırmaktadır.

4 IV Problem iyi tanımlanmadığı için model kurmada, hipotez oluşturmada, uygulama için bilgi toplamada ve doğru analiz yöntemlerini kullanmada hatalara düşülmektedir. Bu listeyi daha da uzatmak mümkündür. İşte bu zorlukları aşmada araştırmacılara yardımcı olmak için bu çalışma ele alınmıştır. İlk baskısından önce ders notu olarak kaleme alınmış ve öğrenciler tarafından anlaşılıp anlaşılmadığı test edilmiş ve gerekli düzeltmeler yapılmaya çalışılmıştır Kitabın bu baskısı hazırlanırken, SPSS uygulamalarının okuyucular tarafından yeterince anlaşılamadığı görülmüş ve bu eksiklikleri gidermek için veri analizi ile ilgili bölüm detaylı bir şekilde gözden geçirilmiştir. Bu bölümün geliştirilmesinde meslektaşım Doç. Dr. Ümit Alnıaçık katkılarını sunmuştur. Bu çalışmanın amacı, bilimsel çalışma yapanlara sadece yazma, tekniklerini tanıtmak ve kaynak gösterme yöntemlerini açıklamak değildir. Bu konulara ilişkin birçok özgün yapıt vardır 1. Bu çalışmanın üzerinde duracağı asıl konu, bilimsel araştırma sürecini ve bu süreçte yürütülmesi gereken bilimsel faaliyetleri açıklamak ve bunlarla ilgili olarak olabildiğince örnekler sunmaktır. Öğrenciliğim ve akademik hayatımda oldukça şanslı olduğumu ifade etmeliyim. En büyük şansım, öğrenciliğimin her dönem ve düzeyinde çok iyi öğretmen ve hocalardan eğitim ve öğrenim görmüş olmamdır. Her birinden çok farklı şeyler; kiminden disiplini, kiminden öğretme ve açıklama yöntemlerini, kiminden araştırma ve bilimsel bakış açısını öğrendim. Bir akademisyen için, bundan daha büyük şansın olabileceğini düşünemiyorum. Akademik hayatımın başlangıç noktasında, Akademi Başkanımız Prof. Dr. Mehmet Yazıcı hocanın hem yönetim hem de akademik yol gösterici yardımlarını ömrüm boyunca hep anacağım. Prof. Dr. Ali Sait Yüksel, Prof. Dr. İsmail Özaslan, Prof. Dr. A. Hayri Durmuş ve Prof. Fikret Öcal ilk akademik rehberlerim olmuşlardır. Doktora derslerimizi büyük bir özveri ile aksatmadan yürüten Uludağ Üniversitesi öğretim Üyesi Prof. Dr. Erol İyibozkurt. A.Ü. Siyasal Bilgiler Fakültesi öğretim üyesi Prof. Dr. Ruşen Keleş ve Prof. Dr. Cudi Tuncer Gürsoy hocalarımdan çok şeyler öğrendim. Doktora Tez Danışmanlığımı üstlenen rahmetli Prof. Dr. Mehmet Oluç ve tezimi birlikte hazırladığımız, bana sabırla yol gösteren, emeğini esirgemeyen Prof. Dr. Muhittin Karabulut hocalarım olmasaydı, bu aşamaları geçemezdim. Hepsine minnet ve şükran borçluyum. 1 Bu konularda şu yapıtlara bakılabilir: Halil Seyidoğlu, Bilimsel Araştırma Ve Yazma El Kitabı, 6. Baskı, İstanbul, Mehmet Yazıcı, Bilimsel Çalışma ve Yazma Yöntemleri, İstanbul, 1993.

5 Akademiden İ.İ.B. Fakültesine dönüştüğümüzde ilk dekanımız olan Prof. Dr. Halil Seyidoğlu nun cesaret verici tutumu ve yardımları oldu. Rotasyonla Fakültemizde görev alan İ.Ü. İşletme Fakültesi öğretim Üyesi Prof. Dr. Yücel Ercan ve İktisat fakültesi öğretim üyesi Prof. Dr. Mehmet Genceli nin de büyük yardımlarını gördüm. Ayrıca; Prof. Dr. Kemal Kurtuluş, Prof. Dr. Birol Tenekecioğlu, Prof. Dr. Yavuz Odabaşı, Prof.Dr. Engin Okyay, Prof. Dr. Aykut Şireli, Prof. Dr. Mehmet Karafakioğlu, Rahmetli prof. Dr. İlhan Cemalcılar, Prof. Dr. Tunç Erem, Prof. Dr. Tuncay Kocamaz, Prof. Dr. Tuncer Tokol, Prof. Dr. Tunçtan Baltacıoğlu, Prof. Dr. Ömer Baybars Tek, Prof. Dr. İsmet Mucuk, Prof. Dr. Alptekin Günel, Prof.Dr. Ersan Bocutoğlu, Prof. Dr. Atilla Kesim ve daha pek çok hocalardan yararlandım. İlkokul öğretmenlerimden İsmail Uzun, Mehmet Gümüştaş, Fuat Özdemir; Ortaokul öğretmenlerimden şair Nabi Üçüncü, Mustafa Sarıcalı; Lise öğretmenlerimden Kemal Ülker, Sebahat Ülker, Belkıs Topkara; İlhan Duman; Zühtü Ellezoğlu, Ali Özdemir, İsmet Savaşkan ve isimlerini sayamayacağım daha niceleri bana rehber olmuşlardır. Hepsine minnet ve teşekkür borçluyum. Çalışmanın birinci bölümünde bilimle ilgili kimi kavramlara ikinci bölümde araştırma sürecinde yürütülmesi gereken faaliyetlerin listesine yer verilmiştir. Ayrıca, metin kısmının giriş bölümünde yürütülmesi gereken faaliyetler bu bölümde açıklanmıştır. Üçüncü bölüm araştırma yöntemini açıklamaya ayrılmıştır. Problemin tanımı, model ve varsayımlar bu bölümde ele alınmıştır. Dördüncü bölüm bilgi toplamaya, beşinci bölüm örneklemeye ayrılmıştır. Altıncı bölüm nitel araştırmaları kısaca tanıtmaya, yedinci ve sekizinci bölüm veri analizini açıklamaya, dokuzuncu bölüm araştırmanın biçimsel yapısına ayrılmıştır. Bu çalışma her türlü eleştiriye açıktır ve eleştirilerden büyük mutluluk duyulacaktır. Gelişmenin itici gücünün eleştiri olduğuna inanılmaktadır. Çalışmada güzel ve doğru ne varsa yukarıda isimlerini saydığım ve sayamadığım hocalarına, hatalı ve eksik olanlarsa, yazarlara aittir. V Yahya Kaptan / Kocaeli 2013

6 VI

7 İÇİNDEKİLER SUNUfi... III I. Bölüm BİLİM VE BİLİMLE İLGİLİ KAVRAMLAR 1.0. GİRİŞ KAVRAM BİLİM VE FELSEFE POZİTİVİST SOSYAL BİLİM YORUMLAYICI SOSYAL BİLİM ELEŞTİREL SOSYAL BİLİM BİLİM NEDİR BİLİMSEL YÖNTEM KURAM YASA KURAL İLKE SİSTEM (Dizge) SAV (Tez) VARSAYIM (Kabul) HİPOTEZ (Denence) AKSİYOM POSTULA YÖNTEM MANTIK DEĞİŞKEN VE PARAMETRE NEDEN, ETKİ VE İLİŞKİ OLGU... 38

8 VIII ARAŞTIRMA TÜRLERİ Konunun Ele Alınış Biçimine Göre İnceleme Türü Araştırma Tanımlayıcı Araştırma Neden - Sonuç Türü Araştırma Açıklayıcı Araştırma Yöntembilime Göre Tümdengelim Tüme varım yöntemi Anoloji Tarihsel Yöntem Araştırmanın Amacına Göre Temel Araştırmalar Uygulamalı Araştırmalar TOPLUMBİLİM ARAŞTIRMALARINDA KARŞILAŞILAN BAZI SORUNLAR II. Bölüm ARAŞTIRMA SÜRECİ 1.0. GİRİŞ KONU SEÇME KAYNAKLARA ULAŞMA ARAŞTIRMA SÜRECİNDE YÜRÜTÜLEN FAALİYETLER Kuramsal Yapı Konunun İçinde Yer Aldığı Sistem Kuramlar ve Kavramlar Kuramlar (Teoriler) Konu ile İlgili Araştırmalar Kuramsal Yapı ile İlgili Özet Araştırmanın Amacı Kavramla Kuram Arasındaki İlişki Araştırmanın Sınırları Araştırmanın Yararı Araştırmanın Kısıtları ve Yargılanması BÖLÜMLE İLGİLİ SON ÖNERİLER... 77

9 IX III. Bölüm ARAŞTIRMANIN YÖNTEMİ 1.0. GİRİŞ ARAŞTIRMA YÖNTEMİNİN EVRELERİ Araştırma Probleminin Tanımı Literatür Çalışması Araştırmanın Modeli Araştırmanın Varsayımları Araştırmanın Hipotezleri (Denenceleri) Hipotezlerin Sınanması Ayırım Yöntemi Uygunluk Yöntemi Birlikte Değişim Yöntemi Tortu Yöntemi Matematik ve İstatistik Yöntemler IV. Bölüm BİLGİ TOPLAMA YÖNTEMLERİ 1.0. GİRİŞ GEREKLİ BİLGİ TÜRLERİNİN BELİRLENMESİ BİLGİ KAYNAKLARININ BELİRLENMESİ BİLGİ TOPLAMA YÖNTEMİNİN SEÇİMİ Gözlem Yöntemi Deney Yöntemi Farklı Grupları İçeren Deneyler Statik Grup Karşılaştırmaları Test Öncesi ve Test Sonrası Deney Düzeni Dörtlü Grup Karşılaştırmaları Tam Denetimli Deney Düzeni Eksik Denetimli Deney Düzeni Anket Yöntemi Anket Formunun Hazırlanması Anket Soruları

10 X Sorularda Bulunması Gereken Özellikler Sorulara Dürüst Yanıt Alma Anketin Güvenirliliği ve Geçerliliği Soru Türleri ÖLÇME VE ÖLÇEKLEME Nominal Ölçek Ordinal (Bisit Sıralama) Ölçek Aralıklı Ölçek Sürekli Sıralama Ölçeği (Continouous Rating Scale) Oransal Ölçek Boyutsal Ayırma Ölçeği Likert Ölçeği Toplumsal Uzaklık Ölçeği İkili Karşılaştırmalar Thurstone un Karşılaştırmalı Yargılar Yasası ÖLÇMEDE DİKKAT EDİLMESİ GEREKEN HUSUSLAR SORU VE ÖLÇEKLERLE İLGİLİ KİMİ OLUMSUZ TUTUMLAR V. Bölüm ÖRNEKLEME 1.0. GİRİŞ ANA KİTLENİN TANIMI ÖRNEKLEME ÇERÇEVESİ ÖRNEK BİREYLERİNİN BELİRLENMESİ ÖRNEKLEME YÖNTEMİ Tesadüfi Örnekleme Yöntemleri Basit Tesadüfi Örnekleme Yöntemi Zümrelere Göre Örnekleme Kümelere Göre Örnekleme Alanlara Göre Örnekleme Tesadüfi Olmayan Örnekleme ÖRNEK BÜYÜKLÜĞÜNÜN BELİRLENMESİ Basit Tesadüfi Örneklemede Örnek

11 XI Standart Hatanın Belirli Bir Değerden Büyük Olmaması Hali Örnek Ortalaması ile Ana Kitle Ortalaması Arasındaki Fark ÖRNEKLEME HATALARI VI. Bölüm NİTEL ARAŞTIRMALAR 1.0. GİRİŞ NİTEL ARAŞTIRMALARDA ARAŞTIRMA SÜRECİ Nitel Araştırmalarda Örnekleme Nitel Araştırmalarda Veri Toplama Mülakat Doküman İnceleme Örnek Olay İncelemesi Odak Grup Görüşmeleri NİTEL ARAŞTIRMALARDA DİKKAT EDİLECEK NOKTALAR NİCEL ARAŞTIRMALAR NİTEL ARAŞTIRMALARLA DESTEKLENİR Mİ VII. Bölüm VERİLERİN ANALİZE HAZIRLANMASI 1.0. GİRİŞ VERİLERİN HAZIRLANMASI SPSS PROGRAMININ TANITIMI Başlangıç Program Ana Penceresi ve Menüleri SPSS Program Menüleri File Menüsü Edit Menüsü View Menüsü Data Menüsü Transform Menüsü Analyze Menüsü

12 XII Graplı Menüsü Utilities Menüsü Window Menüsü Help Menüsü Veri Girişi Değişken Tanımlama Kategori Tanımlama Çıktı Penceresi (Output Window) Kod Yazım Penceresi (Syntax Window) VERİ SÜZME VERİ DÖNÜŞTÜRME Değişken Hesaplama Yeniden Kodlama (Veri Dönüştürme) ANALİZ ÖN KOŞULLARININ TEST EDİLMESİ GİRİŞ GENEL KOŞULLAR Doğru Ölçme ve Kodlama Uç Değerlerden Arındırma (Outliers) Kayıp Değerleri İnceleme Ölçek Düzeyi Tek Boyutluluk PARAMETRİK TESTLER İÇİN ÖNKOŞULLAR Normal Dağılıma Uygunluk Varyansların Homojenliği Ölçek Düzeyi Gözlemlerin Bağımsızlığı Tesadüfilik PARAMETRİK OLMAYAN TESTLER İÇİN ÖN KOŞULLAR Hücrelerdeki Gözlem Sayısı Gözlemlerin Bağımsızlığı TANIMLAYICI İSTATİSTİKLERİN HAZIRLANMASI FREKANS TABLOLARI ÇAPRAZ TABLOLAR GÜVENİLİRLİK ANALİZİ

13 XIII VIII. Bölüm VERİLERİN ANALİZİ 1.0. GİRİŞ PARAMETRİK TESTLER T TESTİ Tek Örneklem T Testi Bağımsız İki Örneklem T Testi Eşleştirilmiş İki Örneklem T Testi VARYANS ANALİZİ Tek-Yönlü Varyans Analizi Faktöriyel Varyans Analizi Çok Bağımlı Değişkenli Varyans Analizi Kovaryans Analizleri KORELASYON ANALİZİ İkili Korelasyon Analizi Kısmi Korelasyon Analizi REGRESYON ANALİZİ Basit Doğrusal Regresyon Analizi Çoklu Regresyon Analizi FAKTÖR ANALİZİ KÜMELEME ANALİZİ Hiyerarşik Kümeleme Analizi K - Ortalamalar Kümeleme Analizi AYIRMA (DİSKRİMİNANT) ANALİZİ PARAMETRİK OLMAYAN TESTLER KİKARE TESTİ KOLMOGOROV-SMIRNOV TESTİ MANN-WHITNEY U TESTİ WILCOXON İŞARETLİ SIRA TESTİ KRUSKAL-WALLIS TESTİ SPEARMAN SIRA KORELASYONU

14 XIV IX. Bölüm ARAŞTIRMA RAPORUNUN BİÇİMİ ve KAPSAMI 1.0. GİRİŞ DİL ARAŞTIRMANIN KISIMLARI Ön Kısım Başlık İthaf Giriş İçindekiler Tablolar Kısaltmalar Son Kısım Araştırma Metni Yazım Alanı ve Biçimi Tablo ve Şekiller Bölüm Başlıkları Metin Aktarmaları Kaynak Gösterme Kaynak Göstermeyi Gerektiren Durumlar Kaynak Gösterme Yöntemleri Bağlaç Yöntemi ile Kaynak Gösterme Dipnotu Kaynak Gösterme İlk Kez Kaynak Gösterme Aynı Kaynağa Yeniden Başvurmak Özel Dipnotları BİBLİYOGRAFYA DÜZENLEME Kitaplar Pediyodikler ARAŞTIRMA HATALARI ARAŞTIRMA ANAHTARLARINA İLİŞKİN ÖRNEKLER YARARLANILAN KAYNAKLAR