Türkiye deki Özürlü Grupların Yapısının Çoklu Uyum Analizi ile İncelenmesi *

Transkript

1 Uludağ Üniveitei Tıp Fakültei Degii 3 (3) 53-57, 005 ORİJİNAL YAI Tükiye deki Guplaın Yapıının Çoklu Uyum Analizi ile İncelenmei * Şengül CANGÜR, Deniz SIĞIRLI, Bülent EDİ, İlke ERCAN, İmet KAN Uludağ Üniveitei, Tıp Fakültei, Biyoitatitik Anabilim Dalı, Bua. ÖET Bu çalışma, Tükiye deki özülülee yönelik yapılacak pojelee temel oluştuabilmei için çeşitli özülü guplaın yapılaının incelenmeini amaçlamaktadı. 00 yılında Başbakanlık Devlet İtatitik Entitüü ve Başbakanlık le İdaei Başkanlığı işbiliği ile geçekleştiilen Tükiye le Aaştımaı ndan elde edilen veilee çoklu uyum analizi uygulanmıştı. Çoklu uyum analizi onucunda ilgili değişkenlein ilk iki boyutu açıklama oanı %76.3 olaak bulunmuştu. İlgilenilen değişkenleden özün tüü ve özün otaya çıkış zamanı %4. lik bi oanla biinci boyutta, ciniyet değişkeninin ie %35. lik bi oanla ikinci boyutta ağılıklı olduğu gözlemlenmişti. Özün otaya çıkış zamanı ve özün tüü değişkenleinin yükek düzeyde ilişkili olduğu bulunmuştu. Anahta Kelimele: Çoklu uyum analizi. Homojenlik analizi. Ağılıklı en küçük kaele. bieyle. Examining The Stuctue of Diability Goup in Tukey uing Multiple Coepondence Analyi ABSTRACT Thi tudy wa pupoed to examine the tuctue of vaiou diability goup to geneate fundamental of poject concening diability in Tukey. Multiple coepondence analyi wa pefomed to the data deived fom Tukey Diability Suvey which wa caied out in 00 in collaboation with The State Intitute of Statitic and Peidency of Adminitation on Diabled People. A a eult of multiple coepondence analyi, the explanation atio of the elated vaiable fo the fit two dimenion wa found to be 76.3%. It wa obeved fom the elated vaiable that type of diability and the appeaance time of diability vaiable wee weighted in the fit dimenion with a atio 4.% and ex vaiable wa weighted in the econd dimenion with a atio of 35.%. It wa found that the appeaance time of diability vaiable i highly elated to type of diability vaiable. Key Wod: Multiple coepondence analyi. Homogenite analyi. Weighted leat uae. Diability people. Uyum analizi (Coepondence analyi; CA); bi vei matiini, atı ve ütunlaı noktalala göteilen özel bi gafikel göteim tipine dönüştüen açıklayıcı çok değişkenli bi analiz tekniğidi. Uyum analizi, kontenjan tablounda ye alan değişken ayıına ve boyut ayıına göe faklı biçimlede uygulanmaktadı. Uyum analizinin en bait fomu olan ve bait uyum analizi olaak bilinen analiz, iki yönlü Geliş Taihi: Kabul Taihi: * Bu çalışmanın bi kımı, 9 Eylül- Ekim 004 taihlei aaında Bua da düzenlenen VIII. Ulual Biyoitatitik Kongeinde pote bildii olaak unulmuştu. Aş. Gö. Şengül CANGÜR Uludağ Üniveitei Tıp Fakültei Biyoitatitik Anabilim Dalı 6059 Göükle - Bua Tlf: (04) / cangu@uludag.edu.t kontenjan tablolaının, çoklu uyum analizi (Multiple Coepondence Analyi; MCA) ya da homojenlik analizi (Homogenite Analyi; HA) olaak adlandıılan analiz ie indikatö (kukla) değişkenleinin bi matii olaak kodlanan çok yönlü kontenjan tablolaının analizi için kullanılmaktadı. Uyum analizi, ilk olaak 960 ve 970 li yıllada Fana da Jean-Paul Benzeci (973) taafından ilei üülmüştü 3. Nihiato (980), Gifi (98), Geenace (984) ve Lebat, Moineau & Wawick (984) gibi yazalaın bu konu üzeinde yapmış olduklaı çalışmalala gelişmişti 4 ve on yıllada biçok alanda kullanılmaı bu tekniğin atan bi popülaiteye ahip olduğunu götemektedi. Uyum analizi adı altında tanımlanan teknik, temel bileşenle analizinin bi benzeidi ve üekli değişkenleden ziyade keikli değişkenlee özellikle nominal değişkenlee uygulanmaktadı. Ayıca Whittake (967) taafından geliştiilen bait ölçekleme metodu olan Gadient Analizi nin bi genelleştiilmişi olaak kabul edilebili 5,6. 53

2 Ş. Cangül, ak. Tıp, biyometi, pikometi, ekonomi, pazalama, oyal bilimle gibi biçok alanda yapılan çalışmaladaki kategoik veilein gafikel bi göteim yadımıyla kolay algılanmaını ve doğu bi şekilde youmlanmaını ağlayan ve günümüzde yaygın bi şekilde kullanılan çoklu uyum analizi 7, toplumun üzeinde dumaı geeken en önemli oyal konuladan biiine uygulanmıştı. bieylein günlük yaşantılaını ahat bi şekilde ve toplumdan kopmadan idame ettiebilmelei için özellikle özülü guplaın yapıı dikkate alınaak pak ve dinlenme mekezleinin, po faaliyetleine evk etmek amacıyla po mekezleinin, eğitimleinin ekipman olaak ulula aaı tandatlada üdüebilmelei için eğitim aaçlaının yeteliliği, ulaşımlaın kolay ağlanabilmei için ulaşım aaçlaının, kaldıımlaın v.b., kültüel faaliyetlede bulunabilmelei için tiyato ve inemalaın, alışveiş mekezleinin geliştiilmei, düzenlenmei ve yeni inşa edilecekleinde uygun bi şekilde ima edilmei geekmektedi 8. Bu önemli noktalaın hayata geçiilebilmei ve özülülee yönelik yapılacak çalışmalaa temel oluştuabilmei için çeşitli özülü guplaın yapılaı otaya konulmalıdı. Bu amaç doğultuunda uyum analizi ile çeşitli özülü guplaın yapılaı incelenmiş ve ilgilenilen etmenlein bibileiyle ne kada yakın bi ilişki içeiinde olduklaı aptanmıştı. Geeç ve Yöntem Çoklu uyum analizi, veilein indikatö matiinin analiz edilmeiyle bait uyum analizinin Q kategoik değişken duumuna genelleştiilmişidi.. değişkenin J kategoii olduğu ve kategoilein toplamının J= J olduğu vaayılın. n biim olduğunda indikatö matii, ıfı ve bileden oluşan n J boyutlu bi mati olu. indikatö matiinin he bi atıı Q elemandan oluşu ve tüm elemanlaının ayıı nq ya eşitti. indikatö matiinin analizinde toplam vayayon, bi kontenjan tablou gibi üzeinden heaplanan ve =n(j-q) şeklinde tanımlanan ki-kae itatitiği olmaktadı. indikatö matii [... Q ] şeklinde ifade edilmektedi. (n J ), J kategoileiyle. kategoik değişkeni götemektedi. But matii olaak iimlendiilen B, majinal fekanlaın diyagonal matileini içeen değişken çiftlei aaındaki tüm kontenjan tablolaının üpematiidi. B But matii imetik olduğundan indikatö matiinin uyum analizindeki optimal ütun paametelei, B But matiinin analizindeki ya atı ya da ütun paameteleiyle benze olduğu göteilebili. B matiinin temel inetialaı ( µ bileşenlei), indikatö matiindekilein kaeleidi. Böylece B nin bulunmaıyla, nin çoklu uyum analizindeki ütunlaı (kategoile) için yeniden çözüm yapılabili. indikatö matii, veilede ye alan çok yönlü bilgiyi kapamaına ağmen çoklu uyum analizinin, adece iki yönlü bilgiyi analiz ettiği açıkça göülmektedi. Bunun onucu olaak; çoklu uyum analizinin, But matiin ağılıklı en küçük kaele yaklaşımı olduğu öylenebili. Ki-kae itatitiği, bi kontenjan tablou gibi B için teka heaplanabili. Baitleştiilmiş şekli aşağıdaki gibi B = + (J Q) k n () yazılabili. Buada, diyagonal dışındaki elemanladan oluşan N = alt tablo için ki-kae itatitiğidi. Toplam vayayonun ölçüü ie di. Bi B But matii veildiğinde çoklu uyum analizi, b t{ D (B H)D (B H) } () eşitliğini minimize eden daha düşük anklı H matiiyle, B nin ağılıklı en küçük kaele yaklaşımı olaak tanımlanabili. Bu B But matiinin uyum analizidi. Buada b, B matiinin genel toplamıdı. D ie B matii imetik olduğundan atı ve ütun kategoi oanlaının diyagonal matiidi. B But matiinin he bi N alt tablou, çapaz tablola haline getiilmiş olan n biimin toplam ayıına eşit olduğundan, b=n Q şeklinde ifade edilebili. değişkeni için J kategoi oanlaının vektöü ile göteilmektedi ( =). Aynı zamanda bu hehangi bi için N nin atı kategoi oanlaının bi etidi. nun elemanlaından fome edilen J J boyutlu diyagonal mati D ile göteilmektedi. Bu doğultuda eşitlik () n t{ D (B H)D (B H) } { D (N H )D (N H ) } Q Q t = = n (3) şeklinde yeniden yazılabili. Buada H, H nin üpematiidi. N =t H = 54

3 Guplaın Yapıının Çoklu Uyum Analizi { D (N H )D (N H ) } olduğundan eşitlik (3) aşağıdaki gibi daha bait fomda yazılabili. n N H ) (4) Bu metotla minimize edilen fonkiyon, B nin diyagonal elemanlaının üt kımındaki elemanlaının oluştuduğu alt tabloya kaşılık gelen, Q(Q-) teimin toplamı olan n N H ) (5) < di. Eşitlik (3) ün minimizayonu, Healy & Goldtein (976) taafından tanımlanan uyuşmazlık fonkiyonunun minimizayonuna ve Nihiato (980) taafından belilenen iç tutalılık kiteine eşitti 4. Çoklu uyum analizinden elde edilen onuçlaın gafikle göteimi youmlaın daha kolay yapılmaını ve he bi değişkene ait kategoile aaındaki ilişkilein daha anlaşılı olmaını ağlamaktadı. Gafik üzeinde he bi kategoi, nokta ile göteilmektedi. Hehangi bi noktanın oijinden uzaklığı, o noktanın yani kategoinin önemini ifade etmektedi. Gafik üzeinde oijinden ilgilenilen noktaya bi doğu çizildiğinde, diğe noktalaa da oijinden başka doğula çizildiğinde ilgilenilen noktaya ait doğu ile diğe doğula aaındaki açı, ilgilenilen nokta ile diğe noktala aaındaki ilişkiyi götemektedi. Açının küçüklüğü ilişkinin büyüklüğünü, açının büyüklüğü ie ilişkinin küçüklüğünü ifade etmektedi 9. Tükiye deki özülü bieylein pofilini otaya koymak ve egonomik boyutlaının aaştıılmaına yönelik bundan ona yapılacak pojelee ışık tutmak amacıyla, 00 yılında Başbakanlık Devlet İtatitik Entitüü ve Başbakanlık le İdaei Başkanlığı ile işbiliği içeiinde geçekleştiilen Tükiye le Aaştımaı ndan elde edilen veile kullanılmıştı. Bu doğultuda aşağıda düzeylei veilen üç kategoik değişken ele alınmıştı. Bunla, özün tüü (-Otopedik, -Göme, 3- İşitme, 4-Dil ve Konuşma ve 5-ihinel ), özün otaya çıkış zamanı (- Doğuştan, - Sonadan ve 3-Bilinmeyen) ve ciniyetti (-Ekek ve -Kadın). Çoklu uyum analizi, SPSS 3 paket pogamında yapılmıştı. Bulgula Ülkemizde nüfuun %.9'unu özülü bieyle (otopedik, göme, işitme, dil ve konuşma, zihinel özülü ve üeğen hatalığı olan kişile) oluştumaktadı. Bu oan nüfuun ini içemektedi. lein %. ini ( ) ekekle, %3.45 ini ( ) kadınla oluştumaktadı. guplaın tamamında özün onadan otaya çıkma oanı çok yükek aptanmıştı. Ayıca yeleşim yei dikkate alındığında %.7 i kentlede, %.67 i ie kıal keimde ve bölgelee göe ie en çok Mamaa Bölgei nde (%3.3) yaşamaktadıla. Özün tüüne göe özülü nüfua ilişkin oanla (%) Tablo I de veilmişti 0. Tablo I. Özün Tüüne Göe Nüfu Oanı (%) * Otopedik Göme İşitme Dil ve Konuşma ihinel Tükiye Ekek Kadın Yeleşim Yei Kent Kı Bölge Mamaa Ege Akdeniz İç Anadolu Kaadeniz Doğu Anadolu Güneydoğu Anadolu * Tükiye İtatitik Yıllığı (004) ndan alıntı yapılmıştı. Özün tüü, özün otaya çıkış zamanı ve ciniyet değişkenleinin ayıma ölçüleine ilişkin gafik, Şekil de veilmişti. Bu gafik incelendiğinde; özün tüü ve özün otaya çıkış zamanı değişkenleinin ilk boyutta büyük, ikinci boyutta ie daha küçük ayıma ölçüleine ahip olduklaı ve biinci boyut boyunca bu değişkenlein kategoilei aaındaki ayımın yükek bi deeceye ahip olduğu göülebili. İkinci boyutun ie ciniyet değişkeniyle ilişkili olduğu yani bu boyutta çok büyük ayıma ölçüüne ahip olduğu ve değişkenin kategoileinin bu boyutta yayılım götediği açıkça göülebili. He bi değişkene ait kategoilein biinci ve ikinci boyuttaki mekezi koodinatlaı Tablo II de veilmişti. 55

4 Ş. Cangül, ak. 0,6 Oz_Ot_Çik_amani Ozu_Tüü Ekek Dil ve Konuşma Özül Otopedik ihinel Boyut 0,4 0,3 0, 0, Oz_Ot_Çik_amani Ozu_Tüü Boyut Sonadan Göme Kadın İitme Dogutan 0, 0, 0,3 0,4 Boyut 0,6 0,7-3 Şekil : Ayıma Ölçüleine Ait Gafik Tablo II. Değişkenlee ait Kategoilein Boyutlaa Göe Mekezi Koodinatlaı -4 -,0 - Bilinmeyen Boyut,0,5,0 Şekil : Çoklu Uyum Analiz Gafiği Özü Tüü Mekezi Koodinatla Boyut Otopedik Göme İşitme Dil ve Konuşma ihinel Özün Otaya Çıkış amanı Doğuştan Sonadan Bilinmeyen Ekek Kadın Şekil de ie çoklu uyum analizi gafiği ye almaktadı. Bu gafik incelendiğinde şu youmlaa ulaşmak mümkündü. Özü tüü değişkeninin dil ve konuşma, göme ve zihinel özülü kategoileinin biinci boyutta yayılım götediği ancak işitme özülü kategoiinin ie ikinci boyutta ye aldığı göülebili. Özün otaya çıkış zamanı değişkeninin doğuştan ve onadan kategoilei biinci boyutta bulunuken, bilinmeyen kategoiinin ikinci boyutta olduğu öylenebili. değişkeninin ie he iki kategoiinin ikinci boyutta ye aldığı açıkça göülebili. Tatışma Vei indigeme ve atık analizleden bii olaak bilinen çoklu uyum analizi aacılığıyla iki ya da daha fazla boyutlu gafikte kategoik değişkenlee ilişkin bilgi elde edilebildiğinden, ayıca atı pofilleindeki homojenlik ekikliği ya da kontenjan tablounun atı ve ütunlaı aaındaki bağımlılığı (ya da etkileşimi) daha düşük boyutta açıklama imkanı ağladığından analitle taafından tecih edilmektedi. Tükiye deki özülü bieylein pofilini otaya koymak amacıyla yapılan bu çalışmada; özün tüü ve özün otaya çıkış zamanı değişkenleinin biinci boyutta (%4.), ciniyet değişkeninin ie ikinci boyutta (%35.) ağılıklı olduklaı bulunmuştu (Şekil ). Buna göe, ilgili değişkenlein ağılıklı olaak bulunduklaı boyutla doğultuunda, ilk iki boyutun %76.3 açıklayıcılığa ahip olduğu göülebilmektedi. Tablo II deki bulgulaa dayanaak elde edilen ve Şekil de ye alan çoklu uyum analiz gafiğine göe, değişkenlee ait kategoilein guplaşmala götediği açıkça göülebilmektedi. Bu bilgile doğultuunda şu youmla yapılabili; otopedik ve göme özülü ekek bieylein özüleinin onadan otaya çıktığı, dil ve konuşma özülü ve zihinel özülü bieylein özüleinin doğuştan olduğu, ekekleden çok kadınlaın işitme özü bulunduğu ve özün otaya çıkış zamanı değişkeninin bilinmeyen kategoiinin diğe kategoilele aaında bi ilişki olmadığı öylenebili. Sonuç olaak özün tüü ve özün otaya çıkış zamanı değişkenleinin yükek düzeyde ilişkili olduğu bulunmuştu. 56

5 Guplaın Yapıının Çoklu Uyum Analizi Bu çalışma, özellikle egonomik boyutlaının aaştıılmaına yönelik yapılacak pojelee yol göteici niteliktedi. lele ilgili çok ayıda yaal düzenlemele yapılmaına ağmen uygulama alanında başaı ağlanamamıştı. Taihel gelişim incelendiğinde özülülee unulan hizmetlein on deece yeteiz olduğu göülmektedi. Bu nedenle, özülü guplaın yapıının otaya konulduğu youmla dikkate alınaak pak, dinlenme ve po mekezleinin, ulaşım aaçlaının, kaldıımlaın v.b., tiyato ve inemalaın, alışveiş mekezleinin geliştiilmei, düzenlenmei ve yeni inşa edilecekleinde uygun bi şekilde ima edilmei geekliliği, uygulama alanında elde edilemeyen başaıyı az da ola ağlayacağı düşünülmektedi. Kaynakla. Geenace M, Hatie T. The geometic intepetation of coepondence analyi. J Am Stat Aoc 987; 8: Özdama K. Paket pogamla ile itatitikel vei analizi. Ekişehi: Kaan Kitabevi; Panagiotako DB, Pitavo C. Intepetation of epidemiological data uing multiple coepondence analyi and log-linea model. JDS 004; : Geenace MJ. Coepondence analyi of multivaiate categoical data by weighted leat-uae. Biometika 988; 75: Hill MO. Coepondence analyi: A neglected multivaiate method. Appl Stat 974; 3: Higg NT. Pactical and innovative ue of coepondence analyi. The Statitician 990; 40: Jambu M. Exploatoy and multivaiate data analyi. San Diego: Academic Pe; Soyal Hizmet Uzmanı Web Sitei. ( 9. Palme MW. Putting thing in even bette ode: The advantage of canonical coepondence analyi. Ecology 993; 74: Devlet İtatitik Entitüü. Tükiye İtatitik Yıllığı 004. Ankaa: D.İ.E.; von Eye A. Configual feuency analyi of longitudinal multivaiate epone. In: von Eye A (ed). Statitical method in longitudinal eeach: Time eie and categoical longitudinal data, volume II. San Diego, CA: Academic Pe;