İNSAN HAKLARI AVRUPA SÖZLEŞMESİ VE ANAYASA

Transkript

1 İNSAN HAKLARI AVRUPA SÖZLEŞMESİ VE ANAYASA ANAYASA MAHKEMESİNE BİREYSEL BAŞVURU KAPSAMINDA BİR İNCELEME Sibel İNCEOĞLU (Editör) YAZARLAR: Sibel İnceoğlu Oya Boyar Ulaş Karan Olgun Akbulut (10, 15 ve 16. Bölümler) Gülay Arslan Öncü (7. Bölüm) Lami Bertan Tokuzlu (8. Bölüm) Beta

2 Yayın No : 2912 Hukuk Dizisi : 1433 Copyright Avrupa Konseyi (1. Baskı) 2. Baskı - Haziran İSTANBUL Tıpkı 3. Baskı - Ekim İSTANBUL ISBN Dizgi : Beta Bas m A.fi. Bask -Cilt : Pasifik Ofset (Sertifika No ) Cihangir Mah. Güvercin Cad. No: 3 Baha İş Merkezi A Blok Avcılar / STANBUL Tel: Kapak Tasar m : Beta Basım Beta Basım Yayım Dağıtım A.Ş. (Sertifika No ) Narl bahçe Sokak No. 11 Ca alo lu - STANBUL Tel : (0-212) Fax: (0-212)

3 İÇİNDEKİLER SUNUŞ Kitabın hazırlığına, Yüksek Yargı Kurumlarının Avrupa Standartları Bakımından Rollerinin Güçlendirilmesi Ortak Projesi desteğiyle, Anayasa Mahkemesine bireysel başvuruya konu olan anayasal hak ve özgürlükleri belirlemek için, Anayasa Mahkemesinin 2012 Haziran ında getirdiği öneri üzerine başlanıldı. Amaç, Anayasa md 148/3 gereği, İnsan Hakları Avrupa Sözleşmesi kapsamındaki anayasal hak ve özgürlükleri tespit ederek yargıç ve savcılarımıza kaynaklık edebilecek verileri sunmaktı. Kitabın planlanması sürecinde, çalışmanın derinlikli olabilmesi bakımından anayasal hak ve özgürlükleri belirlemenin ötesine geçilerek, anayasal içeriğin sözleşmesel içerikle uyumu ya da uyumsuzluğunun belirlenmesine yönelik kapsam genişletilmesi önem kazandı. Böyle bir kitabın hazırlığı önerisini gündeme getirerek ve sonrasında çalışmanın kapsamının genişletilmesine sıcak bakarak, akamedemik camia ile işbirliğini ve bilimselliği önemseyen, bireysel başvuru sürecine olağanüstü bir ihtimamla yaklaşan Sayın Başkan Haşim Kılıç a hem bir bilim kadını hem de bir vatandaş olarak şükranlarımı sunmayı bir borç bilirim. Bu denli geniş kapsam tek bir kişinin kısa bir süre içinde çalışmayı tamamlamasını zorlaştırıyordu, bu ancak ortaklaşa yürütülen bir çalışma ile mümkündü. Böyle bir çalışma hem İnsan Hakları Avrupa Sözleşmesi ve İnsan Hakları Avrupa Mahkemesinin içtihadına yönelik bilgiyi, hem de Anayasa ve Anayasa Mahkemesinin içtihatına yönelik derinlikli bir donanımı gerektiriyordu. Bu nedenle Kitap, İnsan Hakları Avrupa Sözleşmesi üzerinde uzun yıllardır çalışan ve akademik yaşamında sözleşmesel hak ve özgürlükler üzerine akademik tezler, kitap ve makaleler yazmış ve aynı zamanda Anayasa Hukuku formasyonuna sahip olan akademisyenlerin katkısıyla yazıldı. Çalışmaya altışar bölümü kaleme alarak büyük bir özveriyle katkı sunan Yrd. Doç. Dr. Oya Boyar ve Yrd. Doç. Dr. Ulaş Karan başta olmak üzere, yazarlar Yrd. Doç. Dr. Olgun Akbulut, Dr. Gülay Arslan Öncü ve Yrd. Doç. Dr. Lami Bertan Tokuzlu ya teşekkürlerimi sunmak isterim. Ayrıca kitabın düzeltme aşamalarında bizlerden yardımlarını esirgemeyen araştırma görevlileri Gözde Atasayan ve Zülfiye Yılmaz a da içtenlikle teşekkür ederim. Kitap birbirinden bağımsız makalelerden oluşan bir mimariyle kurgulanmadı, bölümler arasında birbiriyle çelişen yaklaşımlara yer vermemeye özen gösterildi. Bu nedenle çalışmanın bütünlüklü bir yaklaşıma sahip olabilmesi için her bir bölüm için benim başkanlığımda uzun tartışmalar ve bilgi alışverişiyle geçen altı atölye çalışması yapıldı. Ayrıca bütün bölümler yazarlar tarafından tamamlandığında tekrar uzun bir editölük çalışmasıyla birbirleriyle bağlantılandırıldı, dil birliği sağlanmaya çalışıldı. Dolayısıyla her bölüm ayrı bir yazar tarafından yazılmış olsa da anayasal hükümlerin bağlantıları ve bunlara yönelik önerilen özgün yorum yöntemleri aslında sadece o bölümün yazarına mal edilemez; kolektif bir çalışmanın ürünüdür. Kitap ilk olarak yargıç ve savcılara ücretsiz dağıtılmak üzere hazırlandı. Fakat bireysel başvuru usulünün etkin kullanımı bakımından avukatların da bu süreçte konuya ilişkin bilgiye ulaşabilmeleri önemli. Bu bakış açısıyla konuya yaklaşıp, kitabın profesyonel bir yayınevi tarafından da yayımlanarak ulaşılabilir kılınmasına onay veren Avrupa Konseyi çalışanlarına müteşekkirim. İstanbul, Nisan 2013 Prof. Dr. Sibel İnceoğlu Editör iii

4

5 İÇİNDEKİLER İÇİNDEKİLER SUNUŞ... iii KISALTMALAR...xxi GİRİŞ...1 KISIM I GENEL ESASLAR BÖLÜM I: ANAYASA VE İNSAN HAKLARI AVRUPA SÖZLEŞMESİ İLİŞKİSİ...7 Yazar: Prof. Dr. Sibel İnceoğlu I. İnsan Hakları Avrupa Sözleşmesinin İç Hukuktaki Yeri...7 A- İnsan Hakları Avrupa Sözleşmesinin Hiyerarşik Değeri...7 B- İnsan Hakları Avrupa Sözleşmesinin Hiyerarşik Değeri Karşısında Yasama ve Yargının Yükümlülükleri...9 C- Bireysel Başvuruda İnsan Hakları Avrupa Sözleşmesinin Yeri II. Anayasa Mahkemesinin İnsan Hakları Avrupa Sözleşmesini Yorumlayış Biçimi A- Destek Ölçü Norm Olarak İnsan Haklarına Güvence Getiren Sözleşmeler B- Destek Ölçü Norm Olarak İnsan Hakları Avrupa Mahkemesi Kararları III. İnsan Hakları Avrupa Sözleşmesinin 1982 Anayasasına İçerik Bakımından Etkisi...18 IV. Değerlendirme BÖLÜM II: HAK VE ÖZGÜRLÜKLERİ SINIRLAMA VE GÜVENCE REJİMİ...23 Yazar: Prof. Dr. Sibel İnceoğlu I. Anayasa ve İnsan Hakları Avrupa Sözleşmesinde Hak ve Özgürlüklerin Yasayla Sınırlanması A- Sınırlama Sistemi Kademeli Sistemin Anlamı Yasa Kaydı Öngörülmeyen Haklar B- Sınırlama ve Güvence Ölçütleri Meşru Amaç -Sebebe Bağlılık Hukukilik - Yasayla Sınırlama Demokratik Toplum a. İnsan Hakları Avrupa Mahkemesi Kararları aa. Zorlayıcı Toplumsal İhtiyaç ve Takdir alanı bb. Müdahale Edilen Hakkın Özel Yönü v

6 vi İNSAN HAKLARI AVRUPA SÖZLEŞMESİ VE ANAYASA cc. Demokrasi Anlayışı dd. Avrupa Konsensüsü b. Anayasa Mahkemesi Kararları Ölçülülük a. Anayasa ve İnsan Hakları Avrupa Sözleşmesi b. İnsan Hakları Avrupa Mahkemesi Kararları c. Anayasa Mahkemesi Kararları Diğer Anayasal Güvence Ölçütleri a. Hakkın Özüne Dokunma Yasağı b. Anayasanın Sözüne ve Ruhuna Uygunluk c. Laik Cumhuriyetin Gerekleri II. Hak ve Özgürlüklerin Pozitifleşmiş Norm Alanı A- Norm Alanının Pozitifleşmiş Anayasal Çerçevesi ve İnsan Hakları Avrupa Sözleşmesi Anayasal Yasaklar Anayasadaki Norm Alanının Pozitifleşmiş Sınırları B- İnsan Hakları Avrupa Sözleşmesinde Norm Alanının Pozitifleşmiş Çerçevesi ve Anayasa III. Değerlendirme BÖLÜM III: DEVLETİN POZİTİF YÜKÜMLÜLÜKLERİ ve DOLAYLI YATAY ETKİ...53 Yazar: Yrd. Doç. Dr. Oya Boyar I. Negatif ve Pozitif Yükümlülükler Ayrımı II. Devletin Temel Hakları Üçüncü Kişilerin Eylemlerine Karşı Koruma Yükümlülüğü A- Teorik Çerçeve Doğrudan Yatay Etki Yatay Etkiyi Reddeden Görüş Dolaylı Yatay Etki B- İnsan Hakları Avrupa Sözleşmesi Yatay Etkinin Sözleşme Sistemi İçindeki Yeri Pozitif Yükümlülükler Kapsamında Dolaylı Yatay Etki C- Anayasa Yatay Etkinin Anayasal Dayanakları Anayasa Mahkemesine Bireysel Başvuru ve Anayasal Hakların Yatay Etkisi III. Devletin Hakları Gerçekleştirme Yükümlülüğü A- İnsan Hakları Avrupa Sözleşmesi B- Anayasa IV. Değerlendirme... 80

7 İÇİNDEKİLER BÖLÜM IV: HAKKIN VE YETKİNİN KÖTÜYE KULLANILMASI YASAĞI...81 Yazar: Yrd. Doç. Dr. Oya Boyar I. Kötüye Kullanma Yasağı ve Anayasa Hukuku II. İnsan Hakları Avrupa Sözleşmesinde ve Anayasada Hakkın Kötüye Kullanılması Yasağı A- İnsan Hakları Avrupa Sözleşmesi Demokrasinin Korunmasına İlişkin İçtihadi Dönüşüm Kötüye Kullanma Yasağının Uygulama Alanının Değişmesi B- Anayasa III. İnsan Hakları Avrupa Sözleşmesinde ve Anayasada Yetkinin Kötüye Kullanılması ya da Yetki Saptırması Yasağı A- İnsan Hakları Avrupa Sözleşmesi B- Anayasa IV. Değerlendirme BÖLÜM V: OLAĞANÜSTÜ YÖNETİM USULLERİNDE TEMEL HAK VE ÖZGÜRLÜKLERE İLİŞKİN ASKIYA ALMA REJİMİ...97 Yazar: Yrd. Doç Dr. Oya Boyar I. Askıya Alma Rejimin Uygulamaya Konması A- İnsan Hakları Avrupa Sözleşmesi Usuli Şartlar: Bildirim Yükümlülüğü, Çekince ve Deklarasyonlar a. Bildirim Yükümlülüğü b. Çekince ve Deklarasyonlar Savaş veya Ulusun Varlığını Tehdit Eden Başka Bir Genel Tehlikenin Mevcudiyeti B- Anayasa II. Askıya Alma Rejiminin Uygulanması A- Sebebe Bağlılık: Konu, Yer ve Zaman İnsan Hakları Avrupa Sözleşmesi Anayasa B- Ölçülülük İnsan Hakları Avrupa Sözleşmesi Anayasa C- Uluslararası Hukuktan Doğan Yükümlülüklere Uygunluk III. Değerlendirme vii

8 İNSAN HAKLARI AVRUPA SÖZLEŞMESİ VE ANAYASA KISIM II HAK VE ÖZGÜRLÜKLER BÖLÜM I: YAŞAM HAKKI Yazar: Yrd. Doç. Dr. Ulaş Karan I. Kapsam ve Temel Özellikler A- İnsan Hakları Avrupa Sözleşmesi B- Anayasa II. Yaşam Hakkının İstisnaları A- Ölüm Cezası İnsan Hakları Avrupa Sözleşmesi Anayasa B- Güç Kullanımı Sonucunda Ölüme Sebebiyet Verme İnsan Hakları Avrupa Sözleşmesi Anayasa III. Hakkın Doğurduğu Devlet Yükümlülükleri A- İnsan Hakları Avrupa Sözleşmesi Negatif Yükümlülükler Pozitif Yükümlülükler a. Maddi Yükümlülükler b. Usuli Yükümlülükler B- Anayasa IV. Değerlendirme Yaşam Hakkı Bakımından İHAS ve Anayasa Karşılaştırma Tablosu BÖLÜM II: İŞKENCE VE KÖTÜ MUAMELE YASAĞI Yazar: Yrd. Doç Dr. Oya Boyar I. Devlet Yükümlülüklerinin Kapsamı A- İnsan Hakları Avrupa Sözleşmesi Devletin Negatif Yükümlülükleri ya da Yasak Fiiller a. İşkence b. İnsanlık Dışı Muamele c. Aşağılayıcı Muamele Devletin Pozitif Yükümlülükleri a. Koruma Yükümlülükleri b. Gerçekleştirme Yükümlülükleri aa. Devletin Gözetimi Altındaki Kişilere İlişkin Yükümlülükleri bb. Devletin Asgari Yaşam Koşullarını Sağlama Yükümlülüğü Devletin Usuli Yükümlülükleri B- Anayasa viii

9 İÇİNDEKİLER II. Yasağın Sözleşmesel ve Anayasal Güvenceleri A- Yasağın Mutlak Niteliği B- İnsan Onuru III. Değerlendirme İşkence ve Kötü Muamele Yasağı Bakımından İHAS ve Anayasa Karşılaştırma Tablosu BÖLÜM III: KÖLELİK, KULLUK, ZORLA ÇALIŞTIRMA VE ZORUNLU ÇALIŞMA YASAĞI Yazar: Yrd. Doç. Dr. Ulaş Karan I. Kapsam ve Temel Özellikler A- İnsan Hakları Avrupa Sözleşmesi B- Anayasa II. Yasağın Doğurduğu Devlet Yükümlülükleri A- İnsan Hakları Avrupa Sözleşmesi B- Anayasa III. Yasağın İstisnaları A- Sözleşmeye Uygun Olarak Özgürlüğü Kısıtlanan Kişiden Yapılması İstenen Çalışma İnsan Hakları Avrupa Sözleşmesi Anayasa B- Askerlik Hizmeti veya Alternatif Sivil Hizmet İnsan Hakları Avrupa Sözleşmesi Anayasa C- Olağanüstü Durumlarda Mecbur Tutulan Hizmetler İnsan Hakları Avrupa Sözleşmesi Anayasa D- Yurttaşlık Yükümlülükleri Kapsamındaki Çalışma veya Hizmet İnsan Hakları Avrupa Sözleşmesi Anayasa IV. Değerlendirme Kölelik, Kulluk, Zorla Çalıştırma ve Zorunlu Çalışma Yasağı Bakımından İHAS ve Anayasa Karşılaştırma Tablosu BÖLÜM IV: KİŞİ ÖZGÜRLÜĞÜ VE GÜVENLİĞİ HAKKI Yazar: Yrd. Doç. Dr. Ulaş Karan I. Kapsam ve Temel Özellikler A- İnsan Hakları Avrupa Sözleşmesi B- Anayasa II. Hakkın İstisnaları ix

10 x İNSAN HAKLARI AVRUPA SÖZLEŞMESİ VE ANAYASA A- Yetkili Bir Mahkemenin Verdiği Mahkumiyet Kararı Sonrasında Tutulma İnsan Hakları Avrupa Sözleşmesi Anayasa B- Mahkeme Kararına Uymama Sebebiyle veya Yükümlülüğün Yerine Getirilmesini Sağlamak Amacıyla Yakalama veya Tutma İnsan Hakları Avrupa Sözleşmesi Anayasa C- Yetkili Adli Merci Önüne Çıkarılmak Amacıyla Yakalama veya Tutma İnsan Hakları Avrupa Sözleşmesi Anayasa D- Küçüklerin Tutulması İnsan Hakları Avrupa Sözleşmesi Anayasa E- Bulaşıcı Hastalığı Olanların, Akıl Hastalarının, Alkoliklerin, Uyuşturucu Bağımlılarının ve Serserilerin Tutulması İnsan Hakları Avrupa Sözleşmesi Anayasa F- Ülkeye Girişin Önlenmesi veya Sınır Dışı ve Geri Verme Amacıyla Yakalama ya da Tutma İnsan Hakları Avrupa Sözleşmesi Anayasa III. Özgürlüğünden Yoksun Bırakılan Kişinin Hakları A- Anladığı Dilde Derhal Bilgilendirilme Hakkı İnsan Hakları Avrupa Sözleşmesi Anayasa B- Derhal Bir Yargıç Önüne Çıkarılma Hakkı İnsan Hakları Avrupa Sözleşmesi Anayasa C- Makul Sürede Yargılanma veya Yargılama Sırasında Salıverilme Hakkı İnsan Hakları Avrupa Sözleşmesi Anayasa D- Özgürlüğünden Yoksun Bırakılanın Mahkemeye Başvurma Hakkı İnsan Hakları Avrupa Sözleşmesi Anayasa E- Tazminat Hakkı İnsan Hakları Avrupa Sözleşmesi Anayasa F- Yakınlarına Haber Verme Hakkı İnsan Hakları Avrupa Sözleşmesi Anayasa IV. Değerlendirme Kişi Özgürlüğü ve Güvenliği Hakkı Bakımından İHAS ve Anayasa Karşılaştırma Tablosu. 208

11 İÇİNDEKİLER BÖLÜM V: ADİL YARGILANMA HAKKI Yazar: Prof. Dr. Sibel İnceoğlu I. Kapsam ve Norm Alanı A- İnsan Hakları Avrupa Sözleşmesi B- Anayasa II. Mahkemeye Başvurma Hakkı A- İnsan Hakları Avrupa Sözleşmesi Dava Açma Hakkına Yönelik Sınırlamalar Mahkemenin Yargı Yetkisine Yönelik Sınırlamalar B- Anayasa Dava Açma Hakkına Yönelik Sınırlamalar Mahkemenin Yargı Yetkisine Yönelik Sınırlamalar III. Yasayla Kurulmuş Bağımsız ve Tarafsız Mahkemede Yargılanma Hakkı A- İnsan Hakları Avrupa Sözleşmesi Yasayla Kurulmuş Mahkeme Bağımsız Mahkeme a. Yargıçların Niteliği b. Yargıçların Atanması, Güvenceleri, Mahkemenin Görünümü Tarafsız Mahkeme a. Temel Özellikler b. Kanun Yolları ile Giderim ve Feragat B- Anayasa Yasayla Kurulmuş Mahkeme Bağımsız Mahkeme Tarafsız Mahkeme IV. Hakkaniyete Uygun Yargılanma Hakkı A- İnsan Hakları Avrupa Sözleşmesi Silahların Eşitliği İlkesi a. Tanık Dinlenmesinde Hak Eşitliği b. Bilgi ve Belgelere Ulaşmada Eşitlik c. Yasamanın Müdahalesi Çelişmeli Yargılama İlkesi Yargılamaya Etkili Katılım ve Duruşmada Hazır Bulunma Hakkı a. Temel Özellikler b. Kanun Yolları ile Giderim ve Feragat Susma ve Kendini Suçlayıcı Delil Sunmaya Zorlanmama Hakkı Delillere İlişkin Temel Kurallar a. Delillerin Duruşmada Sunuluşu ve Tartışılması b. Hukuka Aykırı Biçimde Elde Edilen Deliller c. Delile Ulaşma ve Yorum Yapma Hakkı xi

12 xii İNSAN HAKLARI AVRUPA SÖZLEŞMESİ VE ANAYASA d. Tanık veya Bilirkişi Dinlenmesi Talebinin Reddi e. Delile Verilen Ağırlık ve Delilin Değerlendirilmesi Gerekçeli Karar Hakkı B- Anayasa Hakkaniyete Uygun Yargılanma Hakkına İlişkin Açık Hükümler Hakkaniyete Uygun Yargılanma Hakkının Zımni Unsurları V. Masumiyet Karinesi A- İnsan Hakları Avrupa Sözleşmesi B- Anayasa VI. Suç İsnad Edilen Kişinin Asgari Hakları A- İnsan Hakları Avrupa Sözleşmesi Suçlama Hakkında Bilgilendirilme Hakkı Gerekli Zaman ve Kolaylıklara Sahip Olma Hakkı Kendi Kendini Savunma veya Müdafiin Yardımından Yararlanma Hakkı Tanık Dinletmede Hak Eşitliği ve Tanığı Sorgulama Hakkı Ücretsiz Tercüman Hakkı B- Anayasa VII. Aleni Yargılanma ve Aleni Hüküm Hakkı A- İnsan Hakları Avrupa Sözleşmesi Aleni Yargılanma Hakkı a. Duruşma Zorunluluğu b. Duruşmanın Açıklığı c. Kanun Yollarıyla Giderim ve Feragat Aleni Hüküm Hakkı B- Anayasa VIII. Makul Sürede Yargılanma Hakkı A- İnsan Hakları Avrupa Sözleşmesi Kapsam Dikkate Alınan Süre Değerlendirme Ölçütleri a. Davanın Karmaşıklığı b. Başvurucunun Tutumu c. Yetkili Makamların Tutumu B- Anayasa IX. Değerlendirme Adil Yargılanma Hakkı Bakımından İHAS ve Anayasa Karşılaştırma Tablosu BÖLÜM VI: SUÇTA VE CEZADA YASALLIK İLKESİ Yazar: Yrd. Doç. Dr. Oya Boyar I. Kapsam ve Temel Özellikler A- İnsan Hakları Avrupa Sözleşmesi

13 İÇİNDEKİLER 1. Suç ve Ceza Yasallık / Belirlilik İlkesi B- Anayasa II. Usuli Güvenceler A- İnsan Hakları Avrupa Sözleşmesi Geriye Yürümezlik İlkesi Kıyas Yasağı B- Anayasa III. İnsanlık Aleyhine İşlenen Suçlar ve Savaş Suçları IV. Değerlendirme Suçta ve Cezada Yasallık İlkesi Bakımından İHAS ve Anayasa Karşılaştırma Tablosu BÖLÜM VII: ÖZEL YAŞAMA VE AİLE YAŞAMINA SAYGI HAKKI Yazar: Dr. Gülay Arslan Öncü I. Temel Özellikler II. Kapsam A- Özel Yaşama Saygı Hakkı İnsan Hakları Avrupa Sözleşmesi a. Fiziksel ve Zihinsel Bütünlük Hakkı aa. Tıbbi Müdahaleyi Red Hakkı bb. Bireylerin Şiddetten Korunması cc. Sağlıklı Bir Çevrede Yaşama Hakkı b. Bireyin Kendini Gerçekleştirme ve Geleceğini Belirleme Hakkı/Kendine İlişkin Kararlar Alabilme Özerkliği aa. Cinsel Kimlik bb. İsim cc. Fiziksel Görünüm dd. Bireyin Geçmişi Hakkında Bilgi Sahibi Olma Hakkı ee. Üreme Hakkı ff. Beden Üzerinde Tasarruf Hakkı gg. Seyahat Özgürlüğü hh. Özgün Yaşam Biçimine Hak c- Bireyin Kendisi Hakkındaki Bilgiyi Kontrol Hakkı/Mahremiyet Hakkı Anayasa a. Kişinin Dokunulmazlığı, Maddi ve Manevi Varlığı b. Özel Hayata Saygı Hakkı c. Seyahat Özgürlüğü d. Sağlık Hizmetleri ve Çevrenin Korunması e. Bilgi Edinme Hakkı xiii

14 İNSAN HAKLARI AVRUPA SÖZLEŞMESİ VE ANAYASA B- Aile Yaşamına Saygı Hakkı İnsan Hakları Avrupa Sözleşmesi Anayasa C- Konuta Saygı Hakkı İnsan Hakları Avrupa Sözleşmesi Anayasa D- Haberleşmeye Saygı Hakkı İnsan Hakları Avrupa Sözleşmesi Anayasa III. Sınırlama ve Güvence Rejimi A- İnsan Hakları Avrupa Sözleşmesi Hukukilik Meşru Amaç Demokratik Toplumda Gereklilik a. Zorlayıcı Toplumsal İhtiyaç b. Ölçülülük c. Takdir Alanı B- Anayasa IV. Değerlendirme Özel Yaşama ve Aile Yaşamına Saygı Hakkı Bakımından İHAS ve Anayasa Karşılaştırma Tablosu BÖLÜM VIII: DÜŞÜNCE, VİCDAN VE DİN ÖZGÜRLÜĞÜ Yazar: Yrd. Doç. Dr. Lami Bertan Tokuzlu I. Kapsam ve Temel Özellikler xiv A- İnsan Hakları Avrupa Sözleşmesi Özgürlüğün Bireysel Yönü Özgürlüğün Kollektif Yönü B- Anayasa Özgürlüğün Bireysel Yönü Özgürlüğün Kollektif Yönü II. Sınırlama ve Güvence Rejimi A- İnsan Hakları Avrupa Sözleşmesi Hukukilik Meşru amaç Demokratik Toplumda Gereklilik B- Anayasa III. Değerlendirme Düşünce, Vicdan ve Din Özgürlüğü Bakımından İHAS ve Anayasa Karşılaştırma Tablosu

15 İÇİNDEKİLER BÖLÜM IX: İFADE ÖZGÜRLÜĞÜ HAKKI Yazar: Yrd. Doç. Dr. Ulaş Karan I. Kapsam ve Temel Özellikler A- İnsan Hakları Avrupa Sözleşmesi Genel Olarak İfade Özgürlüğü İfade Özgürlüğünün İçerik Bakımından Kapsamı a. Siyasi İfadeler b. Sanatsal İfadeler c. Akademik İfadeler d. Ticari İfadeler e. Dini ve Ahlaki Konulara İlişkin İfadeler f. Nefret Söylemi İçeren veya Şiddete Teşvik Eden İfadeler İfade Özgürlüğünde Kullanılan Araçların Kapsamı B- Anayasa Genel Olarak İfade Özgürlüğü Görüş Sahibi Olma Hakkı Bilgi ve Düşünceleri Yayma Hakkı Bilgi Edinme Hakkı II. Sınırlama ve Güvence Rejimi A- İnsan Hakları Avrupa Sözleşmesi B- Anayasa Genel Olarak İfade Özgürlüğünün Sınırlanma ve Güvence Rejimi Sınırlama Sebepleri ve Anayasal Yasaklar a. İfade Özgürlüğüne Yönelik Genel Düzenlemedeki Sınırlama Sebepleri b. Sanatsal ve Akademik İfadelerde Sınırlama Sebepleri ve Anayasal Yasaklar c. Basın Özgürlüğünde Sınırlama Sebepleri III. Değerlendirme İfade Özgürlüğü Bakımından İHAS ve Anayasa Karşılaştırma Tablosu BÖLÜM X: TOPLANTI VE ÖRGÜTLENME ÖZGÜRLÜKLERİ Yazar: Yrd. Doç. Dr. Olgun Akbulut I. Kapsam ve Temel Özellikler A- İnsan Hakları Avrupa Sözleşmesi B- Anayasa II. Sınırlama ve Güvence Rejiminin Genel Özellikleri A- İnsan Hakları Avrupa Sözleşmesi B- Anayasa III. Toplantı ve Gösteri Özgürlükleri xv

16 İNSAN HAKLARI AVRUPA SÖZLEŞMESİ VE ANAYASA A- Kapsam İnsan Hakları Avrupa Sözleşmesi Anayasa B- Sınırlama ve Güvence Rejimi İnsan Hakları Avrupa Sözleşmesi Anayasa C- Özgürlüğün Kullanımı, Sınır ve Güvenceleri Bildirim ve İzin Toplantı ve Gösteri Mekanı Toplantı ve Gösterinin Zamanı ve Süresi Toplantı ve Gösterilere Müdahale Çifte Gösteri ve Karşı Gösteriler Azınlık Gruplarının Gösterileri D- Değerlendirme IV. Örgütlenme Özgürlüğü A- Kapsam İnsan Hakları Avrupa Sözleşmesi Anayasa B- Sınırlama ve Güvence Rejimi İnsan Hakları Avrupa Sözleşmesi Anayasa C- Hakkın Kullanımı, Sınır ve Güvenceleri Örgütün Kaydı Örgüte Üyelik Örgütsel Faaliyetler D- Değerlendirme V. Siyasi Parti Özgürlükleri A- Kapsam İnsan Hakları Avrupa Sözleşmesi Anayasa B- Sınırlama Rejimi Azınlık Yanlısı Siyasi Partiler Anti-laik Siyasi Partiler Terör ve Şiddet ile İlintili Siyasi Partiler C- Değerlendirme VI. Sendikal Haklar A- Kapsam İnsan Hakları Avrupa Sözleşmesi Anayasa B- Sınırlama ve Güvence Rejimi xvi

17 İÇİNDEKİLER 1. İnsan Hakları Avrupa Sözleşmesi Anayasa C- Sendikaya Üyelik, Sendikal Faaliyetler ve Sınırlandırılması D- Değerlendirme Toplantı ve Örgütlenme Özgürlükleri Bakımından İHAS ve Anayasa Karşılaştırma Tablosu BÖLÜM XI: EVLENME VE AİLE KURMA HAKKI Yazar: Yrd. Doç. Dr. Ulaş Karan I. Kapsam ve Temel Özellikler A- İnsan Hakları Avrupa Sözleşmesi Genel Olarak Evlenme Hakkı Aile Kurma Hakkı B- Anayasa Evlenme Hakkı Aile Kurma Hakkı II. Hakkın Doğurduğu Devlet Yükümlülükleri, Sınırlama ve Güvence Rejimi A- İnsan Hakları Avrupa Sözleşmesi B- Anayasa III. Değerlendirme Evlenme ve Aile Kurma Hakkı Bakımından İHAS ve Anayasa Karşılaştırma Tablosu BÖLÜM XII: ETKİLİ BAŞVURU HAKKI Yazar: Prof. Dr. Sibel İnceoğlu I. Amaç ve Kapsam A- İnsan Hakları Avrupa Sözleşmesi B- Anayasa II. Hakkın Doğurduğu Devlet Yükümlülükleri A- İnsan Hakları Avrupa Sözleşmesi Maddi Yükümlülükler Kurumsal Yükümlülükler Etkili Başvuru Yolu ve Milli Güvenlik Etkili Başvuru Yolunun Diğer Sözleşmesel Haklarla İlişkisi a. Adil Yargılanma Hakkı ve Etkili Başvuru b. Önemli Hak İhlalleri ve Etkili Soruşturma B- Anayasa Yetkili Makama Başvurma Hakkının Genel Özellikleri Tazminat Yetkili Makama Başvurma Hakkının Ek Güvencesi xvii

18 İNSAN HAKLARI AVRUPA SÖZLEŞMESİ VE ANAYASA III. Değerlendirme Etkili Başvuru Hakkı Bakımından İHAS ve Anayasa Karşılaştırma Tablosu BÖLÜM XIII: EŞİTLİK İLKESİ VE AYRIMCILIK YASAĞI Yazar: Yrd. Doç. Dr. Ulaş Karan I. Kapsam ve Temel Özellikler A- Eşitlik İlkesi ve Ayrımcılık Yasağı Kavramları Eşitlik İlkesi ve Ayrımcılık Yasağı İlişkisi a. Genel Bakış b. İnsan Hakları Avrupa Sözleşmesi c. Anayasa Ayrımcılık Yasağının Tanımı a. Genel Bakış b. İnsan Hakları Avrupa Sözleşmesi c. Anayasa B- Ayrımcılık Yasağının Kapsadığı Temeller Genel Bakış İnsan Hakları Avrupa Sözleşmesi Anayasa C- Ayrımcılık Yasağı ve Yatay Etki İnsan Hakları Avrupa Sözleşmesi Anayasa D- Ayrımcılık Yasağı ve Şüpheli Temeller Genel Bakış İnsan Hakları Avrupa Sözleşmesi Anayasa E- Ayrımcılık Yasağı ile Korunan Haklar Genel Bakış İnsan Hakları Avrupa Sözleşmesi Anayasa F- Ayrımcılık Yasağının Farklı Biçimleri Genel Bakış İnsan Hakları Avrupa Sözleşmesi Anayasa G- Özel Önlemler Genel Bakış İnsan Hakları Avrupa Sözleşmesi Anayasa H- İspat Yükünün Paylaştırılması xviii

19 II. İÇİNDEKİLER 1. Genel Bakış İnsan Hakları Avrupa Sözleşmesi Anayasa İnsan Hakları Avrupa Mahkemesi Kararlarında Ayrımcılık Yasağına Dair İhlal İddialarının İncelenmesi Usulü A- İnsan Hakları Avrupa Sözleşmesindeki Bir Hak veya Özgürlükle Bağlantısı B- Karşılaştırılabilirlik Ölçütü C- Nesnel ve Haklı Neden Ölçütü D- Ölçülülük III. Değerlendirme Eşitlik İlkesi ve Ayrımcılık Yasağı Bakımından İHAS ve Anayasa Karşılaştırma Tablosu BÖLÜM XIV: MÜLKİYET HAKKI Yazar: Yrd. Doç. Dr. Oya Boyar I. Kapsam A- İnsan Hakları Avrupa Sözleşmesi Kişi Bakımından Konu Bakımından B- Anayasa Kişi Bakımından Konu Bakımından II. Sınırlama ve Güvence Rejimi A- İnsan Hakları Avrupa Sözleşmesi Birinci Norm: Mülkiyetine Saygı Gösterilmesini İsteme Hakkı a. Adil Denge Kriteri b. Devletlerin Takdir Yetkilerinin Sınırı Sorunu İkinci Norm: Mülkiyet Hakkından Yoksun Bırakma a. Yasallık Kriteri b. Kamu Yararı Kriteri c. Uluslararası Hukukun Genel İlkelerine Uygun Olma Kriteri d. İçtihadi Kriter: Yoksun Bırakmadan Dolayı Tazminat Ödenmesi Mülkiyetin Kullanım Hakkının Düzenlenmesi B- Anayasa Genel Rejim Ek Güvenceler ve Mülkiyet Hakkıyla İlgili Diğer Düzenlemeler a. Ek Güvenceler b. Mülkiyet Hakkıyla İlgili Düzenlemeler c. Mülkiyet Hakkına Anayasal Müdahale Biçimleri III. Değerlendirme Mülkiyet Hakkı Bakımından İHAS ve Anayasa Karşılaştırma Tablosu xix

20 İNSAN HAKLARI AVRUPA SÖZLEŞMESİ VE ANAYASA BÖLÜM XV: EĞİTİM HAKKI Yazar: Yrd. Doç. Dr. Olgun Akbulut I. Kapsam A- İnsan Hakları Avrupa Sözleşmesi B- Anayasa II. Sınırlama ve Güvence Rejimi A- İnsan Hakları Avrupa Sözleşmesi B- Anayasa III. Eğitim Hakkının Temel Konuları A- Eğitimin İçeriği B- Eğitimin Dili C- Eğitim Kurumlarında Kılık-Kıyafet ve Semboller IV. Değerlendirme Eğitim Hakkı Bakımından İHAS ve Anayasa Karşılaştırma Tablosu BÖLÜM XVI: SERBEST SEÇİM HAKKI Yazar: Yrd. Doç Dr. Olgun Akbulut I. Kapsam A- İnsan Hakları Avrupa Sözleşmesi B- Anayasa II. Sınırlama ve Güvence Rejimi A- İnsan Hakları Avrupa Sözleşmesi B- Anayasa III. Serbest Seçim Hakkının Temel Konuları A- Seçme hakkı B- Seçilme Hakkı Adaylık Şartları Seçim Sonuçlarının İptali ile Temsilciliğin Kaybı Siyasi Faaliyete Yönelik Sınırlamalar C- Seçim Sistemleri IV. Değerlendirme Serbest Seçim Hakkı Bakımından İHAS ve Anayasa Karşılaştırma Tablosu İNSAN HAKLARI AVRUPA SÖZLEŞMESİ VE ANAYASA KARŞILAŞTIRMALI TABLO KAYNAKÇA KAVRAM İNDEKSİ xx

21 İÇİNDEKİLER KISALTMALAR Appl. : Application A.g.k. : Adı geçen karar AÜHF : Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi AÜHFD : Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi AÜSBF : Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi AY : Anayasa AYM : Anayasa Mahkemesi b. : bası bkz. : bakınız C. : Cilt c. : contre C ie CMK CMUK Çev. dpn. : Compagnie : Ceza Muhakemesi Kanunu : Ceza Muhakemesi Usulü Kanunu : Çeviri : dipnot E. : Esas ECtHR : European Court of Human Rights E.H.R.L.R. : European Human Rights Law Review EÜHFD : Ege Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi ed. : edition Ed. : Editör fkr : fıkra ILO : International Labour Organization İHAK : İnsan Hakları Avrupa Komisyonu İHAM : İnsan Hakları Avrupa Mahkemesi İHAS : İnsan Hakları Avrupa Sözleşmesi İ.Ü.H.F. : İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi K. : Karar K.T. : Karar Tarihi LDT : Liberal Düşünce Topluluğu md : madde No. : Numara Örn. : Örneğin P : Protokol xxi

22 İNSAN HAKLARI AVRUPA SÖZLEŞMESİ VE ANAYASA para. : paragraf Publ. : Publishing Req. : Requête R.G. : Resmi Gazete s. : sayfa S. : Sayı TBB : Türkiye Barolar Birliği TMK : Türk Medeni Kanunu U.K. : The United Kingdom Univ. : University v. : versus vb. : ve benzeri vd. : ve devamı Vol. : Volume Y. : Yıl yay. : Yayınevi xxii