HAVA SAVUNMA SEKTÖRÜ TEZGAH YATIRIM PROJELERİNİN BULANIK ANALİTİK HİYERARŞİ PROSESİ İLE DEĞERLENDİRİLMESİ

Transkript

1 HAVACILIK VE UZAY TEKNOLOJİLERİ DERGİSİ OCAK 0 CİLT 5 SAYI 3 (3-33) HAVA SAVUNA SEKTÖRÜ TEZGAH YATIRI PROJELERİNİN BULANIK ANALİTİK HİYERARŞİ PROSESİ İLE DEĞERLENDİRİLESİ Hv.üh.Yzb. Sezg KAPLAN* HHO K.lığı Edüstr ühedslğ Bölüü skapla@hho.edu.tr Yrd.Doç.Dr. Feyza ARIKAN Gaz Üverstes Edüstr ühedslğ Bölüü farka@gaz.edu.tr Gelş Tarh: 5 Teuz 0, Kabul Tarh: 4 Ocak 0 ÖZET Bu çalışada, hava savuasıda kullaıla askerî ssteler bakı ve oarıı kousuda hzet vere Hava İkal Bakı erkezler (HİB) tezgah yatırı proe teklfler öcelkledrles ç br değerledre odel gelştrlştr. Çok krterl değerledrede, kl karşılaştıra yargılarıdak sözel belrszlğ daha y fade etek aacıyla, Bulaık Aaltk Hyerarş Proses (Bulaık AHP) tekklerde br ola Chag ı ertebe Aalz Yöte[3] kullaılıştır. Proe alteratfler, proe hava lostk sstee potasyel katkısı, proe ekooklğ, proe gerçekleşesde karşılaşıla rskler ve tedark edlecek tezgahları tekolos olarak dört aa krter kapsaıda topla 5 adet alt krter üzerde değerledrlştr. Yöte artetk şlelere grd telğdek kl karşılaştıra yargıları, kousuda uza persoele yapıla aketler yoluyla elde edlştr. Bu akalede, bulaık ağırlıklar hesaplaırke dğer Chag yöte uygulaalarıda farklı olarak geoetrk ortalaa kullaılış ve krterler-alteratfler ç ayrı ayrı olak üzere k bulaık karşılaştıra dereceledresde faydalaılıştır. Aahtar Keleler: Bulaık Aaltk Hyerarş Proses, ertebe Aalz Yöte, Tezgah Yatırı, Proe Değerledre. EVALUATION OF EQUIPENT INVESTENT PROJECTS IN AIR DEFENCE SECTOR BY FUZZY ANALYTIC HIERARCHY PROCESS ABSTRACT I ths study, a evaluato odel was developed to prortze the vestet proects of the Ar Supply ad ateace Ceters. These equpet procureet proects are requested for servg repar ad ateace for the ar force ltary systes. I order to state accurately the lgustc ucertaty the parwse coparso udgeets of the alteratves, the Chag s Extet Aalyss ethod[3] whch s oe of the Fuzzy Aalytc Herarchy Process (Fuzzy AHP) techques, has bee used as a prorztato ethod. The proect alteratves have bee copared wth each other ters of totally fftee sub-crtera whch were herarchcally related to the four a crtera: potetal cotrbuto of the proect to the ar force lostc syste, ecoocs of the proect, rsks through the proect ad techologcal cotrbuto of the equpet. The caddate proects were copared by qualfed experts through the querres. Dfferetly fro the other Chag s ethod pletatos, the geoetrc average techque was perfored to calculate the fuzzy weghts, ad also two dfferet fuzzy coparso scales were used ths paper. Keywords: Fuzzy Aalytc Herarchy Process, Extet Aalyss ethod, Equpet Ivestet, Proect Evaluato. * Sorulu Yazar 3

2 Hava Savua Sektörü Tezgah Yatırı Proeler Bulaık AHP le Değerledrles. GİRİŞ Güüüzde yöet ve karar sürec etkleye faktörler artası ve daha karaşık hale gelesyle, yöetcler, sorularıa çözü bulak aacıyla farklı tekololer, ssteler, poltkalar ve strateler arasıda br terch yapak zoruda kalaktadırlar. Sıırlı kayakları, e fazla faydayı sağlayacak şeklde kullaılables ç htyaçları doğru br şeklde tespt edlp öcelkledrles, karar vere kavraı çde değerledrlektedr. Bu kapsada farklı altyapı, oderzasyo, daeşlete, ARGE vb. yatırı proelere kayak tahss aacıyla öerle proeler değerledrles, öcelkledre proble olarak ele alıablektedr. Başarılı br souç ç, proe alteratfler y br plalaa ve strate değerledres yapılası gerekektedr. Yatırı proes değerledrles, proe tekk, al ve ekook yöler tutarlılığıı ve sağlalığıı saptaası aacıyla yapıla çalışaları kapsaaktadır. Özellkle sosyal, çevresel, yapısal ve poltk gb sout olaya faktörler göz öüe alıdığı ve kısıtlı bütçe e y şeklde kullaılasıı zorulu olduğu kau hzet sektörüde htyaçları öcelkledrles probleyle sık olarak karşılaşılaktadır. Kau kuruları çde öel br yere sahp Hava Kuvvetler, değşlere ve tekolok gelşelere paralel olarak sürekl yelee lkes esas alarak, kau adıa savua ekazasıı destekleyecek kuvvet yapısıı oluşturak, oluşturula kuvvet sürekl ve ekook olarak harbe hazır duruda buludurak zorudadır. Bu aaç kapsaıda, Hava İkal Bakı erkezler (HİB), Hava Kuvvetler lostk htyaçlarıı gderles ç vazgeçlez br kouda buluaktadır. Bu lostk erkezler geleceğe yöelk üret proeler asıl gerçekleştrleceğ ve tahss edlecek kayakları plalaası, lostk sste ç öel süreçlerde br taesdr. İçde buluula karar proble geleceğe yöelk olası, karaşıklık ve belrszlk çeres, zaa ve alyet gerektres ve çoklu krter şartlarıa sahp olası edeleryle, rasyoel br şeklde karar verlebles aacıyla blsel karar vere yötelere htyaç duyulaktadır. Bu çalışada, gerçek hayatta karşılaşıla br karar vere proble celeştr. Hava İkal Bakı erkezler O Yıllık Tedark Prograı (OYTEP) kapsaıda yurt ç veya yurt dışı fralarda tedark edleler ç üst koutalıklarıda belrl br yıl ç talep ettkler tezgah yatırı proeler değerledrlş ve öcelkledrlştr. Çalışaı kc bölüüde, lteratürde kouyla lgl yapılış çalışalar özetleştr. Üçücü bölüde, değerledrede kullaıla tekğ teork altyapısı suuluştur. Sorak bölüde se, proble taılaış ve tezgah yatırı proeler değerledrles odele yer verlştr. So bölüde se, yapıla çalışaı katkıları ve souçları verlerek geel br değerledre yapılıştır.. LİTERATÜR ARAŞTIRASI.. Bulaık AHP Çalışaları Bulaık AHP kousuda lk teork çalışa, üçgesel bulaık ağırlıkları üçgesel br bulaık karşılaştıra atrsde elde etek aacıyla bulaık logartk e küçük kareler tekğ öere Va Laarhove ve Pedrycz [] tarafıda yapılıştır. Buckley [], bulaık ağırlıkları hesaplaak ç geoetrk ortalaa tekğ kullaış ve dörtgesel üyelk foksyolarıa sahp karşılaştıra oralarıı bulaık öcelkler belrleştr. Chag [3], bulaık AHP kl karşılaştıra skalası ç üçgesel bulaık sayıları kullaılası ve kl karşılaştıraları setetk ertebe değerler ç ertebe aalz tekğ kullaılasıı çere ye br yaklaşı ortaya koyuştur. Wag vd. [4], odfye edlş br bulaık logartk e küçük kareler tekğ; Xu[5], br bulaık e küçük kareler öcelk tekğ; khalov [6], ayı zaada bulaık karşılaştıra atrslerde et ağırlıklar da elde edeble br bulaık terch progralaa tekğ kullaışlardır. Cheg [7] çalışasıdak artetk şlelerde, her br sste her br krtere göre tat dereceler tasayılarla sıralaakta ve bu sıralaa skorlarıı toplaı sste tat dereces üçgesel bulaık sayılarla fade edlektedr. Lee vd. [8], AHP teeldek aa fkrlere dayaarak, karşılaştıra aralığı kavraıı ortaya koyakta ve global tutarlılığı sağlaak ve karşılaştıra sürec bulaıklığıı göz öüe alak ç stokastk optzasyoa dayalı br etodolo öerektedrler. Leug ve Cao [9], bulaık AHPdek alteratfler ç toleras sapasıı dkkate ala br bulaık tutarlılık taıı öerşlerdr. Toleras sapalarıa z vere görecel öeler bulaık oraları, yerel öcelkler üyelk derecelerde kısıtlar olarak forüle edlektedr. Kuo vd. [0], gr lşk ve kl karşılaştıra kavralarıı brleştrerek ye br bulaık AHP 4

3 Hava Savua Sektörü Tezgah Yatırı Proeler Bulaık AHP le Değerledrles tekğ gelştrşlerdr. Gu ve Zhu u çalışalarıda [], br bulaık setr atrs, rasgele değşkeler kovaryas taııa başvurulası yoluyla, bulaık karar vere atrs teel ala telk değerledre uzayı olarak yapıladırılıştır. Bulaık AHP, böyle bulaık setr atrse at yaklaşık bulaık özdeğer vektörüü kullaılası le gelştrlştr. Bu çalışada, bulaık AHP tekkler çde Chag [3] ı ertebe Aalz Tekğ kullaılıştır. Farklı olarak bulaık ağırlıkları hesaplaak ç geoetrk ortalaa tekğ ve krterler le alteratfler ç k ayrı bulaık karşılaştıra dereceledres kullaılıştır... ertebe Aalz Tekğ Uygulaaları ertebe Aalz Tekğ, kullaı kolaylığı ve şle adılarıı deterstk AHP tekğe yakılığı edeyle yaygı olarak kullaılıştır. Kwog ve Ba [], üşter talepler ç öe ağırlıklarıı tespt etek aacıyla ertebe aalz tekğ kullaışlardır. Kahraa vd. [3], tess yer yerleş probleler çözüü ç tel ve cel krterler kullaarak dört farklı bulaık çok krterl grup karar vere yaklaşııı brbryle kıyaslaışlardır. Buu yaıda, Kahraa vd. [4], üşter stek ve bekletler doğrultusuda İstabul da faalyet göstere üç adet gıda frası arasıda br belrlee yapışlardır. Ayrıca, Bozdağ vd. [5], sout ve sout olaya faktörler hesaba katarak e y blgsayar destekl alat sste seçek ç ertebe aalz tekğ kullaışlardır. Büyüközka vd. [6], yazılı gelştre strates seç ç bulaık çok krterl karar vere yaklaşıı suuşlardır. Tag ve Beyo [7], br araç kralaa frası ç satı alıacak otoobl çeşd seç aacıyla proble doğası gereğ çerdğ belrszlğ karar sürece dahl etek aacıyla bulaık AHP kullaılıştır. Bozbura vd. [8, 9], Türkye ç, sırasıyla kurusal ve sa seraye ölçü göstergeler belrszlk altıda öcelkledre kaltes gelştrek aacıyla bulaık AHP kullaışlardır. Aka ve Akla [0], Kocael de otootv ya saayde faalyet göstere br frada tedarkçler perforasıı değerledrles proble celeşlerdr. Cha ve Kuar [], br üretc fra ç e y global tedarkç tespt edlesde ertebe aalz tekğ kullaılıştır. Eresal vd. [], tekolo yöet açısıda rekabetç avatalar, rekabetç öcelkler ve br fraı rekabetçlğ arasıdak bağlatıı alaşılası aacıyla bulaık AHP odel oluşturuşlardır. 3. KULLANILAN YÖNTE Bulaık lşk ve kl karşılaştıra kavralarıı brleştrlesyle Bulaık AHP ortaya çıkıştır. Bulaık dlsel yaklaşı, karar vercler yser/kötüser tavırlarıı hesaba katabldğde, geleeksel AHP tekğ yere öerlektedr. Bulaık AHP tekğde, bütü alteratfler özel ve esel krterlere göre değerledre değerler gösterek aacıyla, geellkle bulaık sayılar le karakterze edle sözlü fadeler kullaılaktadır. Net olaya cel krter değerler et olaya değerledreler, ye bu bulaık sayılar le fade edleblektedr [0]. Bulaık AHP, AHP de olduğu gb, terch oralarıda daha sora brleşerek global öcelkler oluşturacak yerel öcelkler elde edlese dayaaktadır [9]. Bulaık artetğ kullaılası le Bulaık AHP tekğ, her br krter ç elde edle skorları brleştrek ç kullaıla br ağırlık vektörler sers hesaplaaktadır. Bu tekk, bua uygu br skorlar kües hesaplaakta ve bu bulaık skorları ortalaası ola br adet bütüleşk skor elde etektedr [4]. Karar vercler algıya dayaa yargıları söz kousu olduğuda, bulaık yaklaşı daha doğru br karar vere sürec taılayablektedr. Bulaık kl karşılaştıralar, karar verc belrsz yargılarıı daha rasyoel fade etektedr [0]. 3.. Üçge bulaık sayılar Bulaık sayılarda üyelk foksyou farklı şekllerde fade edleblektedr. Hesaplaa açısıda getrdğ kolaylıklar göz öüe alıarak üyelk foksyouu seçles, bulaık küe teors eseklğ yasıtasıda öe çıka br durudur [3]. E çok kullaıla bulaık sayı tpler üçgesel ve yauk bulaık sayılardır. Bu çalışada se bastlğ edeyle üçgesel bulaık sayılar üzerde durulacaktır. Örek br üçgesel bulaık sayı, Şekl de gösterlştr. Br bulaık üçgesel sayı, (l/, /u) veya (l,,u) şeklde gösterleblr. l,, u fadeler sırasıyla bulaık br olayda e düşük olablrlğ, et değer ve e yüksek olablrlğ fade etektedr. Br bulaık sayı aşağıdak gb fade edleblektedr. 5

4 Hava Savua Sektörü Tezgah Yatırı Proeler Bulaık AHP le Değerledrles μ ( x) Çarpa ( ) (l,, u ) (.) (l,, u ) (l l,, u u ), Negatf ( u,, l ). Br reel sayı K le çarpalırsa; K ( ) (K, K, K) ( ) (l,, u ) (Kl, K, Ku ). 0 Şekl. Üçgesel bulaık sayı,. Br üçgesel bulaık sayıı sağ ve sol üyelk dereces değerlere göre doğrusal göster şu şekldedr: μ ( ) ( x l )/( l x ) () Çalışada uza görüşler, üçgesel bulaık sayılarla fade edle dlsel terlerle taılaıştır. Öreğ, tezgah yatırı proeler kl karşılaştıraları yapılırke, belrl br krter ç proeler öe dereceler dlsel değşke olarak alııştır. Bu dlsel değşke ç, öel, daha öel, eşt gb fadeler kullaılıştır. Bu sözel fadeler karşılığıda se üçgesel bulaık sayılar taılaıştır. Üçgesel bulaık sayılarla farklı şleler gerçekleştrleblektedr. İk üçgesel bulaık sayı olarak ve, (l,, u ) ve (l,, u ) şeklde taılaış olsu. Üçgesel sayılarla gerçekleştrle şleler aşağıda verlştr [8]: Toplaa l u 0 ( u x) /( u ) 0 x<, l x, x u, x> u, (+) (l,, u ) (+) (l,, u ) (l + l, +, u + u ). X Ters ( ) - (l,, u ) - (/u, /, /l ) le belrleektedr. 3.. Bulaık AHP ertebe Aalz Tekğ evcut bulaık AHP yaklaşılarıı br çoğu, karaşık hesaplaalar talep etekte ve az sayıda alteratf ve krtere sahp probleler çözüüde kullaılablektedr. Çok sayıda krter ve alteratf buluduğu bu çalışada, özellkle, dğer bulaık AHP yaklaşılarıa göre adıları spete daha kolay, eksk kl karşılaştıra değerledrelere z vere, klask AHP tekğe e çok bezerlğ ola ve lteratürde daha çok uygulaası yer ala Chag [3] ı ertebe Aalz Tekğ kullaılıştır. Bu tekk, br hedef aaç doğrultusuda tat dereces hesaba kataktadır. Tekktek ertebe, bulaık br sayı le sayısallaştırılaktadır. ertebe aalzdek her hedefe at bulaık değerler le br setetk derece değer elde edleblektedr. Chag ı yötee göre, herbr ölçüt ve herbr hedef ç ertebe aalz uygulaır. X { x,x, L,x }br ölçüt kües ve U { u,u, L,u }br hedef kües olsu. Böylece her br ölçüt ç tae ertebe aalz değer elde edlr. Bu değerler şu şeklde gösterlr.,, L,,, L, () g g Burada belrtle g g, herhag br c hedef (,, L,) değerledrlrke c ölçütü (,, L, ) her br hedef ç ertebe aalz (g ) değer olarak taılaakta ve üçgesel bulaık sayı olarak fade edlektedr. Chag ı ertebe aalz adıları şu şeklde sıralaablr: 6

5 Hava Savua Sektörü Tezgah Yatırı Proeler Bulaık AHP le Değerledrles Adı : Ölçüt ye göre bulaık setetk ertebe değer şu şeklde taılaır : S g (3) g Buradak g değer elde etek ç tae ertebe aalz değere bulaık toplaa şle uygulaır. l,, u (4) g V olablrlk değer, Şekl de gösterldğ gb μ ve μ arasıdak e yüksek kesş oktasıı (D oktası) yükseklğ fade etektedr. d değer se, D oktasıı ordatı olarak taılaıştır. Dğer br deyşle, ( ) V( ) l d D l u u l,, u (5) g Daha sora vektörü ters şu şeklde elde edlr : g Adı : u,, ( l,, u ) ( l, u ) (6) l, olablrlk dereces şu şeklde taılaır : [ ] V ( ) sup μ ( x) ( y) (7), μ y x Bu taılaa dekle (8) le de fade edleblr: V ( ) hgt( ) (8) Şekl. Bulaık sayısıı sayısıda büyük olablrlk dereces. ve y kıyaslayablek ç V ( ) ve V ( ) değerler hesaplaası gerekr. Adı 3: Br koveks bulaık sayıı k tae koveks bulaık sayıda,,,...,k büyük olasıı olablrlk dereces şu şeklde taılaır. V (,, L, k ) V [( ) ve( ) vel ve( )] k V ( ),,, L, k (9) k,, L,; k ç aşağıdak fade doğru olduğu varsayalırsa; d ( A ) V ( S S ) (0) k μ ( d ) ( u ) ( l ) l, 0, u l u, d.duruda Ağırlık vektörü aşağıdak gbdr: W ( d ( A ),d ( A ), L,d ( A )) T () Burada A (,,...,) eleada oluşaktadır. 7

6 Hava Savua Sektörü Tezgah Yatırı Proeler Bulaık AHP le Değerledrles Adı 4: Ağırlık vektörüü her br eleaı, dekle () de olduğu gb geel toplaa bölüerek, souçta (0,) arasıda ve toplaları olacak şeklde oralze edlr. d ( ) ( A ) A d () d ( A ) Noralze edlş ağırlık vektörü, aşağıdak gbdr. Burada W, bulaık olaya br sayıdır. ( d( A ) d( A ), d( )) T W, (3), L Chag ı ertebe Aalz tekğde so olarak, her br karşılaştıra tablosu ç elde edle ağırlıklar AHP tekğde olduğu gb hyerarşk olarak setezleekte ve ha alteratf ağırlıkları buluaktadır. Chag yöte, dğer Bulaık AHP tekklere göre hesaplaa htyacıı spete az olasıa rağe, sadece üçgesel bulaık sayılarla kullaılables yöte uygulaa alaıı kısıtlaaktadır. Wag vd. [3], ertebe aalz tekğ le krterler veya alteratfler ç hesaplaa değerler görel öe dereces olarak kullaılasıı uygu olayacağıı savuuşlardır. Ayrıca öe ağırlıklarıa sıfır değerler ataables le bazı krterler göz ardı edlese ve karşılaştıra blgler kullaılaaasıa ede oluaktadır. A 4. ODELLEE VE ÇÖZÜ Bu çalışada belrtle yatırı proeler değerledre sürec bazı özellklere sahp buluaktadır. Öcelkle, söz kousu proeler, doğası gereğ stratek ve uzu vadel yatırılar olduğuda sadece al tat yaklaşıları yeterl olaaktadır. Proe le doğruda veya dolaylı olarak lgl sout olaya ve sayılaaya sosyal fayda ve ahzurlarla lgleles gerekektedr. Üst düzeyde yer ala karar vercler özel görüşleryle sout olaya faktörler taılaası, ölçüles ve değerledrles gerekektedr. Bu çalışada, hava lostk sstede karşılaşıla br gerçek hayat karar vere proble olarak, OYTEP Tezgah/Teçhzat Yatırı Proe Teklfler Değerledrles Proble celeştr. Söz kousu döe ç HİB ler tarafıda değşk yıllarda htyaç duyula tezgah/teçhzat yatırı proeler buluaktadır. Bu proeler arasıda, öcelkledre (sıralaa proble) aaçlı olarak, farklı krterler altıda br değerledre yapılası gerekektedr. 4.. odellee Üç farklı HİB tarafıda belrl br yıl ç verle topla 6 adet tezgah yatırı proe teklfler Tablo de sıralaıştır. Proble hedef, OYTEP karar vere sürec ç teklf edleble şartlarıı e fazla taşıya, Hava Kuvvetler lostk sstee e fazla potasyel katkı sağlaya, e ekook, e az rsk taşıya ve e uygu tekolok telklere sahp ola tezgah yatırı proeler öcelkledrek olarak belrleştr. S/N Tablo. Yıllık tezgah yatırı teklfler. PROJE ADI YAKLAŞIK FİYATI (Para Br) İHTİYAÇ SAHİBİ Tezgah 000 Fabrka Tezgah 00 Fabrka 3 Tezgah Fabrka 4 Tezgah 4 50 Fabrka 5 Tezgah Fabrka 3 6 Tezgah Fabrka 3 TOPLA Bu çalışada üzerde durula tezgah yatırı proeler değerledres e öel safhalarıda br taes, değerledrede kullaılacak krterler belrlees oluştur. Krter kües dört adet, potasyel katkı, ekooklk, rsk ve tekolo aa krterler le 5 adet alt krterde oluşaktadır. Krterler ve hedefler hyerarşk yapısı Tablo le gösterlştr. Değerledre krterlerde bazıları (ekook öür, ger ödee süres, kullaı yoğuluk, kullaılacağı atölye alyet etklğ, tekolok öür) ç et cevaplar alıaaasıa rağe 8

7 Hava Savua Sektörü Tezgah Yatırı Proeler Bulaık AHP le Değerledrles Tablo. Tezgah yatırı proeler değerledre proble hyerarşk yapısı. HEDEF ANA KRİTER TEZGAH YATIRI PROJELERİ DEĞERLENDİRE POTANSİYEL KATKI EKONOİKLİK RİSK ALT KRİTER Harekat Katkı Üret Etklk Katkı Rekabet Gücü Katkı Dış Bağılılığı Azaltaya Katkı Ekook Öür Ger Ödee Süres Kullaı Yoğuluk Atölye alyet Etklğ Tedarkte Öce İhtyacı Ortada Kalka Rsk Zaaıda Tedark Edeee Rsk İdae Ettreblrlk Tekolo Trasfer Sağlaa Duruu bulua farklı statü, htsas ve görevlere sahp kşler blgledrek aacıyla her br tezgah ç taıtıcı blg forları düzeleştr. Alteratf kües altı farklı tezgah alteratfde oluşaktadır. A: {Tezgah, Tezgah, Tezgah3, Tezgah4, Tezgah5, Tezgah6} Krter ağırlıklarıı belrlees aacıyla yapıla kl krter karşılaştıra aketler ve alteratf perforas değerler belrlees aacıyla yapıla kl alteratf karşılaştıra aketler altı uza persoele uygulaıştır. Krterlerdek karşılaştıra sıırları, alteratf karşılaştıralarıa göre spete daha dar olduğu ç farklı bulaık karşılaştıra dereceler (Tablo 3 ve Tablo 4) kullaılıştır. Her k dereceledre farklı çalışalarda kullaılıştır [8, 9, 0, 4]. Zhu vd. [5], orta değerde sapa değer (δ) / le arasıda belrlees daha uygu olduğuu savuuşlardır. Bu çalışada se, δ değer krter karşılaştıralarıda /, alteratf karşılaştıraları ç alııştır. Tablo 3. Krterler ç bulaık karşılaştıra dereceler. DİLSEL ÜÇGENSEL BULANIK ÜÇGENSEL KARŞIT BULANIK EŞİT (,, ) (,, ) EŞİTE YAKIN (/,, 3/) (/3,, ) TEKNOLOJİ Tekolok Öür Çok Yölülük BİRAZ DAHA ÖNELİ (, 3/, ) (/, /3, ) Gelştrleblrlk ÇOK DAHA ÖNELİ (3/,, 5/) (/5, /, /3) geel tbaryle sout değerledreler yapılablektedr. Acak gerye kala, özellkle potasyel katkı ve rsk aa krterler kapsaıdak alt krterler ç sayısal sout cevaplar alak ve kl karşılaştıraları et br şeklde yapak çok zor olaktadır. Tezgah değerledresde PEK ÇOK DAHA ÖNELİ TAAEN ÖNELİ (, 5/, 3) (/3, /5, /) (5/, 3, 7/) (/7, /3, /5) 9

8 Hava Savua Sektörü Tezgah Yatırı Proeler Bulaık AHP le Değerledrles Tablo 4. Alteratfler ç bulaık karşılaştıra dereceler. ÜÇGENSEL DİLSEL ÜÇGENSEL BULANIK KARŞIT BULANIK EŞİT (,, ) (,, ) BİRAZ DAHA ÖNELİ KUVVETLİ ÖNELİ ÇOK KUVVETLİ ÖNELİ TAAEN ÖNELİ ARA DEĞERLER (, 3, 4) (/4, /3, /) (4, 5, 6) (/6, /5, /4) (6, 7, 8) (/8, /7, /6) (8, 9, 9) (/9, /9, /8) (,,3); (3,4,5); (5,6,7); (7,8,9) (/3, /, ); (/5, /4, /3); (/7, /6, /5); (/9, /8, /7) 4.. ertebe aalz yöte le bulaık AHP çözüü Değerledrese başvurula uzalar arasıda uzlaşa sağlaak aacıyla, bulaık karşılaştıra değerler uzalar tarafıda yapıla değerledreler geoetrk ortalaası alıarak hesap edlştr. AHP yötede geçerl ola kl karşılaştıra atrsdek karşılıklılık özellğ ertebe Aalz Yötede sağlaasıda artetk ortalaa yeterl olayablektedr [4]. Yöte uygulaasıda htyaç duyula bütü hesaplaalar crosoft Excel üzerde yazıla br progra yardıı le gerçekleştrlş ve souçlar değerledrlştr. Tezgah yatırı proeler alteratfler ha ağırlıklarıı tespt edlebles ç hesaplaalar, AHP ye bezer şeklde hyerarşk yapıda gerçekleştrlştr. Öcelkle aa krter öe ağırlıkları, kc olarak aa krter ç alt krter öe ağırlıkları, üçücü olarak her br krter ç alteratf perforas değerler ve so olarak ağırlıkları setezlees le ha alteratf ağırlıkları hesaplaıştır. Aa krter ağırlıklarıı buluası ç örek br hesaplaa yapılış ve dğerler ç sadece souçlar verlştr. Aa krter öe ağırlıklarıı buluası ç kullaılacak kl karşılaştıralar Tablo 5 de verlştr. İkl karşılaştıra tablosua göre, her br krter ç setetk ertebe değerler (katkı ç S K, ekooklk ç S E, rsk ç S R,tekolo ç S T ) Tablo 6 dak gb hesaplaıştır. Tablo 6. Aa krterler ç setetk ertebe değerler. l u S K 0,9 0,3 0,48 S E 0,3 0,0 0,33 S R 0,6 0,6 0,4 S T 0,5 0,3 0,37 Her kl setetk ertebe değerler ç, ( l,, u ) ( l,, u ) olablrlk dereceler V ( ) ler Tablo 7 dek gb hesaplaıştır. Tablo 5. Aa krterler kl karşılaştırılası. Potasyel Katkı Ekooklk Rsk Tekolo Potasyel Katkı Ekooklk Rsk Tekolo,4,54,9 0,79,,6 0,95,37,76 0,5 0,65 0,87 0,64 0,83,8 0,60 0,83,6 0,6 0,8,6 0,85,0,57 0,95,8,5 0,57 0,73,05 0,79,0,68 0,66 0,85,05 30

9 Hava Savua Sektörü Tezgah Yatırı Proeler Bulaık AHP le Değerledrles Tablo 7. Aa krterler ç ağırlık vektörüü hesaplaası. V(S S ) S K S E S R S T V(S S ) S K,00,00,00,00 S E 0,56 0,75 0,87 0,56 S R 0,79,00,00 0,79 S T 0,68,00 0,94 0,68 Öreğ, potasyel katkı ve ekooklk aa krterler ç, S K (0,9, 0,3, 0,48) ve S E (0,3, 0,0, 0,33), V ( S E S K ) değer, ve l u olduğu ç, (l u ) / (( u ) ( -l )) (0,9 0,33) / (0,0-0,33) (0,3-0,9) 0,56 olarak buluuştur. Ayrıca, br koveks setetk ertebe değer (S ), k ( 4) tae koveks setetk ertebe değerlerde (S k ) büyük olasıı olablrlk dereces d ( A ) V ( S Sk ), Tablo 7 de verlştr. Öreğ, ekooklk aa krter ç setetk ertebe değer (S E (0,3, 0,0, 0,33)) dğer değerlerde büyük ola olablrlk dereces, ( A ) V ( S S ), d E E K (0,56, 0,75, 0,87) 0,56 buluuştur. Bu değerlere göre, aa krterler ç ağırlık vektörü, ( d ( A ),L, d ( )) T W K A T (,00, 0,56, 0,79, 0,68) T buluuştur. Noralze edlş ağırlık vektörü se, ( d( A ),L d( )) T W K, A T (0,33, 0,8, 0,6, 0,) T buluuştur. Souçlar Tablo 8 le özetleştr. Elde edle ha ağırlıklara göre, tezgah yatırı proeler öcelk sıralaası Tezgah, Tezgah6, Tezgah3, Tezgah5, Tezgah4 ve Tezgah şeklde oluştur. Tezgah yatırı proeler değerledrles ç Potasyel katkı (d(a K )0,33) aa krter dğerler arasıda e çok öe derecese sahptr. Dğer aa krterler öe ağırlıkları se hee hee degel br şeklde dağılıştır. ertebe Aalz Yöte doğal br soucu olarak bazı krter ve alteratfler ç sıfır perforas değerler yer aldığı görülektedr. Acak yöte lteratürde [5] eleştrldğ gb bu sıfır değerler, herhag br krter çözüde gözardı edlese ede olaıştır. Buu yaıda Tezgah4 ve Tezgah5 ağırlıkları brbre yakı buluuştur. Karar vere sürec ç e çok öe derecese sahp k Potasyel katkı aa krter ç alteratfler perforas değerlere (Tablo 8) bakıldığıda, Tezgah5 proes Tezgah4 proese göre açık br farklılık göze çarpaktadır. Dğer tarafta, üçücü sırada öe ağırlığıa sahp Tekolo aa krtere göre, ters yöde Tezgah4 proes Tezgah5 proese göre açık br farkı görülektedr. Dğer Rsk ve Ekooklk krterler ç perforas değerler arasıda çok büyük farklılıklar buluaaktadır. POTANSİYEL KATKI Tablo 8. Nha alteratf ağırlıkları. EKONOİKLİK RİSK TEKNOLOJİ W d ( A ) 0,33 0,8 0,6 0, TEZGAH TEZGAH TEZGAH3 TEZGAH4 TEZGAH5 TEZGAH6 0,54 0,5 0,34 0,6 0,349 0,03 0,6 0,00 0,00 0,057 0,0 0, 0,6 0,35 0,48 0,0 0, 0, 0,4 0,08 0,9 0,09 0,09 0,06 0,5 0, 0,6 0,9 0,0 0, 3

10 Hava Savua Sektörü Tezgah Yatırı Proeler Bulaık AHP le Değerledrles 5. SONUÇ VE ÖNERİLER Yapıla çalışa le, proe teklfler ç HİB ler arasıda uzlaşa sağlaarak br değerledre yapılası, kşlere bağılı kararları yere esel ve blsel kararları alıası, farklı koularda görev yapa uza persoel dahl olacağı hızlı br karar vere sürec gerçekleştrlştr. Daha öce detaylı br şeklde ele alıaış ola tezgah yatırı proeler değerledrles, lk defa bu çalışa le ele alıış ve değerledreye etk ede krterler hyerarşk br yapıda odelleştr. Farklı uzaları yapış olduğu değerledreler soucuda uzlaşılış kararlara ulaşablek aacıyla her br uzaı yargı değerler geoetrk ortalaası alıarak tek br yargı değer elde edlştr. Buu yaıda, krterlerdek karşılaştıra sıırları, alteratf karşılaştıralarıa göre spete daha dar olduğu ç farklı bulaık karşılaştıra dereceler kullaılıştır. Böylece değerledrey yapa uzalar daha rasyoel karşılaştıralara yöledrlştr. Yapıla çalışada proe değerledre teel alıdığı ç, Hava Kuvvetler çeştl süreçlerdek proe kararlarıda kullaılableceğ değerledrlektedr. Ayrıca, bu çalışadak aaltk tekkler daha sora Hava Kuvvetler lostk sste çdek HİB ler perforaslarıı değerledrles ve karşılaştırılası, persoel perforas değerledre, ARGE proe yatırı değerledrles, tedarkç seç, tekolo seç, şaat yatırı öcelkledre gb br çok karar vere proble çözüüde kullaılableceğ değerledrlektedr. 6. KAYNAKLAR [] Laarhove, P.J.. ve Pedrycz W., (983) A fuzzy exteso of saaty s prorty theory, Fuzzy Sets ad Systes, 9 4. [] Buckley, J.J., (985) Fuzzy herarchcal aalyss, Fuzzy Sets ad Systes, [3] Chag, D.Y., (996) Applcatos of the extet aalyss ethod o fuzzy AHP, Europea Joural of Operatoal Research, 95: [4] Wag Y.., Elhag, T..S. ve Hua, Z., (006) A odfed fuzzy logarthc least squares ethod for fuzzy aalytc herarchy process, Fuzzy Sets ad Systes, [5] Xu, R., (000) Fuzzy least square prorty ethod the aalytc herarchy process, Fuzzy Sets ad Systes, [6] khalov, L., (003) Dervg prortes fro fuzzy parwse coparso udgeets, Fuzzy Sets ad Systes, [7] Cheg, C.H., (996) Evaluatg aval tactcal ssle systes by fuzzy ahp based o the grade value of ebershp fucto, Europea Joural of Operatoal Research, [8] Lee,., Pha, H. ve Zhag, X., (999) A ethodology for prorty settg wth applcato to software developet process, Europea Joural of Operatoal Research,8: [9] Leug, L.C. ve Cao, D., (000) O cosstecy ad rakg of alteratves fuzzy ahp, Europea Joural of Operatoal Research, 0 3. [0] Kuo,.S., Lag, G.S. ve Huag W.C., (006) Extesos of the ultcrtera aalyss wth parwse coparso uder a fuzzy evroet, Iteratoal Joural of Approxate Reasog, [] Gu, X. ve Zhu, Q., (006) Fuzzy ultattrbute decso-akg ethod based o egevector of fuzzy attrbute evaluato space, Decso Support Systes, [] Kwog, C.K. ve Ba, H. (003) Deterg the portace weghts for the custoer requreets qfd usg a fuzzy AHP wth a extet aalyss approach, IEEE Trasactos, [3] Kahraa, C., Cebec, U. ve Uluka, Z., (003) ult-crtera suppler selecto usg fuzzy AHP, Logstcs Iforato aageet, [4] Kahraa, C., Cebec, U. ve Rua, D., (004) ult-attrbute coparso of caterg servce copaes usg fuzzy ahp: the case of Turkey, Iteratoal Joural of Producto Ecoocs, [5] Bozdağ, C. E., Kahraa, C. ve Rua, D., (003) Fuzzy group decso akg for selecto aog coputer tegrated aufacturg systes, Coputers Idustry, 3 9. [6] Büyüközka, G., Kahraa, C. ve Rua, D., (004) A fuzzy ult-crtera decso approach for software developet strategy selecto, Iteratoal Joural of Geeral Systes, [7] Tag Y.C. ve Beyo.J., (005) Applcato ad developet of a fuzzy aalytc herarchy process wth a captal vestet study, Joural of Ecoocs ad aageet, [8] Bozbura, F.T. ve Beskese, A., (007) Prortzato of orgazatoal captal easureet dcators usg fuzzy ahp, Iteratoal Joural of Approxate Reasog, 44:

11 Hava Savua Sektörü Tezgah Yatırı Proeler Bulaık AHP le Değerledrles [9] Bozbura, F.T., Beskese, A. ve Kahraa, C., (007) Prortzato of hua captal easureet dcators usg fuzzy ahp, Expert Systes wth Applcatos, -3. [0] Aka, G. ve Alka, A., (006) Tedark zcr yöetde bulaık ahp yöte kullaılarak tedarkçler perforasıı ölçüles: otootv ya saayde br uygulaa, İstabul Tcaret Üverstes Fe Bller Dergs, [] Cha, F.T.S. ve Kuar, N., (007) Global suppler developet cosderg rsk factors usg fuzzy exteded ahp-based approach, Oega, 35 (4): [] Eresal, Y.C., Öca, T. ve Derca,.L., (006) Deterg key capabltes techology aageet usg fuzzy aalytc process: a case study of Turkey, Iforato Sceces, [3] Wag, Y.-., Luo, Y., ve Hua Z., (008) O the extet aalyss ethod for fuzzy AHP ad ts applcatos, Europea Joural of Operatoal Research, 86(), ÖZGEÇİŞLER Hv.üh.Yzb. Sezg KAPLAN 978 yılıda Uşak ta doğuştur. 000 yılı Blket Üverstes Edüstr üh.lğ Bölüü ezuudur. 004 yılıda Hacettepe Üverstes Ekoo Bölüü yüksek lsas prograıı, 007 yılıda Gaz Üverstes Edüstr üh.lğ bölüü yüksek lsas prograıı ve 0 yılıda Old Doo Üverstes/ABD ühedslk yöet doktora prograıı taalaıştır. Yöeyle araştırası, lostk plalaa ve çok krterl karar vere koularıyla lgleektedr. Şu ada Hava Harp Okulu Edüstr üh.lğ bölüüde öğret eleaı olarak çalışaktadır. Yrd. Doç. Dr. Feyza ARIKAN İlk orta ve lse öğre Akara da taaladı. 993 yılıda Gaz Üverstes, ühedslk arlık Fakültes, Edüstr ühedslğ Bölüüde ezu oldu. Gaz Üverstes, Fe Bller Esttüsü, Edüstr ühedslğ Aabl Dalıda 996 yılıda Yüksek Lsas Dereces, 00 yılıda Doktora Dereces aldı. 004 yılıda Oho Uversty, Idustral ad Systes aufacturg Boluude TUBİTAK destekl doktora sorası araştıra yapa Feyza Arıka Ökteer hale ayı bölüde, öğret üyes olarak çalışalarıa deva etektedr. 33