* C.U.Tokat Ziraat Fak.Tarım Ekonomisi B i,yard.doç.dr.

Transkript

1 SEKER PANCARI ÜRETİMİ FONKSİYONU ÇALIŞMALARINDA DESÎŞKEN, SEÇİMİ ÜZERİNDE BÎR ARAŞTIRMA Adnan ÇİÇEK * ÖZET Bu araştırmada şeker pancarı üretim fonksiyonu çalışmalarında yer verilebilecek bağımlı ve;.bağımsız değişkenler incelenmiştir/- Hangi değişkenlerin fonksiyonlarda yer alması gerektiği ortaca konulmuştur. Çalışmada kullanılan veriler Tokat î1 i. Kazova Bölgesinde şeker pancarı yetiştiren işletmelerden anket ile derlenmiştir. GİRİŞ Gümüzde bitkisel ve hayvansal üretimde kaynakların daha etkin kullanımı için değişik çalışmalar yapılmaktadır. Son yıllarda üretimde kullanılan kaynaklar ile üretim arasındaki ilişkiler bası matematiksel modeller ile açıklanmaya ça 1 ış 1 1 maktadır. üret im forıks iyonu diye adi andır 1 1 an bu mo - dellerden istenilen sonulların alınabilmesi için iki önemli konuya dikkat etmek gerekmektedir. Bunlardan birincisi mo ~ dellerin doğru koruiması, İkincisi ise fonksiyonlarda yer verilen değişkenlerin doğru seçilmesidir. Nitekim, ürünlerin özelliklerine göre, üretim fonksiyonlarının tahmininde kullanılabilecek bazı me toil ar tamamen geçersiz kalırken, bazılarının kullanımı sonucu elde edilen tahminler de sapmalara neden olmaktadır (SARIMEŞELİ, 1981). Şeker pancarı üretim fonksiyonlarının tahmininde ; gözönüne alınması gereken en önemli Özellik, bu üretim dalının uygulanan hükümet politikaları sonucu sahip olduğu * C.U.Tokat Ziraat Fak.Tarım Ekonomisi B i,yard.doç.dr.

2 ös İliktir. Bilindiği gibi Türkiye'de şeker pancarı üretimi sözleşmeli yetiştiricilik s-iştemi seklinde.yürütülmektedir. Belki daha da önemli bir faktör arazi miktarı ve >uygulanan Liretim teknolojisinin seker şirketi tarafından.kontrol altında.tutulmasıdır. Bu nedenle yapılacak fonksiyonel çalışmalarda ürünlerin üretim teknolojisi hakkınd&y araştırıcıların yeterli bilgiye sahip olması gerecektedir. Bu araştırmada şeker pancarı üretim fonksiyonlarının tahmininde kullanılacak bamrnlı ve bağımsız değişkenlerin özellikleri incelenmiştir. Ayrıca fonksiyonlarda yer verilecek değişkenlerin seçicinde dikkat'edilmesi gereken noktalar açıklanmaya1çalışılmıştır. Araştırmanın kapsamını işletme bazında yapılacak çalışmalar oluşturmuştur. Fabrika bölgeleri ve ülke bazında yapılacak araştırmalar kapsam dışı tutulmuştur. Bu çalışmadan elde edilecek bulguların, şeker.pancarı üretimi.ile ilgi1 i yapılacak fonksiyonel analizlere ışık tutabileceği söylenebilir. üretim fonksiyonu bagimlı değişken ile bağımsız değişkenler arasındaki düzgün've doğrusal bir ilişkidir. Bağımlı değişken ile bağımsız değişkenler arasındaki rfonksiyonal ilişkiyi şu şekilde göstermek mümkündür;. Y- f(xı, X2... Xk Xk+1.Xm Xm*l,Xn)+E.Bu eşitlikte bağımlı değişken (Y)çok sayıdaki.....bağımsız değişken (Xi) ve hata teriminin (E) bir v; /fonksiyonudur. Eşitlikte Xı den Xk ya kadar olan faktörler ftdabilen bakımsız değişkenleri, X k+ı den Xm e kadar olanlar '^4eneyse 1 koşu 11 arda seviye 1 eri araşt ır ı c ı taraf m d a n sabi t tutulabilen bağımsız değişkenleri> Xm+ı den Xn e kadar olaftlar ise araştırıcı., tarafından gözlenemeyen, kontrol edilemeyen ve deaişebilen faktörleri ifade etmektedir (ÇÎCEK, 1991). " r -2-

3 Tarımda biç bir ürün tek bir girdinin fonksiyonu değildir; İtfıc^diger bütün-, girdi ler şşfeit tutularak fc.ekf^-- gislajn-tbagiml.değişken üzerindeki etkisi araştırı Igbi 1-iit. Şeker pancarı üretimi çok sayıda bağımsız, değişkenlerin etkisi altındadır.ayrıca bazı..girdi 1erin şeker.şirketi tarafından kontrol altında tutulmaşıayapı lacak araşt ırma 1 arda değişken seçimini daha./ dikkat 1 i kı İraktadır.. :r -Şeker pancarı üretim, foi^si yon lafında. ^.71^ T i kul lanı labi 1 inecek degıêşier^yf^ Ö z ^ ^ k İ s r ^. ;;Â:r, $v Bağımlı Değişkenler -.:, _5;;-:. Şeker pancarı üretiminde ana ürün kok gövdesi, yan ürün işe şeker-,pancarı yapraklarıdır. Fonksiyonel:.,;ana.lizlerde bagıml ı,değişken o 1 arak- önce 1 iki e kök-,:(gş>vde)..üretiaı-..^. miktarına^-yer veri 1 ebıiir.,üreticilere,-ai Jhtoplam üretim miktarı-4lgi 1 i şeker fabrikası- muhasebe iayıtlarında- yer. almaktadır. Şeker pancarı yet iştirme sözleşmesi-,hükümlerine göre üreticiler ürettikleri bütün, şeker.pancarını;şeker şirket ine..satmak zorundadırlar.. ^ p i lan^âşiirmaâ^.jopiam,,ıv üretimin sadece % Ö.021si işletmelerde hayvanlara yem olarak,, verilmiştir..yapılacak çalışmalarda şeker pacarı üretim miktarı f ires iz (net J;-olarak dikkate.alını^lıdır. Şekerr;eır-;;-a şirketi üreticileria teslim ettikleri toplam,' üretim. *" :1;- miktarından,. temizi ik derecesine göre,% arasında firet,' C yükselti lebi imektediit (ANONYMOUS, İ99.0). Araştırma bölgesinde kampanya dönemi.boyunca ortalama % it.9,,'erken hasat döneminin 1. periyodunda % 7.2, 2, periyodunda % Q.0, 3. periyodunda % 7.9 ve normal ve hasat,.idpêminde.,%13.0 fire düşüldüğü saptanmıştır. Bölgede fire miktarının belirlenmesi üzerine yapılan bir araştırmada ortalama firenin % " o l â u ^ bel iri enmışt ir,,(cîvî ve ark,..,,1992^. Ayrıca aynı,,.,.,,, araştımada/şeker/ şirketinin-belirlîî.o&alama firenin. 10.5Q; olduğu'saptanmıştır. Turhal Şeker Faİbrikasınca be lifleneli., son yıllardaki fire oranları' ise 1987 yılında % 10.08, 1988 de % ve 1990 da ise % 8.21 dir.. '.,. (ANONYMOUS, 1991)..

4 Seker pancarı net üretim miktarının yanı sıra üretim değerine de fonksiyonlarda yer verilebilir. Ayrıca toplanı.şeker pancarı üretim değeri de fonksiyonlarda denenebilecek başka bir bağımlı değişkendir. Yani kök (gövde) üretim değeri, yaprak üret iı^de^eri, ve istahak ol ar^k veri 1 en posa değer i ni n top 1 a m m a - fonks i yonlarda top 1 am şeker.pancarı,:.i., üretim değeri olarak yer verilebilir. Nitekim şekşr.;' pancarının- toplam üretim değerinin'^ 93,31ünü ^k'',d^çreri, % 5.4'ünü ödemesiz (ıstihak) verilen posa değeri^'%,'3'ünü.-ise yaprakların değeri oluşturmuştur;' Bağımsız-Değişkenler r* Çapa lama, sayısı ve masrafları: Seker pancarı üretim fonksiyonl arında çapa lama-.şahısı ve çapa lama masraflarına yer verilebilir. Bölgede üretici!erfh^ş^ker pancarının yetişme dönemi boyunca 3-6 defa çapa1andığı belirlenmiştir. Ortalama çapalama sayısı 3.52'dir. Fazla çapalamanın üretim miktarı üzerindeki etkisi araştırılabilir. Ayrıca çapalama için yapılan masraflara bağımsız değişken o 1arak, Q ks iyon1arda yer verilebilir. ^..'1''' *- - - Parse 1 -sayışı: /Arçşt ırma böl ges i ridak i iş 1 etme 1 er i n.bölgedeki iş 1 etme 1 erin '4-10"'adet parselde şeker pancarı işietme arazi 1eri çok'parça11 ve birbiri er inden uzaktır..yetiştirdikleri belirlenmiştir. Ayrıca parsel kenarlarında çok yıllık Qşırı fazla olduğu ve ürün üzerinde olumsuz, kenar etkisi yaptığı gözlemlenmiştir. Parsel.sayısının fazla olmasının liretim üzerindeki etkisini araştırmak amaçly 1 a parse 1 sayısı ba9imsıs;/4egişken o 1 arak dikkate alınabilir. Sulama sayısı ve masraflarıaraş t ırma alanında şeker pancara^ üret im dönemi boyunca işletmelere göre değişmekle beraber.1-10 kez sulandığı (ortalama 3.8 kez) saptanmıştır. Sulama, ile ilgili.: sulama sayısı,-.sulama yöntemi ve sulama masraflarına fonksiyonlarda yer verilebilir. Denemeye dayalı araştırmalarda verilen toplam su ıpikta^ı da bağımsız değişken olarak dikkate alınabilir. -Kullanalan işgücü:şeker pancarı ür&tim foksiyonu çalışmalarında toprak hazırlama devresinden hasat devresine

5 kadar kullanılan işgücü;, -erkek işgücü birimi cinsinden.. bağımsız bir değişken olarak dikkate alınabilir. Hasat devresinde kullanılan işgücünün toplam işgücü içerisinde dikkate.alanmaması gerekir, çünkü seker pancarında hasat kaybı yok denecek kadar az olduğundan, bu devrede kullanılan işgücünün azaltılması veya art.ırıiması üretimde herhangi bir değiş ikiige neden oimamaktadır. - Kullanılan gübre miktarı ve gübre masrafları; üretim fonksiyonu çalışmalarında bağımlı değişkenrüzerinde etkide p bulunabilecek bağımsız- değişkenlerden bir tanesi de gübredir.. Şeker pancarında gübrenin kullanım miktadır şirket tarafından belirlenmiş oiarak gözükse bile, üretici koşullarında bu durum ldaha değişik olarak gerçekleşmektedir. Nitekim üreticilerin bir kısmı verilen gübrelerinetamamını,şeker pancarında kul lâ'mrken, bazı'üret i çiler ;:-diger ürünlerde de kul1anmaktadırlar. Bazı üreticiler ise fazla taahhüt göstererek fâzla'-gübre kullanmaktadırlar^ Kullanılacak gübrenin çeşidi v4 özellikle-'miktarı 'üzerinde şirketin rolü kadar üreticilerin de rolü-bulunmaktadır:^kul lanı lan gübrenin kul 1 anım miktarı ve çeşidinin-belirlenmesi-; şirketin kısıtlayıcı ligi yanında, üreticilerle ilgili bir eğitim olayıdır.' Gübrelemede üretim miktarı üzerinde etkili y olabilecek en iyi açıklayıcı bağımsız değişken etkili,(saf) gübre miktarıdır, incelenen isletmelerde' çok sayıda gübre çeşidi kullanılmıştır. Toplam gübre miktarının bağımsız. değişken olarak alınması herhangi bir anlam ifade L etmemektedir, Ayrıca^kul lamlan gübrelerin fiyatları çok değişik olduğu için töplam gübreleme masrafları, gübrelemenin üretim Üzerindeki etkisini göstermekten-uzaktır.- - v" s- - Arazi miktarı : Şeker pancarı üretiminde arazikısıtlı faktörlerden bir tanesidir. Şeker şirketi gübre, tohum, ilaç gibi girdileri kısıtlı da-otsa kontrol ettiği gibi, arazı girdisinde de münavebe:kontrolü uygulanmaktadır. Dol ay ısıyla'' sade c % şirketin belirleyeceği :alaniara seker pancarı ekimi yapılabilmektedir.'"yapılacak' üretim fonksiyonu ça 11şma 1 arında seker pancarı için 'arazi -girdisinin kontro 1. altında tütülclugu ve kısıtlı olduğu gözönüne' alınmal-idır; Bu"

6 araştırmada 1:2.3 dekar olan şeker pancarı ekim.alanının % 37,4' (4.6 dekar) oranında artaralabi.lme imkanı vardır-, Başka bir deyişle.toplam 16,9 dekar olan 1988 yılı münavşbe alanının 4.6 dekarında (%27.2) daha şeker pancarı. yetiştirebilme imkanı, vardır. Nitekim Seker Şirketinin arazi girdisini kısıtlamasının yanında, üreticilerin de. bu girdiyi sınırlı tutmada belli bir rollerinin olduğu söylerledir. Arazi ile ilgili olarak arazi genişliği.bağımsız değişken olarak al m a b i 1 ir.- Ayrıca, arazi değeri ve şrazi kira dedeninin de: bağımsız- değişken olarak fonksiyonlaıâ yer alması mümkündür1..yani arazi miktarının''.değişmişinin,y nısıra arazinin niteliğinin değişmesini^ iiret i ra.üzerinçiek i etkisi araştır1 1 abi.lir-. :rf..6:- ~ ilaçlama: Sözleşmeli şeker pancarı yetiştir ip i liginde ilaç lama Acılaşmalarının büyük bölümünü şfj<er şirketi y a p m a d a yükümlüdür,; îlaç. i laç 1 ama makinası oaaşâf,1ar a ve usta giderlerini şirket karşılamaktadır.. î İaçİ.aj^da çalıştırılan işçilerin giderleri ise üreccilerin feorcuna {.kaydedilmektedir. Ayrıca üreticiler gerek gördükleri, zamanlarda-zirai^mücadele avansı alarak ilaçlama.yapmak - tadırlar.î'laçlama ile ilgili yapılan masraflara $ ımsaz değişken olarak yer verilse bile, gerekli verileri elde etmek oldukça zordur,.^ "1'. ~.Kullanılan tohumun cinsi ve miktarıjşkilecek şeker pancarı tohumunun cins ve miktara şirket.' tarafından, belirlenmektedir. Eki 1 en tohum bede 1 ini, eki m ;makinası ve ekici -..ustası masraflarını şirket karşı lamaktadır., Ancak gerekli çeîgücü masrafları ve.ekici yardımcısı giderleri üret i c i 1 erin borcuna kaydedi lmekt.edir. îlaçl ama ve tohum kul 1anımı ile ilgili üretici 1erin etkini ikierinin yetersiz olduçru saptanmıştır. Nitekim incelenen işletmelerde üret i c i 1 er i n % i.6.';s m a n rekilen, tohumun çeş id ini bildikleri be 1 ir lenmişt ir. Ayr ı ca.üret i ci 1 er in ; % 99.2 s i kul 1 anı 1 an,tohumun., fiyatını *. M.89.4/-ü ise..dekara atı İan tohum miktarını.biimemektedir 1 e r.yapılacak f onksiyone 1..,ça 11şma 1 arda; kul lanı lan..tohum. miktarı v e.masrafından ziyade, çeşidinin bakımsız değişken olarak alınması daha...uygundur. Zira bölgede 6 çeşit (Kavemaja, T3~l, Eva, Teknik Monog.erm, Per la, ~ ~6~

7 Bella) şeker pancarı tohumu fail lanı 1 m.ıstir7 üretim üzerindeki etkisi araştırılabilir. Yukarda ifade edilmeye çalışılan bağımsız değişkenlerin dışında işletmecilerin yaşı, eğitim düzeyi ve işletmecilik tecrübesi bağımsız değişken olarak fonks i yonlarda denenebi1ir. SONUÇ Herhangi bir üret imzalı, ile ilgili şaşiıklı; ' fonksiyonel analizler yapabilmek için o üretim dalının teknolojisinin iyi bilinmesi.gerekir, üretim fonksiyonu çalışmalarında sadece model kurup, matematiksel işlemleri yürütmek yeterli değildir. Ayrıca.analizler sonucu ortaya çıkacak rakamların dopru şekilde yorumlanması da yine.;' üzerinde çalışılan ürünün genel özelliklerinin bitinmö'sine bağlıdır. Türkiye'de sözleşmeli yet işt ific ilik s'istemi şeklinde yürütülen şeker pancarı tarımı üzerinde yürütülen hem üreticilerin hem de şeker şirketinin etkisi vardır. Bu üretim dal ı i le yapı laçak ça 1 ışmalarda.kul l.anı lacak değişkenlerin docfru s<şçiimesi,gerekmektedir. KAYNAKLAR ANONYMOUS, 1990."Seker Pancarı Yetiştirme Sözleşmesi", T.$. F.A.SU-., Kay 11 1 ar ı. ANONYMOUS, Turhal,$eker Fabrikası Kayıtları. ÇÎÇEK, Tarımsal, üretim Fonksiyonlarının Tahmini için..i Kullanılan Verilerin özellikleri ve-'toplanması", C.ü. Tokat Ziraat Fakültesi Dergisi, Ciİt:8 Sayı Sivas. CîVl ve Ark., 1992 "T.3.F.A.Ş. Turhal' Seker Fabrikasır- Bölgesindeki Pancarlarda Ortaya Çıkan Miktar ve Şeker Kayıplarına ilişkin Araştırma Raporu". C.ü. Tokat Ziraat Fakültesi, Tökat SARIMESELI, , "Seker Pancarı üretim Fonksiyonlarının-, Talimi ni'', MPM. Verim 1 i 1 ik' Dergi si, 198t72*