Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 5, Sayı: 45, Mayıs 2017, s

Transkript

1 Akademik Sosyal Araşırmalar Dergisi, Yıl: 5, Sayı: 45, Mayıs 2017, s Yayın Geliş Tarihi / Aricle Arrival Dae Yayınlanma Tarihi / The Publicaion Dae Arş. Gör. Emre ÜRKMEZ T.C. Rece Tayyi Erdoğan Üniversiesi, İkisadi ve İdari Bilimler Fakülesi, Ekonomeri Bölümü emre.urkmez@erdogan.edu.r Arş. Gör. Togan KARATAŞ Marmara Üniversiesi, İkisa Fakülesi, İkisa Bölümü ogan.karaas@marmara.edu.r BORSA İSTANBUL 100 ENDEKSİ İLE DÖVİZ KURLARI ARASINDAKİ DİNAMİK İLİŞKİNİN BELİRLENMESİ Bu çalışmada, Borsa İsanbul 100 Endeksi (BIST) ile Dolar/TL Kuru (USD) ve Avro/TL Kuru (EUR) arasındaki dinamik ilişkinin belirlenmesi amaçlanmışır. Çalışmada öncelikle Türkiye Ekonomisinin finansal yaısının dinamikleri arihsel ersekifle açıklanmışır. Bu çerçevede iki farklı ana eğilimin olduğu döneminde, sermaye harekeleri, finansal geiri oranları ve borsanın genel yaısı incelenmişir. Çalışmada, dönemleri arasında aylık veriler kullanılarak seriler arasındaki ilişki Gregory ve Hansen (1996) eşbüünleşme esi ve Toda- Yamamoo (1995) Granger nedensellik esi ile analiz edilmişir. Tes sonuçlarına göre BIST ve USD kuru serileri arasında uzun dönem ilişkisinin olmadığı esi edilmiş faka aralarında ek yönlü Granger nedensellik ilişkisi olduğu belirlenmişir. BIST100 endeksi ile EUR kuru arasında herhangi bir yönde Granger nedensellik ilişkisi esi edilememişir. Anahar kelimeler: Türkiye Ekonomisi, Hisse Senedi Fiyaları, Döviz Kurları, Eşbüünleşme, Nedensellik. Öz

2 Borsa İsanbul 100 Endeksi İle Döviz Kurları Arasındaki Dinamik İlişkinin Belirlenmesi DETERMINING OF THE DYNAMIC RELATIONSHIP BETWEEN BORSA ISTANBUL 100 INDEX AND EXCHANGE RATES Absrac In his sudy, aim o deermine he dynamic relaionshi beween XU100 index and Dollar (USD/TRY) and Euro exchange rae (EUR/TRY). In his sudy firsly, dynamics of Turkish Economy s financial srucure are clarified in hisorical ersecive. In his conex caial movemens, yield raios and general srucure of sock marke are examined in eriod which includes wo differen main rends. This sudy uses he monhly daa beween he eriod o analyze he relaionshi beween he series wih Gregory and Hansen (1996) causaliy es and Toda-Yamamoo (1995) granger causaliy es. According o he resuls our sudy reored ha here is no long-erm relaionshi beween XU100 and USD series, bu demonsrae he exisence of a unidirecional granger causal relaionshi. There is no granger causaliy relaionshi from XU100 o EUR raes. Keywords: Turkish Economy, Sock Prices, Exchange Raes, Coinegraion, Causaliy. 1.Giriş Günümüzde neoliberalizm, küreselleşme ve finansallaşma üçgeninin egemenliği ile birlike sermaye iyasaları ile ara iyasaları arasındaki ekileşim her geçen gün armakadır. Dünya ekonomisindeki finansal büyüklüğün muazzam boyulara ulaşığı son dönemde ekonomilerde girif ilişkiler - ekileşimler söz konusu olmakadır. Tüm ülke ekonomileri birbiriyle enegre haldeyken, uluslararası harekei daha kolay olan sermayenin ülkelerin ara birimlerinin değerleri ve hisse senedi iyasaları üzerindeki ekisi de armışır. Türkiye için de böyle bir durum söz konusudur. İhal ikameci büyüme modelinin erk edilmesiyle Türkiye 1980 lerde adım adım am serbesiye geçiş yamışır deki icari serbesleşmeyi izleyen 1989 finansal liberalizasyonu ile Türkiye deki iyasalar uluslararasılaşmış ve ikisa oliikaları buna göre şekillenmeye başlamışır Krizi sonrasında ise Türkiye Ekonomisi yeni bir aikaya girmişir. Ekonomi fooğrafına bakığımızda üm dünyada olduğu gibi Türkiye de de en yüksek derece serbesleşmenin ve uluslararasılaşmanın olduğu iyasalardan biri menkul kıyme iyasalarıdır. Bu bağlamda enegrasyon seviyesinin arması ile finansal iyasalar içindeki ilişkiler de gelişmişir. Bu açıdan borsanın ve döviz kurlarının seyri de ekileşime girebilmekedir. Bu çalışmada, Türkiye de dönemi için hisse senedi fiyaları (Borsa İsanbul 100 Endeksi) ve döviz kurları (Dolar/TL kuru ve Avro/TL kuru) arasındaki dinamik ilişki ikisadi ve ekonomerik olarak incelenmeye çalışılacakır. Bu çerçevede öncelikle menkul kıymeler borsası ve kurlar üzerine sermaye giriş ve çıkışlarından harekele kısa bir değerlendirme yaılacakır. Bu değerlendirme, Türkiye Ekonomisinin yakın dönem arihi ve özgünlükleri kasamında ve gösergeler ile yaılmaya çalışılacakır. Ardından konumuz ile ilgili kısa bir lieraür araması verilecekir. Sonrasında çeşili ekonomerik analizler ile döneminde hisse seneleri fiyaları ve seçilmiş döviz kurları arasındaki ilişkinin boyuları oraya koyulmaya çalışılacakır. Sonuç kısmında ise elde edilen bulgular özelenecek ve genel bir değerlendirme yaılmaya çalışılacakır. 394

3 Borsa İsanbul 100 Endeksi İle Döviz Kurları Arasındaki Dinamik İlişkinin Belirlenmesi 2.Yakın Dönem Türkiye Ekonomisinde Borsa ve Döviz Kurları Üzerine Kısa Bir Değerlendirme Türkiye Ekonomisi için 1980 li yıllar farklı bir birikim rejimine geçişin emellerinin aılıdğı ve ekonominin neoliberal deregülasyonlar çerçevesinde biçimlendirildiği yıllar olmuşur. Dünya Ekonomisi ile olan icari enegrasyonunu 24 Ocak Kararları ile amamlamaya çalışan Türkiye Ekonomisi, finansal enegrasyon için de 1989 da önemli bir adım amışır. Türk Parası Kıymeini Koruma Hakkında 32 Sayılı Karar 1 ile Türkiye Ekonomisi finansal anlamda da serbesliğe geçmişir. Bu nokada döviz ihracı ve ihali ile yabancıların ulusal menkul kıymelere yaırım yaması serbesleşirilmişir. Finansal serbesliğin ve genişlemenin önemli halkalarından birini ifade eden modern anlamdaki menkul kıyme borsalarına geçiş de bu dönemde olmuşur. Tarihimizdeki borsacılık faaliyeleri ise 19. yüzyıla kadar geri gise de, çağımıza uygun yaıda borsanın kurulması da yine 1980 li yıllarda olmuşur e Başbakan olan Turgu Özal ın, Menkul Kıymeler Borsaları kurulması için bir Kanun Hükmünde Kararname çıkarmasının ardından İsanbul Menkul Kıymeler Borsası (İMKB) 1985 yılında kurulmuşur. 2 İMKB nin kuruluşu Türkiye Ekonomisinin finansal enegrasyonu açısından kriik bir eşikir. Bu bağlamda Türkiye ekonomisi dünya ekonomisine her açıdan am olarak eklemlenmeye 1980 li yıllarda başlamışır. Finansal enegrasyon açısından 1990 larda da çeşili dönüşümler söz konusu olmuşur. Ancak 2000 lerde Türkiye Ekonomisi farklı bir raya ourmuşur. 3 Bu çerçevede borsa ve kurlar arasında dinamik bir ilişki oraya çıkmışır lerdeki deregülasyon hamleleri sonrası, 2002 ye kadar, Türkiye Ekonomisi birçok içsel ve dışsal nedeni olan iki ağır ikisadi kriz sürecinden geçmişir ve özellikle kriz süreçleri ardından oluşurulan yeni aikalar Türkiye Ekonomisinin aküel durumunu anlamamız açısından kriikir. Zira her ülkede olduğu gibi Türkiye de de bu i ikisadi dönüşümlerin siyasal sonuçları ve bu siyasal sonuçların da yine ikisadi yansımaları olmuşur. Niekim, Cumhuriye Tarihinin en ağır krizlerinden biri olan 2001 krizi sonrası yeni bir siyasal denge oluşmuş ve ekonomi oliikalarının seyri değişmişir. Türkiye Ekonomisinde 2001 Krizi sonrası kurların dalgalanmaya bırakılması ve Güçlü Ekonomiye Geçiş Programı 4 çerçevesinde ekonomi yöneimi yeni bir sürece girmişir. Bu dönemden iibaren TCMB nin zaman zaman müdahale eiği döviz kurlarını uluslararası finans iyasası belirlemişir. 5 Türkiye ekonomisinin genişleme sürecine girdiği bu dönemde küresel sermaye bolluğunun ve Türkiye deki finansal araçların geiri oranlarının uluslararası iyasalara göre cazi olmasının ekisiyle ülkeye ciddi bir sermaye girişi söz konusu olmuşur. Bu dönemde göserge faizin düşmesini sağlayan ara oliikası hamleleri söz konusu olduysa da dünya iyasaları ile ulusal iyasalar arasındaki geiri farkı varlığını korumuşur. Küresel sermaye bolluğunun yaraığı eki sayesinde, 2008 küresel finans krizine kadar Türk Lirası, Dolar ve Avro ya karşı genel eğilim olarak değer kazanmışır. Daha sonrasında ise genel eğilim Türk Lirasının değerini koruyamaması veya değer kaybemesi yönünde olmuşur. Bir başka ifadeyle dönemi, ve sonrası şeklinde iki al dönem olarak ele alınabilir Bu karar için bkz: TCMB. Erişim: Eylül h:// 2 Borsa İsanbul Tarihçesi için bkz: Erişim: Ekim h:// 3 Türkiye Ekonomisinin geçiği aşamalar için bkz: Boraav, Korku. (2015) ve Yeldan, Erinç. (2004). 4 Programın ayrınıları için bkz: Erişim: Eylül h://arsiv.nv.com.r/news/76897.as 5 Bu bakımdan Türkiye nin kur rejimi eknik olarak kirli dalgalanma şeklinde anımlanabilir.

4 Borsa İsanbul 100 Endeksi İle Döviz Kurları Arasındaki Dinamik İlişkinin Belirlenmesi 2002 sonrasında mal ve hizme ihracaı, ihalaını karşılayamadığından Türkiye Ekonomisi, sermaye girişi için bir çekim merkezi olmak zorunda kalmışır. Bu çerçevede 2000 li yılların başından 2008 küresel finans krizine kadar geçen süre içerisinde yüzer-gezer küresel sermaye bolluğunu ülke içerisine yönlendirmek siyasal ikidarın emel hedeflerinden biri olmuşur. Öe yandan Türkiye Ekonomisi sermaye harekelerinin yaraığı kırılganlıklara giikçe daha açık hale gelmişir. Sekülaif harekelere karşı güçlü bir savunması olmayan ve finansal iyasaları nisi olarak sığ olan Türkiye, aşırı değerli Türk Lirası ile ancak 5-6 yıl yol alabilmişir. Sonrasında ise küresel krizle birlike ekonominin üm dinamikleri gibi finansal gösergeler de değişmişir. Türkiye Ekonomisinin 2002 sonrası genel erformansı kurların durumu ile yakından ilişkili olmuşur. Siyasal ikidarın sürdürdüğü ara oliikası sraejisi enflasyonla mücadele emeline ourduğundan Türk Lirası bilinçli olarak değerli uulmaya çalışılmışır. 6 Ekonominin ihalaa giderek daha fazla bağımlı hale gelmesi 7, enflasyonun düşürülmesi ve ekonominin büyümesi için Türk Lirasının değerli olması bir gerek şar olmuşur. Niekim ekonomi büyürken, bir başka ifadeyle reel sekör ve finans iyasaları genişlerken Türk Lirası genelde değerli olmuşur. Bu sürecin adı genellikle yüksek faiz, düşük kur gerçekliği olarak bilinir krizi sonrasında ise küresel dinamikler nedeniyle oluşan sermaye çıkışı veya yeerli olmayan sermaye girişi ile bu sürecin düşük kur ayağı oradan kalkmış ve ekonominin genişleme döneminin nefesi kesilmişir. 8 Bu açıdan sermaye girişi ile Türk Lirası diğer ara birimlerine göre değer kazanırken ekonominin büyümesi ve finans iyasalarının genişlemesi, ersi durumda da daralması Türkiye Ekonomisinin normalidir. Bu nokada sermaye harekeleri hem kurları hem de borsa harekelerini belirleyen unsurlardan biri olmuşur. Bu bağlamda eski adıyla İMKB, yeni adıyla BİST olan Borsa İsanbul endeksinin harekeinin kurların, özellikle orföy yaırımlara egemen olan Dolar ın, harekei ile ers yönlü olması beklenebilir. 396 Bu genel çerçevede, ilgili dönemde konuyla ilgili olan bazı kriik gösergelere bakmak yerinde olacakır. Zira finansal iyasaları, son dönemde genişlemiş olsa bile, birçok gelişmiş ülkeye göre hala sığ olan Türkiye Ekonomisine ai yakın dönem verileri sürecin daha iyi okunmasına yardımcı olacakır. Yıllar Tablo 1: Ödemeler Dengesi Seçilmiş Kalemler (Milyon $ Cinsinden) 9 Ne Sermaye Girişi Hisse Senedi (Sermaye Hesabı İçinde) Ne Haa Noksan Rezerv Gelişimi Bu deneyimin ayrınıları için bkz: Yılmaz, Ahme, Ali Arı. (2013) 7 Bu konuda bkz: Yılmaz, Ahme. Togan Karaaş. (2009) 8 Bu bağlamda Türkiye Ekonomisi son yıllarda ora gelir uzağında da sayılabilir. Bu konuda bkz: Çeinkaya. (2016) 9 Yenilenen ödemeler dengesi hesa sisemine göre sermaye girişleri yükümlülük olduğundan ers şekilde (negaif olarak) kayılara geçirilmekedir. Bu açıdan bu abloda ödemeler dengesindeki sermaye hesabı verisi ülkeye giren sermayenin ülkeden çıkandan fazla olduğunu gösermek için oziif olarak göserilmişir.

5 Borsa İsanbul 100 Endeksi İle Döviz Kurları Arasındaki Dinamik İlişkinin Belirlenmesi Kaynak: TCMB Ödemeler Dengesi İsaisikleri Tablo 1 den görülebileceği üzere Türkiye Ekonomisi için dönemi yüksek seviyede yabancı sermaye girişinin olduğu (doğrudan yaırım, orföy yaırımı ve diğer yaırımlar şeklinde) bir dönemdir küresel finans krizinin ulusal bazda ekisinin ne olarak görüldüğü 2009 yılında yaşanan sermaye girişi sorununun ardından Türkiye Ekonomisi yabancı sermaye çekmeye devam emişir. Bu açıdan Türkiye Ekonomisi sürecinde küresel sermaye bolluğundan faydalanırken, 2008 sonrası süreçe de sermaye çekmeyi başarmışır. Ancak 2014 en iibaren ne sermaye girişi ivme kaybemeye başlamış ve bir önceki yıla göre %45 kayı yaşanmışır yılında ise son yıllardaki en düşük seviye olan 11 milyar dolarlık ne yabancı sermaye girişi söz konusu olmuşur. Yine 2014 yılına kadar genelde cari işlemler açığına göre fazla olan ne sermaye girişi sayesinde rezerv birikiren Türkiye Ekonomisi 2014 en iibaren rezerv kaybemeye başlamışır. Burada cari işlemler açığının finansmanı kadar kurun konrol edilme çabaları da söz konusu olmuşur. Her ne kadar zaman zaman yüksek mikarlarda kayı dışı sermaye girişi söz konusu olduysa da bu mikarlar ekonominin genel finansmanı veya kurların konrolü için yeerli olmamışır. Niekim ablonun özelediği sermaye harekeleri çerçevesinde Türk Lirası son yıllarda Dolar a karşı değer kaybemeye başlamışır. Bu çerçevede Türkiye klasmanındaki birçok gelişmeke olan ülkenin ara birimleri de Dolar a karşı değer kaybederken Türkiye özellikle son dönemde am olarak oziif olarak ayrışan ülkelerden biri olamamışır. 10 Bu açıdan Türkiye nin finansal yönden risk rimi de yükselmişir. Ayrıca hisse senedi süunundan görülebileceği üzere, hisse senedi yaırımcıları sürece çabuk ve ne yanı verebilmekedir. Yine son dönemde aran kaynağı belirsiz sermaye girişi de, bu çalışmanın direk konusu olmamakla birlike, dikka çeken nokalardan biridir. Çünkü özellikle 2015 yılındaki ne haa noksan kalemi neredeyse ne sermaye girişi kadardır ve bu kalemin finansal iyasaları ekileme açısından önemi armış gibi görünmekedir. Tablo 1 deki verileri analiz ederken özellikle orföy yaırımlarının diğer yaırım ürlerine göre çok daha oynak - değişime açık olduğu unuulmamalıdır. Herhangi bir engeli olmayan uluslararası yaırımcılar kolaylıkla ülkeye giriş yaabilmeke veya ülkeden çıkış yaabilmekedir. Büün ikisadi ve siyasi gelişmeler ve riskler bu konuda ekili olmakadır. Genel olarak bakıldığında üm bu sermaye girişlerini sağlayan şey ise ulusal bazdaki geiri/kar olanaklarıdır. Bu çerçevede Türkiye Ekonomisi için döneminde, asarruf sahilerine Borsa 100 Endeksi, Dolar ve Avro nun yıllara göre hangi boyularda geiri sağladığı Tablo 2 de verilmişir Bkz: HaberTürk: Rusya Kriziyle Negaif Ayrışma. Erişim: Eylül h://

6 Borsa İsanbul 100 Endeksi İle Döviz Kurları Arasındaki Dinamik İlişkinin Belirlenmesi Tablo 2: Borsa 100 Endeksi, Dolar ve Avro'nun Yıllara Göre Dönemsel Oralama Reel Geiri Oranı (% Olarak) 11 Yıllar Borsa Dolar Avro Yıllar Borsa Dolar Avro ,0-12,7-8, ,8 13,4 6, ,2-19,9-3, ,3-10,6-14, ,6-13,0-5, ,4 5,0 10, ,1-12,6-10, ,1-1,2-8, ,9-1,8-1, ,6-1,2 2, ,6-15,2-7, ,7 5,8 6, ,9-8,7-3, ,9 15,6-3,3 Kaynak: TÜİK Finansal Yaırım Araçları Geiri Oranları İsaisikleri 2001 Krizi sonrası Türkiye Ekonomisine sermaye girişini sağlayan dinamik, dünya iyasalarına göre ülkenin yüksek geiri imkanı sağlamasıdır. Bu süreçe Türkiye Ekonomisi üm sekülaörlerin sermaye birikiminin emelinde yaan kolay kar fırsalarını değerlendirme güdüsüne ceva vermişir. Tablo 2 den de görülebileceği üzere döneminde Borsa 100 Endeksi yüksek reel geiriler sunmuşur. Küresel kriz sürecinde ersine dönen bu süreç 2010 da eskiye dönüş sinyali verse de son beş yılda borsanın genel geirisi oldukça düşük kalmış ve haa zaman zaman negaif olmuşur. Dolar ve Avro nun reel geirisinin negaif olmasının nedeni ise faiz-kur arbirajı ile ilgilidir. Türkiye Ekonomisine yabancı sermayenin girmesi, ülkedeki döviz arzının arması anlamına gelmekedir. Döviz arzının arması ile de dövizin fiyaı düşmekedir. Bu açıdan 2002 den iibaren Türk Lirası değer kazanmaya başlamışır. Bu nokada sadece döviz alarak orföy yaırımı yaan ikisadi akörlerin reel geirisi negaif olacakır. Ancak Dolar ın veya Avro nun değeri yüksekken, borsaya yaırım yamak amacıyla arasını Türk Lirasına çeviri, süreç sonunda elde eiği geiriyle birlike, değeri yükselen Türk Lirasını yeniden Dolar veya Avro ya çeviren orföy yaırıcımları kamerli kazanç elde emiş olacakır. Örneğin yukarıdaki verilere göre; 2004 yılında dolar geiren bir yaırımcının olam geirisi kabaca %60 ları bulacakır. Bu açıdan merkez kaialis ülkelerde bulamadığı geiriyi Türkiye de bulan orföy yaırımcısı ülkedeki sıcak ara mikarını arırmışır. Ancak 2008 küresel finans krizi sonrası oluşan sermaye çıkışı (merkez ülkelerin ara oliikalarının da ekisiyle), Türk Lirası nın değer kaybemesine ve dolayısıyla borsa endeksinin de ivme kaybemesine neden olmuşur. Bu durumun bir döngüye dönüşme olasılığı bile Türkiye Ekonomisinin kırılganlıklarının yeniden oraya çıkmasına neden olacak güce sahiir. 398 Bu gösergelerin yanında yine bir finansal enegrasyon gösergesi olarak yakın dönemde Borsa İsanbul daki yabancı ayına bakmak da faydalı olacakır. Bu veriler Tablo 3 e sunulmuşur. 11 TÜFE den arındırılmış reel geiri oranlarıdır. TÜİK verilerinden derlenen bu abloda, TÜİK in aylık olarak sunduğu reel geiri oranlarının oralaması alınmış ve yıllık veriye ulaşılmışır. Bu bağlamda, borsa ve kurların volailieisinin yüksek olduğundan harekele, örneğin; negaif veri içeren yılda yüksek oziif geirinin olduğu aylar olabileceği unuulmamalıdır.

7 Borsa İsanbul 100 Endeksi İle Döviz Kurları Arasındaki Dinamik İlişkinin Belirlenmesi Tablo 3: Borsa İsanbul Porföy Yaırımlarında Piyasa Değeri Olarak Yabancıların Payı Yıllar Oran Yıllar Oran Yıllar Oran 2005 % % % % % % % % % % %66 Kaynaklar: DPT Mali Piyasalarda Gelişmeler Raorları ve MKK Borsa Trendleri Raorları Tablo 3 e verilen son 11 yıllık sürece bakığımızda Borsa İsanbul da hisse sahiliği açısından yabancı yaırımcılar, Türk yaırımcılarının önünde görünmekedir. Küresel finans krizi öncesi %70 lerle ifade edilen bu oran kriz ve sonrası süreçe %62-66 bandına ourmuş gibi gözükmekedir. Bir başka ifadeyle, son yıllarda Borsa ya orföy yaırımı yaan bazı yabancı yaırımcılar ülkeden çıkış yamışır. Bu gösergenin yanında Borsa İsanbul un işlem hacmi ve işlem sayısının son yıllarda armış olması bir finansal genişlik olarak kabul edilse de, bu nokada konrolün hala yabancılarda olduğu unuulmamalıdır. Verilerle neleşirmek gerekirse, 2015 yılında olam yaklaşık 1,05 milyon yaırımcının %99 u Türk olmasına rağmen iyasa değeri açısından orföyün %63 ü yabancılara aiir. Bir başka deyişle Borsa nın %60 ından fazlasını sayısı civarında olan yabancılar (kurumsal ve bireysel) konrol emekedir. 13 Bu durum da sayısı çok az olan yabancıların harekelerinin borsayı ve kurları ekilemek konusunda ne kadar ekili olabileceğini gösermekedir. Bu açıdan da kurlardaki hareke ile borsa harekelerinin emelinde, ers yönde olsalar da, aynı ivmelenme yamakadır. Türkiye Ekonomisine yönelik sermaye harekeleri bu gösergeleri farklı yönde ekileyen ana unsurdur Lieraür Taraması Türkiye de dönemi için Borsa İsanbul 100 endeksi ile dolar ve avro kurları arasındaki olası ilişkiye yönelik ekonomerik analizlere geçmeden önce hisse senelerinin fiyaları / borsa endeksinin döviz kurlarıyla olan dinamik ilişkisi üzerine yaılan bazı çalışmaların sonuçlarına bakmak yerinde olacakır. Lieraürde değişik yönemler kullanarak, farklı zaman ve mekanlar için farklı sonuçlara ulaşıldığı görülmekedir. Bu nokada kullanılan veri sei ve yönemler değişik bulgular elde edilmesini sağlayabilmekedir. Örneğin; ABD ekonomisi için bu ilişkiyi inceleyen Aggarwal (1981) çalışmasına göre, hisse senedi fiyaları ve döviz kurları arasında oziif yönlü bir ilişki vardır. Aynı şekilde Solnik (1987)'de oziif yönlü bir ilişki bulmuşur. G-7 ülkeleri için böyle bir analiz yaan Nieh ve Lee (2001) ye göre ise bu iki finansal göserge arasında herhangi bir ilişki söz konusu değildir. Güney Asya ülkeleri için böyle bir çalışma yaan Muhammad ve Rasheed (2002) e göre de bu iki değişken arasında bu ülkelerde bir ilişki söz konusu değildir. Avrua Birliği ve ABD için benzer bir çalışma yaan Savarek (2005) e göre farklı dönemler için kısmen farklı sonuçlar oraya çıksa da bu gösergeler arasında uzun dönemde güçlü bir iliş- 12 Verilerin 2002 den başlaılmamasının nedeni isaisik uan resmi kurumlarımızın bu döneme ai sağlıklı veriler sunmamasıdır. 13 Bkz. MKK Borsa Trendleri Raorları. Erişim: Ekim hs:// Merkezi/Borsa-Trendleri-Raoru

8 Borsa İsanbul 100 Endeksi İle Döviz Kurları Arasındaki Dinamik İlişkinin Belirlenmesi ki söz konusu değildir. Pasifik havzası ülkeleri için bu ilişkinin durumunu inceleyen Phylakis ve Ravazzolo (2005) e göre oziif yönlü bir ilişki söz konusudur. 12 OECD ülkesi için benzer bir çalışma yaan Chen ve Chen (2012) e göre ise bu iki göserge arasında çif yönlü bir nedensellik ilişkisi vardır. Türkiye için başka gösergelerle birlike döviz kuru hisse senedi fiyaları ilişkisini inceleyen Akaş ve Akdağ (2013) e göre dolar kuru ile hisse senedi fiyaları arasında ers yönlü bir ilişki söz konusuyken, Avro kuru ile hisse senedi fiyaları arasında bir ilişki yokur. Yine Türkiye için hisse senedi fiyaları ve kurlar arasındaki ilişkiyi inceleyen Demirhan (2009) a göre bu iki değişken arasında negaif nedensellik söz konusudur. Şenürk ve Akbaş (2012) ın yaığı çalışmaya göre ise Türkiye de hisse senedi fiyaları ve döviz kurları arasında çif yönlü nedensellik söz konusudur. Özele lieraürde dünya ekonomisindeki çeşili ülkelere ve Türkiye Ekonomisine yönelik yaılan ekonomerik analizlerin sonuçları farklılık göserebilmekedir. Bu durum ülkelerin kur rejimi farklılığı, sermaye ve finans iyasalarının boyuları ve ekileşiminin özgünlükleri ve dönemsel farklılıklar gibi nedenlerle oraya çıkabilmekedir. 4.Veri Sei ve Ekonomerik Meodoloji 4.1.Veri Sei dönemi için kaanış fiyalarına göre Borsa İsanbul 100 Endeksi (BIST) ile TL dönüşümü yaılmış Dolar Kuru (USD) ve Avro Kuru (EUR) saış fiyaları arasındaki dinamik ilişkinin analizi araşırılmışır. Aylık verilerin kullanıldığı çalışmada veri sei Türkiye Cumhuriye Merkez Bankası EVDS veri abanından emin edilmişir Ekonomerik Meodoloji Zivo-Andrews Birim Kök Tesi Çalışmada değişkenlerin durağanlıklarının esi için Genişleilmiş Dickey-Fuller (ADF,1981) esi, Phillis-Perron (PP,1988) esi ve ekli yaısal kırılma durumunda kullanılan Zivo-Andrews (ZA,1992) esleri kullanılmışır. ZA, Perron (1989)'un kırılma zamanını dışsal olarak belirlendiği varsayımını eleşirerek kırılma zamanının içsel olarak belirlendiği birim kök esi gelişirmişlerdir. ZA esinin uygulanması ADF esinin anımlanmasına dayanmakadır. ZA esinde aşağıdaki regresyon denklemleri her bir kırılma zamanı için ahmin edilmeke ve ahmin edilen kırılma zamanları için τ es isaisiğini hesalanmakadır. ZA esi için, aşağıdaki model kalıları ele alınır (Zivo ve Andrews, 1992:254) k A ˆA ˆ ˆ ˆ A A A ˆ ˆ ˆ j j j1 y DU y c y (1) Model(A): 1 Model(B): ˆ k B ˆB B * B B ˆ ˆ ˆ ˆ ˆ 1 j j j1 y DT y c y (2) k C C C C C C ˆ ˆ ˆ ˆ ˆ 1 j j j1 y DU DT y c y (3) Model(C): ˆ ˆ * ˆ ˆ

9 Borsa İsanbul 100 Endeksi İle Döviz Kurları Arasındaki Dinamik İlişkinin Belirlenmesi Model A sabie meydana gelen değişmeyi, Model B rend doğrusunun eğimindeki değişmeyi ve Model C serinin hem sabiinde hem de eğiminde meydana gelen değişmeyi göseren modellerdir. Burada ε seri korelasyonsuz ve yaklaşık normal dağılımlı haa erimini, zamanı (=1,2,,T), TB kırılma zamanını, λ=tb/t arameresi ise kırılmanın yüzde kaçlık dilimde meydana geldiğini gösermekedir. Modelde yer alan DU oralamadaki, DT * ise rendin eğimindeki kırılmayı ifade eden ve aşağıdaki gibi anımlanan kukla değişkenlerdir: DU DT * 1 TB 0 diğer durumlarda TB TB 0 diğer durumlarda (4) (5) ZA esinde hesalanan τ es isaisiği değeri, ZA'in ablo değerinden daha negaif ise, incelenen serinin durağan olmadığı sıfır hioezi reddedilerek, serinin kırıklı rend doğrusu ile rend durağan olduğu sonucuna varılır (Yavuz, 2014:313) Gregory ve Hansen Eşbüünleşme Tesi Gregory ve Hansen (GH,1996) ekli yaısal kırılma durumunu dikkae alan, haa erimlerine dayalı eşbüünleşme esini anımışlardır. Yaısal kırılma, bir serinin sabiinde veya eğiminde veya her ikisinde değişmelere sebe olabilir. Bu durumda yaısal kırılmanın modellenmesi için, regresyon denklemine kırılmayı emsilen bir kukla değişken ilave edilir (Yavuz, 2014: ): n ise 1 1 n ise Burada n olam gözlem sayısını ve τ verinin τϵ(0,1) aralığında bulunan kırılma zamanlarını göseren aramere değeridir. Eğim arameresi sabi iken (δ), sabi arameredeki (v) değişimin modellendiği oralama kaymanın olduğu durumu ifade eder ve Model A'daki gibi anımlanır: T Model A: y y2 e, 1,...,n (7) Burada v 1 değişimden önceki sabii, v 2 ise değişim zamanında sabieki değişmeyi göserir. Oralama Kayması modeline rend bileşeni eklenerek Trend ile Oralama Kayması modeli elde edilir: T T Model B: y y2 2 y2 1 e, 1,...,n (8) Üçüncü model ise yaısal bir değişimin hem düzeyde hem de eğimi değişirdiğini göseren Rejim Kayması modeli Model C'deki gibi göserilir: T T Model C: y y2 2 y2 1 e, 1,...,n (9) (6)

10 Borsa İsanbul 100 Endeksi İle Döviz Kurları Arasındaki Dinamik İlişkinin Belirlenmesi GH eşbüünleşme esinde sıfır hioezi eşbüünleşme ilişkisinin olmadığını şeklinde anımlanır. Tese analiz edilen dönemde olası kırılma zamanları için bu modeller En Küçük Kareler (EKK) yönemi kullanılarak ahmin işlemi gerçekleşirilir ve aşağıda göserilen es isaisiklerinin minimum olduğu arih uygun kırılma zamanı olarak belirlenmekedir. ADF Z * inf ADF (10) inf Z (11) * Z * inf Z (12) Toda ve Yamamoo Granger Nedensellik Tesi Toda ve Yamamoo (TY, 1995) arafından anıılan Gecikmesi Genişleilmiş VAR modeli (LA-VAR) kullanılarak değişkenler arasında büünleşme merebeleri veya aralarındaki uzun dönemli ilişkisi önsel bilgisine ihiyaç duymadan bir Granger nedensellik esi gelişirmişlerdir. TY esinde öncelikle VAR (+d max) modelinin aramereleri ahmin edilir. Daha sonra d max gecikmesine karşılık gelen kasayılar ihmal edilerek sandar Wald esi uygulanarak Granger nedensellik esi yaılır (Köse, 2014:31). TY esi için (13) ve (14) numaralı denklemde verilen VAR (+d max) modeli uygun bir yönem ile ahmin edilir. 402 Y Y Y X X 10 1i i 1 j j 1i i 1 j j 1 i1 j 1 i1 j 1 (13) X Y Y X X 20 2i i 2 j j 2i i 2 j j 2 i1 j 1 i1 j 1 (14) İlk modelde, λ 1i=0 kasayılarının amamı sıfıra eşi ya da diğer bir ifadeyle X, Y ' nin öngörü erformansını iyileşirmezse X, Y ' nin Granger nedeni değildir. Benzer şekilde ikinci modelde, α 2i=0 kasayılarının amamı sıfıra eşi ya da diğer bir ifadeyle Y, X 'nin öngörü erformansını iyileşirmezse Y, X 'nin Granger nedeni değildir. TY yönemine dayalı Granger nedensellik esinin uygulandığı denklemlerde aynı değişkenlerin yer alması ve gecikme uzunluklarının eşi olması gerekmekedir. Gecikme uzunluğunun esii için Akaike (AIC) veya Schwarz (SIC) bilgi krierlerinden faydalanılır. 5.Amirik Bulgular Çalışmada kullanılan Borsa İsanbul 100 Endeksi (LBIST) ile TL dönüşümü yaılmış Dolar Kuru (LUSD) ve Avro Kuru (LEUR) serileri için birim kök araşırmasına geçmeden önce, aşağıdaki şekilde grafikleri verilmişir. Grafiksel analiz, serilerde yaısal kırılmaya işare emekedir.

11 Borsa İsanbul 100 Endeksi İle Döviz Kurları Arasındaki Dinamik İlişkinin Belirlenmesi Şekil 1: Serilerin Grafiksel Görünümü Şekil 1 analiz edildiğinde, üç serinin de sıfırdan farklı bir yığılıma sahi olduğu ve zaman ile birlike hareke eiği görülmekedir. Ayrıca üç serinin de aşağı yukarı aralel bir görünüm sergilemesi, aralarında uzun dönemli ilişkinin olabileceğini gösermekedir. 403 Serilerin büünleme merebelerini belirlemek için üç farklı birim kök esi uygulanmışır. Bunlardan ilk ikisi seride kırılmayı dikkae almayan ADF ve PP birim kök esleri, diğeri ise seride ek yaısal kırılma durumunu dikkae alan ZA birim kök esidir. Serilerde kırılmayı dikkae almayan ADF ve PP birim kök esi analiz sonuçları Tablo 4'de göserilmişir. Tablo 4: Değişkenlere İlişkin ADF ve PP Birim Kök Tesi Sonuçları Birim Kök Tesleri Düzeyler Cinsinden Birinci Farklar Cinsinden LBIST LUSD LEUR ΔLBIST ΔLUSD ΔLEUR ADF [1] [2] -4.42* [1] * [0] -9.34* [1] -9.09* [1] Phillis- Perron [6] [4] -3.55* [3] * [3] -8.89* [7] -9.43* [7] Köşeli aranez içindeki değerler ADF esi için Schwarz Bilgi Krierine göre belirlenen oimum gecikme uzunluğunu, PP esi için ise Newey-Wes düzelmesine göre seçilen ban genişliğini gösermekedir. Tablo kriik değerleri düzeyler cinsinden %5 anlam düzeyinde sabi ve rend için ve birinci farklar cinsinden ise sabi erim için olarak alınmışır. (*) %5 önem düzeyinde sıfır hioezinin reddini göserir. Tablo 4'e görüleceği üzere; serilerin düzeyler cinsinden yaılan ADF ve PP birim kök esi sonuçlarına göre, LBIST ve LUSD serilerinin durağan olmadıkları, LEUR serisinin ise düzeyde durağan olduğu saanmışır. Daha sonra bu serilerin birinci farkı alınarak yaılan ADF ve PP birim kök esi sonuçlarına göre bu serilerin %5 önem düzeyinde durağan oldukları belirlenmişir.

12 Borsa İsanbul 100 Endeksi İle Döviz Kurları Arasındaki Dinamik İlişkinin Belirlenmesi Tablo 5: Zivo-Andrews Birim Kök Tesi Sonuçları ZA Tesi alında Alernaif Modeller Durağanlık Değişkenler Gecikme Uzunluğu LBIST k=3 LUSD k=4 LEUR k=1 Açıklama Tes İsaisiği TB Tes İsaisiği TB Tes İsaisiği TB Model A Model B Model C Haziran Temmuz Haziran Ekim Ocak Eylül Ocak Nisan Haziran Merebesi Model A sabi, Model B rend doğrusunun eğiminde ve Model C ise sabi ve eğimin her ikisinde meydana gelen yaısal değişimi göseren modellerdir. Tablo kriik değerleri %5 önem düzeyinde sırasıyla, -4.80, ve -5.08'dir. TB ise kırılma zamanını gösermekedir. Değişkenlerin ZA esi sonuçları yaısal kırılma zamanları (TB) ile birlike Tablo 5'e göserilmişir. Bu sonuçlara göre, LBIST ve LUSD değişkenleri için her üç modele göre ZA ablo kriik değerleri es isaisiği değerlerinden daha negaif olduğundan sıfır hioezini reddedilememekedir. Bu nedenle ZA esinden elde edilen sonuçların değişkenlerdeki yaısal kırılmaların sandar ADF ve PP birim kök eslerinden elde edilen sonuçları önemli ölçüde ekilemediği ve bu iki değişkenin I(1) olduğu görülmekedir. LEUR değişkeni ise her üç modele göre hesalanan es isaisiği değerleri ZA ablo kriik değerlerinden daha negaif olduğundan, sıfır hioezi reddedilmeke ve bu serinin kırıklı rend doğrusu erafında durağan olduğu sonucuna varılmakadır. I(1) I(1) I(0) 404 Yaısal kırılmanın varlığı durumunda değişkenlerin durağanlık merebelerinin belirlenmesinden sonra aralarında eşbüünleşme ilişkisinin varlığının belirlenebilmesi amacıyla aynı merebeden durağan olan LBIST ve LUSD değişkenleri arasında Gregory ve Hansen (GH) eşbüünleşme esi yaılmış ve es isaisiği sonuçları Tablo 6'da verilmişir. Modeller Tablo 6: Gregory-Hansen Eşbüünleşme Tesi Sonuçları Kırılma Gregory ve Hansen Tes İsaisikleri Zamanı ADF * * * Z Z α Model A 2008 Kasım Model B 2008 Kasım Model C 2008 Kasım Model A, Model B ve Model C için ablo kriik değerleri %5 önem düzeyinde ADF* ve Zα* için sırasıyla -4.61, ve -4.95'dir. Z* için ise sırasıyla , ve 'ür.

13 Borsa İsanbul 100 Endeksi İle Döviz Kurları Arasındaki Dinamik İlişkinin Belirlenmesi Her üç modele göre hesalanan es isaisikleri %5 anlamlılık düzeyinde ablo kriik değerlerinden daha negaif olmadıklarından değişkenler arasında uzun dönemli ilişkisinin olmadığını göseren sıfır hioezi reddedilemez. Dolayısıyla GH esi sonuçlarına göre BIST 100 endeksi ile dolar kuru arasında eşbüünleşme ilişkisi olmadığını ifade emek mümkündür. Daha sonra Toda-Yamamoo (TY) Granger nedensellik esi uygulanarak, BIST 100 endeksi ile USD ve EUR kuru arasındaki nedensellik ilişkisi analiz edilmişir. TY Granger nedensellik esine göre nedenselliğin araşırılacağı LBIST, LUSD ve LEUR değişkenlerinin yer aldığı denklemler aşağıda göserilmişir. LBIST LBIST LBIST LUSD LUSD 10 1i i 1 j j 1i i 1i j i1 j 1 i1 j 1 (15) LEUR LEUR v 1i i 1i j 1 i1 j 1 LUSD LBIST LBIST LUSD LUSD 20 2i i 2 j j 2i i 2i j i1 j 1 i1 j 1 (16) LEUR LEUR v 2i i 2i j 2 i1 j LEUR LBIST LBIST LUSD LUSD 30 3i i 3 j j 3i i 3i j i1 j 1 i1 j 1 (17) LEUR LEUR v 3i i 3i j 3 i1 j 1 Burada TY esi için (15), (16) ve (17) numaralı denklemlerde verilen =3 oimum gecikme uzunluğuna sahi ve sisemde yer alan değişkenlerin en büyük büünleşme merebesi d max=1 olan gecikmesi genişleilmiş LA-VAR(4) modeli Görünürde İlişkisiz Regresyon (SUR) yönemi ile ahmin edilmiş ve sonuçlar Tablo 7'de özelenmişir. Tablo 7: Toda-Yamamoo Granger Nedensellik Tesi Sonuçları Sıfır Hioezi Nedenselliği Gecikme Uzunluğu Wald Tes Sonuç (i=1,2,3) Yönü (k+d max) İsaisiği H 0: β 2i = 0 LBIST LUSD (=3)+(d max=1)= (0.2186) Nedensellik yok H 0: λ i = 0 LUSD LBIST (=3)+(d max=1)=4 H 0: β 3i = 0 LBIST LEUR (=3)+(d max=1)= *(0.0074) 5.93 (0.1150) Nedensellik var Nedensellik yok H 0: ϒ 1i = 0 LEUR LBIST (=3)+(d max=1)= (0.5027) Nedensellik yok H 0: λ 3i = 0 LUSD LEUR (=3)+(d max=1)=4 6.61***(0.0854) Nedensellik var

14 Borsa İsanbul 100 Endeksi İle Döviz Kurları Arasındaki Dinamik İlişkinin Belirlenmesi H 0: ϒ 2i = 0 LEUR LUSD (=3)+(d max=1)=4 6.97***(0.0726) Nedensellik var Paranez içindeki değerler, Wald es isaisiği kuyruk olasılığı değerleridir. Tahmin edilen VAR modeli için gecikme uzunluğu Akaike Bilgi Krierine göre belirlenmişir. Tablo kriik değerleri =3 serbeslik dereceli χ 2 ablosundan %1*, %5** ve %10*** önem düzeylerinde sırasıyla 11.35, 7.81 ve 6.25'dir. Tablo 7'de sunulan TY yönemine dayalı Granger nedensellik esi sonuçlarına göre, %1 önem düzeyinde dolar kurundan Borsa İsanbul endeksine doğru ek yönlü Granger nedenselliğin olduğu esi edilirken, dolar kurundan Avro kuruna doğru %10 önem düzeyinde çif yönlü Granger nedensellik ilişkisi olduğu belirlenmişir. Borsa İsanbul endeksi ile Avro kuru arasında herhangi bir yönde Granger nedensellik ilişkisi esi edilememişir. 6.Sonuç ve Değerlendirme Bu çalışmada, Borsa İsanbul 100 Endeksi (BIST) ile TL dönüşümü yaılmış Dolar Kuru (USD) ve Avro Kuru (EUR) saış fiyaları arasındaki dinamik ilişkinin belirlenmesi amaçlanmışır. Çalışmada öncelikle Türkiye Ekonomisinde bu gösergelerin seyrini belirleyen son dönem kısaca anlaılmaya çalışılmışır. Bu ersekife Türkiye nin dönemi çeşili kriik finansal gösergeler çerçevesinde incelenmeye çalışılmışır. Bu bağlamda Güçlü Ekonomiye Geçiş Programı çerçevesinde döneminde Türkiye yüksek faiz, düşük kur anlamına gelen ikisadi oliika ercihleriyle (ve küresel sermaye bolluğunun ekisiyle) yüksek sermaye girişi yaşamış ve Türk Lirası değer kazanmışır. Aynı dönemde ekonomi genişlemiş ve finans iyasalarıyla borsa da yükselmişir. Küresel finans krizi ve sonrasında ise bu süreç bazı yönleriyle kesiniye uğramışır. Türkiye gibi gelişmeke olan ülkelere yönelmesi muhemel sermaye bolluğu döneminin bimesi ile ekonomiye giren yabancı sermaye son yıllarda azalmışır. Bu şekilde, merkez ülkelerin oliikalarının da ekisiyle, Türk Lirası değer kaybemeye başlamış ve ekonominin reel ve finansal genişlemesi kısmen ivme kaybemişir. Ayrıca dönemi boyunca Türkiye, yabancı sermaye girişine olan mahkumiyein geirdiği bağımlılık ve kırılganlık sorunlarını da aşamamışır. 406 Lieraürde farklı sonuçların elde edildiği bu iki göserge arası ilişki için dönemleri arasındaki aylık veriler kullanılarak, serilerin öncelikle durağanlıkları Genişleilmiş Dickey-Fuller (ADF,1981) ve Phillis-Perron (PP,1988) birim kök esleri ile birlike, ekli yaısal kırılmanın varlığı durumunda kullanılan Zivo-Andrews (ZA,1992) birim kök esiyle incelenmişir. ZA esi sonuçlarına göre serilerde meydana gelen yaısal kırılmaların sandar ADF ve PP birim kök esi sonuçlarını ekilemediği ve BIST ile USD serilerinin birinci merebeden durağan, yani I(1) oldukları esi edilmişir. Diğer arafan EUR serisinin ise kırıklı rend doğrusu erafında durağan olduğu sonucuna varılmışır. Daha sonra aynı merebeden durağan olan seriler arasındaki uzun dönem ilişkisi Gregory ve Hansen (GH) eşbüünleşme esi ile analiz edilmiş ve BIST 100 endeksi ile dolar kuru arasında uzun dönemde anlamlı bir ilişki esi edilememişir. Bu iki göserge arasında uzun dönemli ilişkinin olmama nedeni, bahsedildiği üzere ekonominin incelenen dönem için dönemi ve sonrasındaki harekeinin farklılaşması nedeniyle olabilir. Ayrıca son olarak seriler arasında Toda-Yamamoo yönemine dayalı Granger nedensellik esi yaılmış ve %1 önem düzeyinde dolar kurundan BIST 100 endeksine doğru ek yönlü Granger nedenselliğin olduğu esi edilirken, Dolar kurundan Avro kuruna doğru %10 önem düzeyinde çif yönlü Granger nedensellik ilişkisi olduğu belirlenmişir. Bu nokada Dolar kuru düşerken borsa endeksinin yükselmesi gibi ers yönlü bir ilişkinin bulunmuş olması Türkiye Ekonomisinin yakın dönem seyri açıdan ikisadi olarak da anlamlıdır. Dolar ve Avro

15 Borsa İsanbul 100 Endeksi İle Döviz Kurları Arasındaki Dinamik İlişkinin Belirlenmesi arasında çif yönlü nedensellik ilişkisi çıkması ise rezerv ara olma özelliğine sahi bu iki ara biriminin Türk Lirasına karşı olan harekeinin genelde benzer özellikler aşımasından kaynaklanmış olabilir. Öe yandan, BIST 100 endeksi ile Avro kuru arasında herhangi bir yönde Granger nedensellik ilişkisi esi edilememişir. Bu sonuç ilginç görünmekle birlike, Avro kuru ile borsa endeksi arasında bir nedensellik bulunamamasının nedeni Türkiye ye gelen yabancı sermayenin daha ziyade Dolar cinsinden olması ve/veya ekonomideki belirleyici kur gösergesinin Dolar kuru olması nedeniyle olabilir. Bu açıdan da elde edilen bu sonuç ikisadi olarak anlamsız değildir. KAYNAKLAR Aggarwal, R. (1981). Exchange raes and sock rices: A sudy of U.S. caial marke under flaoing exchange raes, Akron Business and Economic Review, 12, Akdi, Y. (2012). Zaman serileri analizi: Birim kökler ve koinegrasyon, Ankara: Gazi Kiabevi. Akaş, M., & Saffe A. (2013). Türkiye de ekonomik fakörlerin hisse senedi fiyaları ile ilişkilerinin araşırılması, Inernaional Journal Social Science Research, 2(2), Boraav, K. (2015). Türkiye İkisa Tarihi İsanbul: İmge Kiabevi. Chen, S., & Tzu, C. (2012). Unangling he non-linear causal nexus beween exchange raes and sock rices: New evidence from he OECD counries. Journal of Economic Sudies, 39(2), Çeinkaya, Ş. (2016). Ora gelir uzağı ehlikesi ve Türkiye Ekonomisi üzerine bir analiz. The Journal of Academic Social Science, 25, Demirhan, E. (2009). The relaionshi beween sock rices and exchange raes evidence from Turkey. Inernaional Research Journal of Finance and Economics, 23, DPT. (2016). Mali Piyasalarda Gelişmeler Raorları. Erişim Tarihi: Ekim 2016, h:// 7b69-b329-44bd-b205-d688ec3c0615= Enders, W. (2010). Alied economeric ime series, New York: Wiley&Sons. Gregory, A., & Hansen, B. (1996). Residual-based ess for coinegraion in models wih regime shifs, Journal of Economerics, 70, Güçlü Ekonomiye Geçiş Programı. Erişim Tarihi: Eylül h://arsiv.nv.com.r/ news/76897.as HaberTürk: Rusya Kriziyle Negaif Ayrışma. Erişim Tarihi: Eylül h:// Köse, N. (2014). Granger Nedensellik Tesi için Toda ve Yamamoo Yaklaşımı, Zaman Serileri Analizi Dokara Ders Nou (Yayınlanmamış), Gazi Üniversiesi Ekonomeri Bölümü, s.31. Kular, A. (2000). Ekonomerik zaman serileri: Teori ve uygulama, Ankara: Gazi Kiabevi.

16 Borsa İsanbul 100 Endeksi İle Döviz Kurları Arasındaki Dinamik İlişkinin Belirlenmesi Lükeohl, H., & Krazig, M. (2004). Alied ime series economerics, Cambridge Universiy Press. MKK. Borsa Trendleri Raorları. Erişim Tarihi: Ekim hs:// Muhammad, N., & Rasheed, A. (2002). Sock rices and exchange raes: Are hey relaed? Evidence from Souh Asian counries, The Pakisan Develomen Review 41(4), Neeh C., & Cheng, L. (2001). Dynamic relaionshi beween sock rices and exchange raes for G-7 counries. The Quarerly Review of Economics and Finance 41, Perron, P. (1989). The grea crash, he oil rice shock and he uni roo hyohesis, Economerica 57, Phillis, P., & Perron, P. (1988). Tesing for a uni roo in ime series regression, Biomerika, 75, Phylakis K., & Fabiola R. (2005). Sock rices and exchange rae Dynamics. Journal of Inernaional Money and Finance 24, Sevükekin, M., & Çınar, M. (2014). Ekonomerik Zaman Serileri Analizi: Eviews Uygulamalı. Bursa: Dora Yayıncılık. Solnik, B. (1987). Using financial rices o es exchange rae models: A noe, Journal of Finance. 42, Savarek, D. (2005). Sock rices and exchange raes in he EU and he USA: Evidence of heir muual ineracions. Czech Journal of Economics and Finance, 55, Şenürk, M., & Yusuf, A. (2012). Finansal akif fiyaları ve borsa geirisi ilişkisi: Türkiye örneği üzerine bir uygulama. Finansal Araşırmalar Dergisi. 3(6), TCMB. Elekronik Veri Sisemi. Erişim Tarihi: Ekim h://evds.cmb.gov.r/ TCMB. Ödemeler Dengesi İsaisikleri. Erişim Tarihi: Eylül h:// meler+dengesi+ve+ilgili+isaisikler/odemeler+dengesi+isaisikleri TCMB. Türk Lirası Kıymeini Koruma Hakkında 32 Sayılı Karar. Erişim Tarihi: Eylül h:// f8ee2e1/kambiyo2.df?MOD=AJPERES Toda, H., & Yamamoo, T. (1995). Saisical inference in vecor auoregressions wih ossibly inegraed rocesses, Journal of Economerics, 66, TÜİK. Finansal Yaırım Araçları İsaisikleri. Erişim Tarihi: Ekim h:// Yavuz, N. Ç. (2014). Finansal Ekonomeri. İsanbul: Der Yayınları. 408 Yeldan, E. (2004). Küreselleşme Sürecinde Türkiye Ekonomisi. İsanbul: İleişim Yayıncılık.

17 Borsa İsanbul 100 Endeksi İle Döviz Kurları Arasındaki Dinamik İlişkinin Belirlenmesi Yılmaz, A., & Ali A. (2013). Gevşek arasal gösergeler ve enflasyon hedeflemesi sraejisi alında enflasyonla mücadele: Türkiye deneyimi, Marmara Üniversiesi İkisadi ve İdari Bilimler Dergisi, 34(1), Yılmaz, A., & Togan K. (2009). Türkiye ekonomisinde 2001 krizi sonrası süreçe cari işlemler açığının nedenleri üzerine bir inceleme. Marmara Üniversiesi İ.İ.B.F. Dergisi, 27(2), Zivo, E., & Andrews, D. (1992). Furher evidence on he grea crash, he oil rice shock, and he uni roo hyohesis, Journal of Business & Economic Saisics, 10(3),