Diyapoz Öncesi Beslemenin Bombus terrestris Ana Arılarının Diyapoz Sonrası Koloni Oluşturma Başarısı Üzerine Etkisi

Transkript

1 Süleyma Demirel Üiversitesi Ziraat Fakültesi Dergisi 12 (1):49-55, 2017 ISSN , Araştırma Makalesi Diyapoz Öcesi Beslemei Bombus terrestris Aa Arılarıı Diyapoz Sorası Koloi Oluşturma Başarısı Üzerie Etkisi Barış TUNA Ayha GÖSTERİT Süleyma Demirel Üiversitesi, Ziraat Fakültesi, Zooteki Bölümü, Isparta Sorumlu yazar: Geliş tarihi: , Yayıa kabul tarihi: Özet: Bu çalışma Bombus terrestris aa arılarıı diyapoza koulmada öce beslemelerii diyapoz sorası koloi oluşturma başarısı üzerie etkisii belirlemesi amacıyla gerçekleştirilmiştir. Araştırmada çiftleştirildikte heme sora beslemede diyapoza koula aa arı grubu (Grup 1), çiftleştirildikte sora 3 gü besleerek diyapoza koula aa arı grubu (Grup 2) ve çiftleştirildikte sora 7 gü besleerek diyapoza koula aa arı grubu (Grup 3) olmak üzere 3 farklı grup oluşturulmuştur. İkici ve üçücü gruptaki aa arılar diyapoza koulmada öce bireysel besleme kutularıa yerleştirilmiş ve şeker şurubu ile ad-libitum olarak beslemişlerdir. Souçlar B. terrestris arısıı kitlesel üretimide aa arıları diyapoz öcesi beslemesii bu aa arıları koloi oluşturma performası ve koloilere ait bazı gelişim özelliklerii etkilediğii göstermiştir. E yüksek yumurtlama oraı (%90,0) diyapoz öceside beslemeye aa arı grubuda gözleirke, e yüksek tozlaşmaya uygu koloi oluşturma oraı (%70,0) diyapoz öceside 7 gü beslee aa arı grubuda gerçekleşmiştir. Aahtar kelimeler: Bombus arısı, Bombus terrestris, diyapoz öcesi besleme, koloi gelişimi Effects of Pre-Diapause Feedig o Coloy Foudatio Success i Bombus terrestris Quees Abstract: This study was carried out to determie the effects of pre-diapause feedig o coloy foudatio success after diapause i Bombus terrestris quees. Three experimetal groups were formed i the study: group of quees which were ot fed after matig ad put i to diapause (Group 1), group of quees which were fed durig the 3 days after matig ad put i to diapause (Group 2), ad group of quees which were fed durig the 7 days after matig ad put i to diapause (Group 3). Quees i secod ad third groups were put ito idividual feedig boxes ad were fed ad-libitum with sugar syrup before diapause. Accordig to results, pre-diapause feedig of quees affected their coloy foudatio success ad some coloy developmetal traits i mass rearig of B. terrestris. The highest egg layig ratio (90.0%) was determied i group of quees which were ot fed before diapause, while the highest polliator coloy productio ratio (70.0%) was foud i quees which were fed durig the 7 days before diapause. Key words: Bumblebee, Bombus terrestris, pre-diapause feedig, coloy developmet Giriş Bazı böcekleri yaşamlarıda öemli bir yer tuta ve kelime alamı duraklama, ara verme veya dileme ola diyapoz özellikle gelişim ve üreme faaliyetlerii yılı belirli bir döemide gerçekleştire böcekler içi ciddi avataj sağlamaktadır (Deliger, 2008). Böcekleri diyapoz fizyolojisii *. bilimesi ayı zamada söz kousu böceği mevsimsel yaşam dögüsü biyolojisii alaşılması açısıda da öemlidir. Düşük kış sıcaklığı, yüksek yaz sıcaklığı, kuraklık döemleri ve gerekli besii elde edilememesi gibi uygu olmaya çevre koşulları süresice gelişimi baskı altıa * Bu makale Yüksek Lisas Tezide üretilmiştir 49

2 alıdığı, geetik ve çevresel faktörler tarafıda belirlee bir uyum mekaizması şeklide taımlaabile diyapoz, kış uykusu (hiberasyo) veya yaz uykusu (estivasyo) şeklide olabilmektedir (Daks, 1987; Hodek, 1996). Diyapoz böceklerde diamik bir aşama olup diyapoz öcesi döem, diyapoz döemi ve diyapoz sorası döem olmak üzere üç aşamada gerçekleşir (Daks, 2000; Kostal, 2006). Ergi döemde diyapoza gire böceklerde diyapoz döemideki başlıca besi deposu vücutlarıdaki yağ dokusudur. Bu yağ dokusu ayı zamada diyapoz sorası döemde gerçekleşe üreme ve çoğalma gibi aktiviteler içi de eerji kayağıdır (Hah ad Deliger, 2007). Yağ dokusudaki besi rezervlerii gelişmesi ise böceği diyapoz öcesideki besleme durumu ile yakıda ilişkilidir (Fliszkiewicz ad Wilkaiec, 2007). Hayvalar alemii böcekler sııfıda yer ala ve Hymeoptera (zar kaatlılar) takımıı üyesi ola arılar, çiçekli bitkilerde etki tozlaşma yaparak floraı devamlılığıı ve çeşitliliğii sağlamada öemli rol oyarlar (Özbek, 2010). Arılar içide yıllık sosyal böcekler grubuda yer ala ve çoğulukla yeryüzüü ılıma bölgeleride yayılış göstere bombus arıları özellikle örtü altı yetiştiricilikte bitkileri tozlaştırılması kousudaki üstü performasları edeiyle tüm düyada yaygı şekilde yetiştirilmekte ve kullaılmaktadır (Velthuis ad va Door, 2006; Camero et al., 2007). Yaklaşık 250 türü taımlaa bombus arıları içide beş tür (Bombus terrestris, B. lucorum, B. igitus, B. occidetalis, B. impaties) ticari olarak yetiştirilmektedir. Acak yetiştiriciliğii daha kolay ve koloi populasyouu daha kalabalık olması edeiyle bombus türleri içide ticari yetiştiriciliği e fazla yapıla tür B. terrestris tir (Williams, 1998; Velthuis ad va Door, 2006). B. terrestris arılarıı yıl boyu doğaya bağlı kalımada gerçekleştirile kotrollü koşullardaki kitlesel üretimleride e öemli aşamalar yei koloiler oluşturma, aa arı yetiştiriciliği ve özellikle diyapozu kotrolüdür. Acak üretim sürecide yer ala aa arılarda koloi oluşturma, koloilerde aa arı ve erkek arı yetiştirme, çiftleştirme, çiftleşmiş aa arıları diyapoz döemii kotrol etme ve diyapozda çıka aa arıları koloi oluşturmasıı sağlama gibi aşamaları her biride bazı kayıplar yaşamaktadır (Gösterit ve Gürel, 2016). B. terrestris arısıda koloi yapısı bakımıda gözlee farklılıkları aa arı kalitesi, aa arıı çiftleşme başarısı, koloileri yetiştirildiği çevre koşulları, besi kalitesi ve durumu, hastalık ve zararlılar ve damızlık olarak kullaıla aa ve erkek arıları geetik yapısı gibi faktörler yaıda aa arıları diyapoz öcesi, diyapoz döemi ve diyapoz sorası döemde maruz kaldıkları koşullar tarafıda da etkileebileceği tahmi edilmektedir. (Müller et al., 1992; Caai et al., 2000; Yeiar ve ark., 2000; Gösterit ve Gürel., 2009, Gösterit, 2016). Diyapoz öcesi döemde aa arıları beslemesii bu açıda öemli olduğu saptamıştır. Bu çalışma B. terrestris aa arılarıı çiftleşme sorası diyapoza koulmada öce beslemelerii diyapoz sorası oluşturdukları koloileri gelişim özellikleri üzerie etkilerii belirlemesi amacıyla gerçekleştirilmiştir. Materyal ve Yötem Araştırma, Süleyma Demirel Üiversitesi, Ziraat Fakültesi, Arıcılık Araştırma ve Uygulama Laboratuvarıda gerçekleştirilmiştir. Ticari olarak bombus arısı ürete bir firmada (Bio Grup Ltd. Şti., Atalya) temi edile B. terrestris koloileride yaşam dögüsü souda üretile aa ve erkek arılar akrabalık durumu göz öüe alıarak çiftleştirme kafesleride çiftleştirilmiş ve böylece çalışmada kullaılacak aa arılar elde edilmiştir (Gösterit, 2016). Bu aa arılar çiftleştirildikte heme sora beslemede diyapoza koula aa arı grubu (Grup 1), çiftleştirildikte sora 3 gü besleerek diyapoza koula aa arı grubu (Grup 2) ve çiftleştirildikte sora 7 gü besleerek diyapoza koula aa arı grubu (Grup 3) olmak üzere rastgele üç gruba ayrılmışlardır. İkici ve üçücü gruptaki aa arılar diyapoza koulmada öce bireysel besleme kutularıa yerleştirilmiş ve brix değeri % 50 ola şeker şurubu ile ad-libitum olarak beslemişlerdir. Bütü gruplardaki 50

3 aa arılar 2 ay boyuca +3 o C sıcaklık ve % 75 orasal em içere soğuk hava kabiide bekletilerek diyapoz döemii geçirmeleri sağlamıştır (Gösterit ve Gürel, 2009). Diyapoz döemi souda her grupta rastgele 30 adet olmak üzere toplam 90 adet aa arı alıarak yumurtlama kutularıa koulmuş ve bu aa arıları koloi oluşturma performasları ve bu koloilere ait gelişim özellikleri icelemiştir. Yetiştirme uygulamaları sıcaklığı o C, orasal emi % ola bombus arısı yetiştirme odasıda gerçekleştirilmiştir. Başlatma kutularıa yerleştirile aa arıları yumurtlamaları ve koloi oluşturmaları sağlamıştır. Aa arıları yumurtlamalarıı teşvik etmek içi her başlatma kutusua aa arı ile birlikte bir adet yei çıkmış B. terrestris işçi arısı ilave edilmiştir (Gürel ve Gösterit, 2008a). Bir hafta içide yumurtlamaya aa arıları kutularıdaki işçi arılar yeileri ile değiştirilmiştir (Gösterit ve ark., 2016). İlk işçi arılar çıktıkta sora koloiler yumurtlama kutularıda daha geiş ola yetiştirme kutularıa aktarılmıştır. Tüm koloiler şeker şurubu (50 brix) ve taze pole ile ad-libitum olarak beslemiş ve bozula şeker şurubu ve poleler alııp yerie tazeleri koulmuştur. Haftada iki defa yapıla kotroller ile aa arıları ilk yumurtlama zamaı, yumurtlama oraı, koloi oluşturma oraı, birici kuluçka döemideki yumurta hücresi ve işçi arı sayısı, ilk işçi arı çıkış zamaı, ilk aa arı üretim zamaı, döüşüm ve rekabet oktası zamaları ile koloilerde üretile toplam işçi, erkek ve aa arı sayıları belirlemiştir. Araştırmada yumurtlama kutularıa koula toplam aa arılarda yumurtlayarak e az 10 adet işçi arı üreteler koloi oluşturmuş olarak, e az 60 adet işçi arı üreteler ise tozlaşmaya uygu koloi oluşturmuş olarak değerledirilmiştir. İlk yumurtlama ve ilk işçi arı çıkış zamaları aa arıları yumurtlama kutularıa koulmasıda itibare hesaplaırke döüşüm oktası, rekabet oktası ve aa arı üretim zamaı değerleri ilk işçi arı çıkışıda itibare hesaplamıştır. İlk aa arı üretim zamaı ilk aa arı çıkış zamaıda 30 gü (aa arı kuluçka süresi), döüşüm oktası zamaı ise ilk erkek arı çıkış zamaıda 25 gü (erkek arı kuluçka süresi) çıkartılarak hesaplamıştır (Duchateau ad Velthuis, 1988). Elde edile veriler Miitab istatistik paket programı kullaılarak aaliz edilmiştir (Miitab, versiyo ). Verileri ormal dağılım gösterip göstermediği test edilmiş ve ormal dağılım göstermeye verilere karekök trasformasyou uygulamıştır. Gruplar ölçüle özellikler bakımıda tek yölü varyas aalizi ile karşılaştırılmıştır. Deeme grupları arasıda farklılığı öemli olduğu özellikleri karşılaştırılması içi Tukey çoklu karşılaştırma testida faydalaılmıştır. Aa arıları yumurtlama, koloi oluşturma ve tozlaşmaya uygu koloi üretme oraları ile koloileri aa ve erkek arı üretimi ile ilgili orasal değerler bakımıda gruplar arasıdaki farklılıkları belirlemeside ise oralar arası z testi kullaılmıştır. Bulgular ve Tartışma B. terrestris arısıı laboratuvar koşullarıda yetiştiriciliği ile ilgili yapıla çalışmalar diyapoz koşulları (Gösterit ve Gürel, 2009), besleme (Sağlam ve Gösterit, 2015), uygulaa başlatma yötemi (Gürel ve Gösterit, 2008a; Kwo et al., 2003) ve çevre koşulları (Gürel ve Gösterit, 2008b) gibi faktörleri aa arıları yumurtlama ve koloi oluşturma oralarıı etkilediğii göstermektedir. Araştırmada her grubu oluştura aa arılar ayı besiler ile beslemiş ve bezer çevre koşullarıda koloi oluşturmaları sağlamıştır. Gruplardaki aa arıları yumurtlama, koloi oluşturma ve tozlaşmaya uygu koloi oluşturma oraları Çizelge 1 de verilmiştir. Gruplar arasıda aa arıları yumurtlama, koloi oluşturma ve tozlaşmaya uygu koloi oluşturma oraları bakımıda gözlee farklılık istatistiki olarak öemli bulumuştur. Souçlar aa arıları diyapoz öceside beslemesii diyapoz sorası aa arıları koloi oluşturma performasıı olumlu etkilediğii göstermiştir. 51

4 Çizelge 1. Aa arıları yumurtlama ve koloi oluşturma oraları (%) Table 1. Egg layig ad coloy productio ratio of quees (%) Yumurtlama Koloi oluşturma Deeme grupları oraı oraı Experimetal groups Egg layig Coloy ratio productio ratio B. TUNA, A. GÖSTERİT Tozlaşmaya uygu koloi üretme oraı Polliator coloy productio ratio Grup 1 / Group ,0 a 80,0 a 66,7 ab Grup 2 / Group ,7 b 46,7 b 43,3 a Grup 3 / Group ,3 ab 76,7 a 70,0 b a, b: P<0,05 Araştırma gruplarıı oluştura aa arılar tarafıda üretile koloilere ait bazı gelişim özellikleri Çizelge 2 de verilmiştir. Elde edile souçlara göre ilk işçi arı çıkış zamaı bakımıda gruplar arasıda farklılık belirlememiş acak ilk yumurtlamaya başlama zamaı bakımıda deeme grupları arasıdaki farklılık istatistiki açıda öemli bulumuştur. Döüşüm oktası ve rekabet oktası B. terrestris arısıda koloi ömrü ve sosyal düze açısıda kritik öeme sahip ola e öemli özelliklerdir. B. terrestris koloileride rekabet oktasıda gözlee varyasyo döüşüm oktasıda daha azdır ve bazı koloilerde rekabet oktası döüşüm oktasıda heme sora gerçekleşmesie karşı, bazı koloilerde döüşüm oktasıda üç hafta sora gerçekleştiğide bu iki aşamaı oluşumu arasıda herhagi bir ilişki bildirilmemiştir (Duchateau ad Velthuis, 1988). Bua karşı Duchateau et al. (2004) koloilerdeki cisiyet oraıı birbiri ile pozitif ilişkili ola döüşüm ve rekabet oktası tarafıda belirlediğii bildirmişlerdir. Bloch (1999) tarafıda ise orasal olarak çok az sayıda koloide rekabet oktasıı döüşüm oktasıda öce gerçekleştiği, döüşüm oktası ile rekabet oktası arasıdaki ilişkii öemli fakat zayıf olduğu, bua karşı rekabet oktası ile aa arı üretim zamaı arasıda güçlü bir ilişki olduğu da bildirilmiştir. Çizelge 2. Deeme gruplarıdaki koloilere ait bazı gelişim özellikleri (ortalama ± stadart hata) Table 2. Some developmetal traits of coloies i experimetal groups (average ± stadard error) Özellikler Traits İlk yumurtlama zamaı (gü) Coloy iitiatio time (days) 1. kuluçkadaki yumurta hücresi (adet) Number of egg cells i first brood 1. kuluçkadaki işçi arı sayısı (adet) Number of workers i first brood İlk işçi arı çıkış zamaı (gü) Timig of first workers emergece (days) İlk aa arı üretim zamaı (gü) Timig of gye productio (days) Döüşüm oktası (gü) Switch poit (days) Rekabet oktası (gü) Competitio poit (days) Deeme grupları / Experimetal groups Grup 1 Group 1 9,58 ± 0,76 B (=26) 6,20 ± 0,45 (=26) 12,96 ± 1,12 (=24) 35,88 ± 1,43 (=24) 13,42 ± 1,98 (=19) 11,52 ± 3,86 (=21) 31,54 ± 2,01 (=24) Grup 2 Group 2 14,30 ± 1,18 A (=20) 5,36 ± 0,43 (=20) 10,87 ± 0,90 (=16) 35,87 ± 083 (=15) 14,15 ± 2,44 (=13) 12,22 ± 6,59 (=9) 34,86 ± 2,45 (=14) Grup 3 Group 3 14,20 ± 1,15 A (=25) 6,29 ± 0,35 (=25) 11,92 ± 0,79 (=25) 37,35 ± 1,55 (=23) 13,22 ± 2,98 (=18) 10,07 ± 4,11 (=15) 28,74 ± 1,20 (=19) P değeri P value 0,002 0,260 0,359 0,689 0,968 0,951 0,127 Suula bu araştırmada aa arıları diyapoz öceside beslemesii döüşüm, rekabet ve ilk aa arı üretim zamaları üzerie öemli bir etkisi belirlememiştir. Yıllık sosyal böcek koloilerii e uygu üreme stratejisii (mümkü olduğuca fazla aa ve erkek arı üretmei) kayakları koloi yaşamı soa ermeside 52

5 yaklaşık bir geerasyo öcesie kadar büyüme-gelişmeye (işçi arı üretimie) ve buda sora bütü kayakları mümkü olduğuca aa ve erkek arı üretimie harcaması gerektiğii bildirmektedirler (Macevicz ad Oster, 1976). Acak bombus arılarıı koloi ömrüü erke döemide kayakları bol olduğu zamalarda da erkek ve aa arı üretebildikleri bilimektedir (Beekma et al., 1998). Öceki çalışmalarda ileri sürüle öermeler suula bu çalışma souçları tarafıda da desteklemektedir. Bombus arıları bal arılarıda farklı olarak koloi yaşamı soua doğru çok sayıda aa ve erkek arı üretmektedir. Bazı koloilerde çok sayıda aa arı üretilirke bazılarıda hiç aa arı üretilmeyebilmektedir. Araştırmada birici, ikici ve üçücü gruplardaki toplam üretile erkek arı sayısı sırasıyla 42,61 ± 5,33 adet, 113,1 ± 13,7 adet ve 63,13 ± 6,89 adet, toplam üretile aa arı sayısı ise sırasıyla 60,30 ± 9,88 adet, 62,8 ± 12,0 adet ve 80,1 ± 10,50 adet olarak belirlemiştir (Çizelge 3). Çizelge 3. Koloilerde üretile toplam birey (işçi arı, erkek arı ve aa arı) sayıları (ortalama ± stadart hata) Table 3. Total umbers of idividuals (workers, males, ad gyes) produced i coloies (average ± stadard error) Deeme grupları Experimetal groups Toplam işçi arı sayısı (adet) Total umber of workers Toplam erkek arı sayısı (adet) Total umber of males Toplam aa arı sayısı (adet) Total umber of gyes Grup 1 / Group ,8 ± 12, ,61 ± 5,33 B 20 60,30 ± 9,88 Grup 2 / Group ,3 ± 15, ,1 ± 13,70 A 17 62,8 ± 12,00 Grup 3 / Group ,2 ± 13, ,13 ± 6,89 B 12 80,1 ± 10,50 P değeri / P value 0,887 0,000 0,353 Bombus arıları ile ilgili bildirile araştırma souçlarıa göre koloilerde üretile toplam işçi arı, erkek arı ve aa arı sayısı koloiler arasıda farklılık göstermekte ve bu farklılık birçok faktör tarafıda belirlemektedir (Duchateau ad Velthuis, 1988; Bloch, 1999; Yeiar ve ark., 2000; Alaux et al., 2004; Gürel ve Gösterit, 2008ab). Bu çalışmada diyapoz öceside farklı sürelerde beslee aa arı grupları arasıda toplam işçi ve aa arı sayısı bakımıda öemli farklılık bulumazke toplam erkek arı sayısı bakımıda gözlemlee farklılık öemli bulumuştur. Souç Suula bu çalışma ile B. terrestris aa arılarıı çiftleşme sorası diyapoza koulmada öce farklı sürelerde beslemelerii diyapoz sorası koloi gelişimleri üzerie etkilerii belirlemesi amaçlamıştır. Elde edile souçlar B. terrestris arısıı kitlesel üretimide diyapoz öcesi aa arıları beslemesii bu aa arıları koloi oluşturma performası ve bazı koloi gelişim özelliklerii etkilediğii göstermiştir. Acak bu güe kadar yapıla çalışmalar da göstermiştir ki sadece bir araştırmaı soucua dayaılarak bombus arılarıı yetiştirme süreci ile ilgili kesi bir yötem belirlemek veya ihai kaaate varmak mümkü olmamıştır. B. terrestris arıları ile ilgili yapıla bütü araştırmalarda vurguladığı gibi suula bu çalışmada da koloi gelişim özellikleri bakımıda öemli bir varyasyou olduğu tekrar ortaya çıkmıştır. Koloi gelişimi bakımıda gözlee bu varyasyou diğer çalışmalarda olduğu gibi suula bu çalışmada da tek bir faktöre dayadırılması mümkü görülmemektedir. Acak elde edile souçlar yetiştiricilik sürecie yöelik soruları çözümüde fikir yürütme ve yorum yapma açısıda katkı sağlayacak iteliktedir. Teşekkür Bu çalışma Süleyma Demirel Üiversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri 53

6 Koordiasyo Birimi tarafıda desteklemiştir (Proje o: 4412-YL1-15). Kayaklar Alaux, C., Savarit, F., Jaisso, P. ad Hefetz, A Does the Quee Wi It All? Quee-Worker Coflict Over Male Productio i the Bumble Bee, Bombus terrestris. Naturwissechafte, 91: Beekma, M., va Stratum, P. ad Ligema, R Diapause Survival ad Post Diapause Performace i Bumble Bee Quees. Etomologia Experimetalis et Applicata, 89: Bloch, G Regulatio of Quee- Worker Colict i Bumble Bee (Bombus terrestris) Coloies. Proceedig of Royal Society Lodo B, 266: Camero, S.A., Hies, H.M. ad Williams, P.H A Comprehesive Phylogey of the Bumblebees (Bombus). Biological Joural of Liea Society, 91: Caai, J., Robiso, G.E. ad Hefetz, A The Critical Period for Caste Determiatio i Bombus terrestris ad Its Juveile Hormoe Correlates. Joural of Comperative Physiology A, 186: Daks, H.V Isect Dormacy: A Ecological Perspective. Biological Survey of Caada, Ottawa. Daks, H.V Isect Cold Hardiess: A Caadia Perspective. Cryo Letters, 21: Deliger, D. L Why Study Diapause? Etomological Research, 38: 1 9. Duchateau, M.J. ad Velthuis, H.H.W Developmet ad Reproductive Strategies i Bombus terrestris Coloies. Behaviour, 107(3): Duchateau, M.J., Velthuis, H.H.W. ad Boomsma, J.J Sex Ratio Variatio i the Bumble Bee Bombus terrestris. Behavioral Ecology, 15: Fliszkiewicz, M. ad Wilkaiec, Z Fatty Acids ad Amio Acids i the Fat Body of Bumblebee Bombus terrestris (L.) i Diapausig ad No- Diapausig Quees. Joural of Apicultural Sciece, 51 (1): Gösterit, A. ve Gürel, F Effect of Differet Diapause Regimes o Survival ad Coloy Developmet i the Bumble Bee, Bombus terrestris. Joural of Apicultural Research ad Bee World, 48(4): Gösterit, A Adverse Effects of Ibreedig o Coloy Foudatio Success i Bumblebees, Bombus terrestris (Hymeoptera: Apidae). Applied Etomology ad Zoology, 51(4): Gösterit, A. ve Gürel, F Male Rematig ad Its Iflueces o Quee Coloy Foudatio Success i the Bumblebee, Bombus terrestris. Apidologie, 47(6): Gösterit, A., Koşka, O. ve Gürel, F The Relatioship of Weight ad Ovaria Developmet i Bombus terrestris L. Workers uder Differet Social Coditios. Joural of Apicultural Sciece, 60(2): Gürel, F. ve Gösterit, A. 2008a. Effects of Differet Startig Methods o Coloy Iitiatio ad Developmet of Bombus terrestris L. (Hymeoptera; Apidae) Quees. Applied Etomology ad Zoology, 43(1): Gürel, F. ve Gösterit, A. 2008b. Effects of Temperature Treatmets o the Bumblebee (Bombus terrestris L.) Coloy Developmet. Akdeiz Üiversitesi Ziraat Fakültesi Dergisi, 21 (1): Hah, D.A. ad Deliger, D.L Meetig the Eergetic Demads of Isect Diapause: Nutriet Storage ad Utilizatio. Joural of Isect Physiology, 53: Hodek, I Diapause Developmet, Diapause Termiatio ad the Ed of Diapause. Europea Joural of Etomology, 93: Kostal, V Eco-physiological Phases of Isect Diapause. Joural of Isect Physiology, 52:

7 Kwo, Y.J., Saeed, S. ad Duchateau, M.J Stimulatio of Coloy Iitiatio ad Coloy Developmet i Bombus terrestris by Addig a Male Pupa: The Ifluece of Age ad Orietatio. Apidologie, 34: Macevicz, S. ad Oster, G Modellig Social Isect Populatios II: Optimal Reproductive Strategies i Aual Eusocial Isect Coloies. Behavioural Ecology ad Sociobiology, 1: Müller, C.B., Shykoff, J.A. ad Sutcliffe, G.H Life History Patters ad Opportiities for Quee-Worker Coflict i Bumblebees (Hymeoptera: Apidae). Oikos, 65: Sağlam, Ş. ve Gösterit, A Bombus Arısıda (Bombus terrestris l.) Soya Uu ve Süt Tozu İçere Polei Yarayışlılığıı Belirlemesi. Süleyma Demirel Üiversitesi Ziraat Fakültesi Dergisi, 10(1): Özbek, H Arılar ve İsektisitler. Uludağ Arıcılık Dergisi, 10 (3): Velthuis, H.H.W. ad va Door, A A Cetury of Advaces i Bumble Bee Domesticatio ad the Ecoomic ad Evirometal Aspects of Its Commercializatio for Polliatio. Apidologie, 37: Williams, P.H A Aotated Checklist of Bumble Bees with a Aalysis of Patters of Descriptio (Hymeoptera: Apidae, Bombii). Bulleti of the Natural History Museum, Etomology Series, 67(1): Yeiar, H., Duchateau, M.J., Kaftaoğlu, O. ve Velthuis, H., Coloy Developmetal Patters i Differet Local Populatios of the Turkish Bumble Bee, Bombus terrestris dalmatius. Joural of Apicultural Research, 39: