Madde Kullanımı Risk Faktörleri ve Koruyucu Faktörler

Transkript

1 İ.Ü. Cerrahpaşa Tıp Fakültesi Sürekli Tıp Eğitimi Etkinlikleri Adolesan Sağlığı Sempozyum Dizisi No: 43 Mart 2005; s Madde Kullanımı Risk Faktörleri ve Koruyucu Faktörler Doç. Dr. Müjgan Alikaşifoğlu Adolesanlar yıldan yıla, ülkeden ülkeye, bölgeden bölgeye de ği şebilmekle bir lik te ya sal ve ya sa dı şı maddeleri kullanmaktadırlar. Günümüzde alkol adolesanlar tarafından sarhoş ol mak ve zevk al mak için en sık kullanılan madde olmaya devam etmektedir. Sigara kullanı mı tüm si ga ra kar şı t ı ça lışmalara rağmen adolesanlar arasındaki yaygınlı ğı nı korumaktadır. Madde kullanı mı sorununun çözümünde yardımcı olabilecek en uy gun programların önleme ve erken müdahale programları ol du ğu ka bul edilmek te dir. Bu prog ram la rın ba şarı lı ola bil me si için ise risk al tındaki çocuk ve ergenlerin saptanabilmesi yani, hangi bireysel ve çev resel faktörlerin adolesan ça ğında madde kullanı mı açı sın dan risk oluşturdu ğunun veya koruyucu olduğunun bilinmesi gerekir. TEORİLER Adolesanların risk al ma ya ve risk li dav ra nışlarda bulunmaya eğilimli oldukları bilinmektedir. Adolesan çağında görülen riskli davranışlar içerisinde madde kullanı mı eğlence amaçlı kullanımdan bağımlı lı ğa ge çiş ve onun ciddi sonuçları nedeniyle özel bir yer tutmaktadır. Adolesanların riskli davranışları nı açıklamaya yönelik teoriler madde kullanı mı nı etkileyen faktörleri anlamamı zı kolaylaş t ırmaktadır. Bun lar ara sında stage (evre) teorisi ve biyopsikososyal model adolesanın madde kullanımı nı anlamada özellikle yardımcı olan teorilerdir. Ev re Sta ge Te ori si Adolesanın mad de ile ta nışması denemeden bağımlı lı ğa doğru giden pek çok basamağı içerir. Adolesanın mad de ba ğımlı sı olma riski yaşla azalır. 73

2 Müjgan Alikaşifoğlu Biyopsikososyal Model Bu modele göre adolesanlar maddeyi olumsuz duygularıyla baş edebilmek için ve ho şa giden duygular ya şayabilmek için kullanırlar. Adolesanların pek ço ğu mad de kul la nı mı nı reddedecek sosyal beceriye sahip değildirler. Problemli Davranış Teorisi Prob lem li dav ra nış lar bir bir le riy le iliş ki li dir ler. Prob lem li dav ra nış ta bulunma adolesanın ki şilik özellikleri, çevreyi algılayı şı, sosyalleşme paterni ve demografik özellikleriyle açıklanabilir. Bu teoriye göre yukarıdaki faktörler problemli davranışta bulunmadan önce mevcuttur. Sosyal Öğrenme Teorisi Adolesanın madde kullanma davranı şı sosyal etkilere bağ lı ola rak az ya da çok problemli olabilir ve adolesanın bu dav ra nı şından dolayı göreceği kar şı lık da de ği şebilir. Ayrıca sosyal etkiler adolesana madde kullanma davranı şı nı gözleme ve öğ renme olanağı ve bu dav ra nı şın olum lu ve olum suz so nuç la rı nı bilme olanağı su nar. Mul tipl Risk Fak tö rü Te ori si Madde kullanı mı risk fak tör le ri nin kom bi nas yo nu nun bir so nu cu dur. Din, başlama yaşı, stres, kendine güven ve aile bağ ları nın riskli davranışlar üzerine etkisi bu modeli savunanların araş t ırdı ğı alanlardır. Araş t ırmalar çok sayıda risk faktörünün bir arada bulundu ğu durumlarda madde kullanı mı sıklı ğı nın ve cid di mad de ba ğımlı lı ğı riskinin arttı ğı nı göstermektedir. Sosyal Stres Modeli Bu model bireysel özelliklerin, ailenin ve toplumsal etkilerin madde kullanı mı üzerine etkisini araş tı rır. Adolesanın riskli davranışları nı bu ara da madde kullanı mı nı açıklamaya yö ne lik te ori le rin hep si biz le rin so ru nu da ha iyi an la ma sına yardımcı ol maktadır. Ay nı za man da ise pek çok te ori nin var lı ğı nedeniyle en etkin önleme programı nın ne ol du ğu konusunda bir fikir birli ği olu şamamaktadır. Bu teoriler içerisinde hem diğer teorilerin bir parçası olan bireysel, ailesel ve top lum sal et ki le ri içer me si, hem de bu et ki le ri ado le sa nın ge lişmekte olduğu nu göz önü ne ala rak de ğerlendirmesi nedeniyle biyopsikososyal model en geniş kapsamlı yak la şım olarak kabul edilebilir. 74

3 Madde Kullanımı Risk Faktörleri ve Koruyucu Faktörler Risk li Dav ra nış Mo de li Riskli davranışlar normal geli şimsel süreçlerin tamamlanması nı, beklenen sosyal rollerin tam olarak yerine getirilmesini, önemli becerilerin kazanılması nı ve yeterlilik gibi duyguların ge li şimini engelleyerek ergenin ergenlikten genç erişkinlik dönemine geçi şe tümüyle hazırlanması nı engelleyebilirler. Madde kullanı mı, korunmasız cin sel ilişki, şiddet ve alkol aldıktan sonra araç kul lan ma bu dav ra nışlara örneklerdir. Riskli davranışların er gen üze rine olum suz et ki le ri ol du ğu gibi olumlu sonuçları da olabilmektedir. Örne ğin madde kullanı mı arkadaşlar tarafından kabul edilmeyi sağlayabilir. Ergenlerin riskli davranışları fonksiyonel, amaçlı, hedefe yönelik ve yardımcı dır. Ör ne ğin madde kullanı mı bir er ge nin ar ka daşları tarafından kabul edilmesini ve ona saygı duyulması nı sağlayabilir. Bir di ğeri için aileden kopmanın ve otonomi kazanmanın bir yo lu ola bi lir. Bir başkası için toplumsal normlara karşı çıkma göstergesidir veya anksiyete, öfke ve kaybetme duygularıyla baş etme yöntemidir. Tüm bu belirtilen gerekçeler normal adolesanın psikososyal gelişiminin bir parçası dır. Adolesan gelişiminin çeşitli öğeleri adolesanların riskli davranışlarda bulunmaların da rol oy na ya bi lir. Bi yop si ko sos yal ba kış açı sıyla riskli davranışları de ğerlendirecek olursak (Şekil 1); ado le san ça ğı nın erken evrelerinde olanlar arkadaşlarına benzemek iste ği içindedirler ve onların bas kı sıyla risk alabilirler. Akran baskı sı, so yut dü şünememe nedeniyle olayları ve durumları doğru muhakeme edememe, deneyimsizlik ve yenilmezlik duygusu gibi faktörlerle birle şince adolesanların eylemlerinin sonuçları nı al gılayamamalarına yol aça bi lir ve risk ala bilirler. Daha büyük adolesanlar ise tipik olarak ailelerinden ba ğımsız olma ve otonomi duygusunu yaşamaya gereksinim duyarlar. Bu dönemde kazandıkları becerilerini sınamak ve göstermek isteğiyle riskli davranışlara yönelebilirler. Ergenler puberteye bağ lı fiziksel deği şiklikleri farklı zamanlarda yaşarlar. Puberteye erken giren kızlar ve geç giren erkekler özellikle madde kullanı mı açı sından riskli gruba girerler. Arkadaş seçiminin davranışlar ve görünüm gibi özelliklere göre belirlendi ği bir dö nem de bu ço cuk lar ge li şimsel açıdan akranları ile uyum için de de ğildirler. Puberteye erken giren kızlar ya şıtlarından büyük görünürler ve sıklıkla kendilerine güvenleri azdır. Daha büyük ergenler gibi davranmaları gerekti ği ni his se de bi lir ler ve ken di le rin den da ha büyüklerle arkadaş lık edebilirler. Ancak, henüz riskli davranışlardan kaçınmak için ge rek li olan kog ni tif be ce ri le ri ka zan ma mışlardır. Puberteye geç giren erkekler ise kendilerini akranlarından daha az erkeksi hissedebilirler ve 75

4 Müjgan Alikaşifoğlu Şekil 1. Adolesan riskli davranış modeli. Irwin Jr CE, Millstein SG. J Adolesc Health Care 1986; 6:

5 Madde Kullanımı Risk Faktörleri ve Koruyucu Faktörler 77

6 Müjgan Alikaşifoğlu kendilerine güven duyguları azalabilir. Geli şimsel geriliklerini kompanse edebil mek için asi le şebilir ve dü şünmeden hareket edebilirler. Bu nedenle riskli davranışlarda bulunma olası lıkları artabilir. BİREYSEL RİSK FAKTÖRLERİ a. Bi yo lo jik Risk Fak tör le ri Adolesanın madde kullanma riski değerlendirilirken genetik ve ki şilik özellikleri göz önüne alın malı dır. Alkolizmin genetik geçişli olduğu ya pılan araş t ırmalarla gösterilmiştir. Ebeveynleri alkolik olan erkek çocukların alkolik olma riski, ebeveynleri al ko lik ol ma yan er kek ço cuk la ra gö re 4-5 kat da ha faz la dır. Son dö nem de dopamin D2 reseptörlerinde A1 allelinin varlı ğı nın alkolizmle ilişkisi gösterilmiştir. Di ğer ba ğımlı lık yapan maddelerle benzer çalışmalar olmamasına rağmen, araş t ırmacılar ba ğımlı lı ğın hangi maddeye kar şı olursa olsun kalıtsal olduğunu düşünmektedirler. Cinsiyet ve yaş di ğer bireysel risk faktörleridir. Erkekler arasında psikoaktif ilaçlar hariç madde kullanı mı kızlara göre daha sıktır. Sigara, alkol ve marihuana kullanmaya başlama riskinin 20 yaş civarında, kokain hariç diğer yasa dı şı maddelere başlama riskinin ise 21 yaş civarın da çok azal dı ğı gös terilmiştir. Psikoaktif ilaçların kullanı mı ise yu ka rıdaki maddelere göre daha geç dönemde başlamaktadır. Ay rı ca 15 ya şından önce madde kullanmaya başlamış ol mak mad de ba ğımlı lı ğı ve maddenin kötüye kullanı mı riskini arttırmaktadır. Ado le san ve genç erişkinlik ça ğın da da de vam et mek te olan be yin ge li şiminin adolesanın kognitif geli şimi, davranışları, öğrenme kapasitesi ve madde ba ğımlı lı ğı ile ilş ki si ola bi le ce ği dü şünülmektedir. Madde bağımlı lı ğı açı sından bireysel farklı lıkların im puls kont ro lü ile mi, te mel be yin nö ro kim ya sı ile mi yoksa pek çok faktörün bir araya gelerek etkileşmesi ile mi ilgili olduğu gelecekte bu alanda yapılacak araş t ırmaların konuları nı oluşturmaktadır. b. Psi ko lo jik Risk Fak tör le ri Bir çok ki şisel özellik madde kullanı mı ile ilişkili bulunmuştur. Saldırganlık, dep res yon, im puls kont ro lü nün iyi ol ma ma sı, isyankarlık, otoriteye direnme, yetersizlik duyguları, umutsuzluk, heyecan ve öz gürlük arayı şı ve ya kın ilişkiler kuramama gibi nedenlerle adolesanlar madde kullanabilirler. Madde 78

7 Madde Kullanımı Risk Faktörleri ve Koruyucu Faktörler kullanı mı nı hoş gör me ve risk al ma eğilimi de madde kullanı mı ile ilişkili bulunmuş bireysel özelliklerdir. Erken çocukluk döneminde başlayıp, adolesan döneminde devam eden saldırgan davranışların hem antisosyal davranış lar hem de mad de ba ğımlı lı ğı açı sından bir belirleyici oldu ğu kabul edilmektedir. Pek çok adolesan maddeleri kendi kendini tedavi etmek veya kendini iyi his setmek için kullanır. Bu nedenle madde kullanan ergenler depresyon ve depresif semptomlar açı sından de ğerlendirilmelidir. Ay rı ca dik kat ek sik li ği- hi pe rak ti vi te bo zuk lu ğu, ank si ye te, dav ra nış bozuklu ğu ve da ha bir çok psikiyatrik sorun madde kullanı mına eşlik edebilir. c. Bi yo lo jik ve Sos yal Risk Fak tör le ri Akademik sorunlar ve madde kullanı mı sıklıkla bir arada görülür. Okul ba şarı sızlı ğı nedeni ne olursa olsun madde kullanma riskini arttırmaktadır. Eğitim sistemiyle bağları za yıf ve gelecekle ilgili hedefleri olmayan ergenler madde kullanma riski altındadırlar. Gelecekle ilgili hedefleri olan ve bu he defleriyle ilişkili olarak yatı rım yapmakta olan ergenler madde kullanı mı onların planları ile ça tı şabilece ği için madde kullanmaya daha az eğilimlidirler. Bİ REY LE RA RA SI İLİŞ Kİ LER DEN KAY NAK LA NAN RİSK FAK TÖR LE Rİ Ebeveynler, kardeş ler ve ar ka daşlar adolesanın madde kullanma riskinin güçlü belirleyicileridirler. Bu bireyler adolesanın madde kullanı mı nı nor mal bir sosyal davranış gibi algılamasına yol açabilecekleri gibi, adolesana bizzat maddeyi sağlayan bireyler olarak da rol oy nayabilirler. Bir araş t ırmada 12 ya şından önce sigara içmeye başlayanların ya rı sı nın ilk si ga ra la rı nı bir ai le bireyiyle veya yaşça büyük bir ar kadaşla birlikte içtikleri saptanmış tır. Ebeveynlerin madde kullanıyor olması hem rol mo de li ol ma la rı nedeniyle hem de çocuklarıyla madde kullanı mı üzerine konuşmaktan çekinmeleri ya da konuşmalarında madde kullanı mı nı çok faz la eleş tir me me le ri ne de niy le ado lesanların madde kullanma riskini artı rır. Adolesanın ebeveynleriyle ilişkisinin kalitesi de madde kullanma davranı şı üzerine etkilidir. Aile içi çatışmalar, aile bağları nın za yıf olu şu, ai le içi şiddet ve istismar madde kullanı mı için önem li risk fak tör le ri dir. Ebe veyn le rin er ge ne kar şı tutumlarındaki tutarsızlıklar: aşı rı sertlik veya aşı rı rahatlık, uygun süpervizyonun sağlanmaması özellikle ergenin kimlerle ve nerede olduğunun bilinmemesi diğer risk faktörleri arasında 79

8 Müjgan Alikaşifoğlu Tab lo 1. Madde kullanımı açısından risk faktörleri Aile Kaotik aile yapısı ve süpervizyonun olmayışı Ebeveynlerin aşırı serbest tutumu Ebeveynlerin aşırı otoriter oluşu Ebeveynlerin madde kullanması Evde maddelerin bulundurulması Fiziksel ve/veya cinsel istismar Arkadaş Arkadaş gruplarınca kabul edilme gereksinimi Arkadaş gruplarına ait olma Arkadaşların madde kullanımı, antisosyal davranışları Arkadaşların baskısı Madde kullanan gruplarla ilgilenme ve birlikte olmaya eğilim Sosyal izolasyon ve/veya can sıkıntısı Arkadaşlarla bağlarının olmaması Okul Okulla bağların kaybedilmesi Gelecekle ilgili hedeflerin olmaması Okul başarısının düşük olması Bireysel faktörler Duygusal veya davranışsal sorunlar Kendini daha iyi hissetme isteği Asilik, özgürlük arayışı Kendini tehlikeye atma ve risk alma eğilimi Daha büyük görünme isteği Benlik saygısını arttırma isteği Akademik veya sportif performansı arttırma isteği Eğlence dünyasında veya medyada görünen hoşa giden kişilere benzeme isteği Toplumsal Maddeye kolay ulaşma Kaotik toplumsal yapı Fakirlik Suç işleme ve madde kullanma oranı yüksek bir çevrede yaşama Gözlemlenen erişkin davranışları Çevrenin madde kullanımına tolerans göstermesi Medya Sosyal kurumlarla bağların olmaması 80

9 Madde Kullanımı Risk Faktörleri ve Koruyucu Faktörler 81

10 Müjgan Alikaşifoğlu yer almaktadır. Adolesanın madde kullanan bir arkadaşı nın olması onun mad de kul lan ması açı sından belirleyici özelli ği en yüksek olan faktördür. Madde kullanmakta olan adolesanların %88 inin mad de kul la nan bir ar ka da şı ol du ğu bildirilmektedir. Bazı ergenler arkadaş etkisine daha açıktır. Bunlar kimlik arayı şı için de olan, yal nız ve ar ka daşları tarafından dışlanmış ergenlerdir. Ayrıca ebeveynler le olan ça tış ma lar ve dep res yon da er ge nin da ha faz la ar ka daş etkisinde kalmasına yol açabilir. Bu gençler toplumsal kurallara aykı rı davranışlar gösteren ergen grupları içinde kendilerine bir yer bulabilir ve onlar tarafından kabul edilebilirler. Tab lo 2. Koruyucu faktörler Kişisel Yüksek IQ Benlik saygsıı Optimizm Etkin baş etme becerileri Aile öyküsünün olmaması Normlara ve toplumsal değerlere bağlılık Aile Sıcak ve destekleyici ebeveyn ergen ilişkisi Tutarlı disiplin ve süpervizyon Madde kullanımı konusunda tutarlı mesajlar ve uygun rol modelleri Arkadaş Madde kullanmayan arkadaşlar Geleneksel toplumsal değer yargılarına önem veren arkadaş grupları Okul Başarıyı yakalama şansı sunan eğitim sistemi Okula bağlı olma Gelecekle ilgili hedefleri olma Toplum Sağlık ve sosyal destek servislerinin yeterliliği Madde kullanımına tolerans göstermeyen güvenli yakın çevre Sosyal kurumlara bağlılık 82

11 Madde Kullanımı Risk Faktörleri ve Koruyucu Faktörler TOP LUM SAL RİSK FAK TÖR LE Rİ Sadece HAYIR de mek ado le sa nı madde kullanı mından alıkoymak için yeterli de ğildir. Bu yetersizliğin bir ne deni de madde kullanı mı nı özendiren toplumsal normların süregelmesidir. Ergenlerin ya şadı ğı ya kın çev re ve top lum on la rın iyilik hallerini ve tercihlerini etkilemektedir. Güvensizlik duygusunun ve kaotik yapı nın hakim olduğu toplumlar, toplumun eğlence anlayı şı ve ergenin yakın çevresinde yaşayan ki şilerin ilişkileri ergenin şiddet, madde kullanı mı ve suç işleme gibi davranışlar göstermesinde etken olabilmektedir. Ergenin ya şadı ğı çevrede sigara, alkol ve di ğer maddelerin kullanı mı nın hoş görülmesi, bu maddelere ulaşmanın kolay olması ve ergenlerin geç saatlere kadar dı şarıda kalması na izin ve ril me si gibi çevresel etkenler de madde kullanı mı için risk faktörlerindendir. Ergenler ço ğunlukla ya şadıkları çevrede maddeyi nereden bulabileceklerini bilmektedirler ve bu nedenle kolayca ula şabilmektedirler. Ula şılabilirlikte hem fiyat politikaları hem de sa tışla ilgili yasal düzenlemeler rol oynamaktadır. Fa kirli ğin yay gın ol du ğu bölgelerde eğitimsizlik ve işsizlik oranı da artmakta ve bu nedenle yasa dı şı mad de sa tı şı ve şiddet yoğunlaşmaktadır. Bu bölgelerde ya şayan adolesanlar maddeye kolayca ulaşabilir ve hatta madde satı şına da karı şabilirler. Ayrıca erişkinler içtikleri sigara ve alkollü içkilerin markalarıyla ergenler için doğal bir rek lam ara cı olmaktadırlar. Aynı zamanda sağ lı ğa za rarlı bu maddeleri üreten büyük şirketler kurarak ve çe şitli yöntemlerle sattıkları maddelerin reklamı nı yaparak da er gen ler için top lum sal bir risk fak törü oluşturmaktadırlar. Med ya bir çok er gen için gü zel, çe ki ci, ka bul edi le bi lir ola nı ve ho şa gi deni belirleyen bir araçtır. Sos yal öğrenme teorisine göre ergenler başkaları nın davranışları nı gözlemleyerek öğrenirler. Medya dünyasın da hem rek lam amaçlı hem de di rekt rek lam amaç lı olmasa da madde kullanı mı çe şitli şekillerde işlenmekte ve hatta bazen kullanı cı sı ergenler olabilmektedir. Medyanın ergenlerde görülen riskli davranışlar üzerine olumsuz etkilerini gösteren çok sayıda çalışma bulunmaktadır. KORUYUCU FAKTÖRLER Koruyucu faktörler esas olarak risk fak törlerinin tersidir. Örne ğin aka demik ba şarı sı yüksek ve ebeveynleri madde kullanmayan adolesan madde kullanı mı aç ısından düşük risk grubuna girer. Koruyucu faktörler madde kullanma riskini ya risk faktörlerini nötralize ederek ya da di ğer koruyucu 83