TÜRKİYE CUMHURİYETİ ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İŞLETME ANABİLİM DALI

TÜRKİYE CUMHURİYETİ ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İŞLETME ANABİLİM DALI AİLE İŞLETMELERİNDE KURUMSALLAŞMA VE KURUMSAL GİRİŞİMCİLİK ÜZERİNE BİR ARAŞTIRMA Musa ŞANAL DOKTORA TEZİ ADANA / 2011

TÜRKİYE CUMHURİYETİ ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İŞLETME ANABİLİM DALI AİLE İŞLETMELERİNDE KURUMSALLAŞMA VE KURUMSAL GİRİŞİMCİLİK ÜZERİNE BİR ARAŞTIRMA Musa ŞANAL Danışman: Prof. Dr. Hüseyin ÖZGEN DOKTORA TEZİ ADANA / 2011

Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğüne; Bu çalışma, jürimiz tarafından İşletme Anabilim Dalında DOKTORA TEZİ olarak kabul edilmiştir. Başkan: Prof. Dr. Hüseyin ÖZGEN (Tez Danışmanı) Üye: Prof. Dr. Azmi YALÇIN Üye: Prof. Dr. Enver Alper GÜVEL Üye: Doç. Dr. Kemal Can KILIÇ Üye: Doç. Dr. Murat TÜRK ONAY Yukarıdaki imzaların, adı geçen öğretim elemanlarına ait olduklarını onaylarım. / /2011 Prof. Dr. Azmi YALÇIN Enstitü Müdürü NOT: Bu tezde kullanılan ve başka kaynaktan yapılan bildirişlerin, çizelge, şekil ve fotoğrafların kaynak gösterilmeden kullanımı, 5846 sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu ndaki hükümlere tabidir.

i ÖZET AİLE İŞLETMELERİNDE KURUMSALLAŞMA VE KURUMSAL GİRİŞİMCİLİK ÜZERİNE BİR ARAŞTIRMA Musa ŞANAL Doktora Tezi, İşletme Anabilim Dalı Danışman: Prof. Dr. Hüseyin ÖZGEN Eylül 2011, 142 sayfa Kurumsallaşma, işletmenin çevresel değişime duyarlılığı sonucunda gelişen ve bu değişime uyma çabalarıyla oluşan dinamik bir süreçtir. Kurumsal girişimcilik ise, işletme içinde farklı bir yapı kurarak çalışanların girişimci ruhunu teşvik edip, örgütü değişime ve yenilikçiliğe yöneltme sürecidir. Bu iki kavram, dünya ekonomisinde büyük bir paya sahip olan aile işletmelerinin sürekliliklerini ve verimliliklerini sağlayacak aktiviteler olarak görülebilir. Bu çalışmada, örneklemi oluşturan aile işletmelerinde, kurumsallaşma ve bunun bileşenleri sosyal sorumluluk, tutarlılık, profesyonelleşme, özerklik, formalleşme ve şeffaflığın, kurumsal girişimcilik ve bunun bileşenleri risk, proaktiflik, stratejik yenilenme ve yenilikçilik üzerindeki etkilerinin ölçülmesi amaçlanmıştır. Ayrıca kontrol değişkenleri olarak belirlenen cinsiyet, yaş ve öğrenim düzeyi gibi çalışanların demografik özelliklerinin, kurumsallaşma ve kurumsal girişimcilik düzeyi üzerindeki etkilerinin ölçülmesi de çalışma amacı kapsamındadır. Anket yöntemiyle sağlanan veriler, istatistik programı kullanılarak analiz edilmektedir. Bu çalışmada, geliştirilen araştırma hipotezleri, istatistiksel analiz teknikleri kullanılarak sınanmakta, elde edilen bulgular ve değerlendirmeler ışığında çalışmanın örgüt kuramına yaptığı katkı tartışılmakta, bundan sonraki çalışmalara ışık tutabilecek bir takım öneriler geliştirilerek iş dünyasının çalışmanın sonuçlarından nasıl yararlanabileceği üzerinde durulmaktadır. Anahtar Kelimeler: Aile İşletmeleri, Küçük ve Orta Büyüklükte İşletme Kurumsallaşma, Kurumsal Girişimcilik

ii ABSTRACT A STUDY OF FAMILY BUSINESSES ON INSTITUTIONALIZATION AND INSTUTIONAL ENTREPRENEURSHIP Musa ŞANAL Ph.D. Thesis, Business Department Supervisor: Prof. Dr. Hüseyin ÖZGEN September 2011, 142 pages The effects of change and the efforts made by business firms to adopt themselves to the change is a process that facilitate the institutionalization and institutional entrepreneurship, is a process to structure a different frame to support employees entreprenurship with the intention of placing the business firms in an innovative route. These two terms institutionalization and institutional entrepreneurship, can be seen as the key elements of family businesses that support the company s stability and productivity. This study is focused on family businesses, the institutionalization and its components social responsibility, stability, professionalization, autonomy, transparency and institutional entrepreneurship along with the risk and proactivity that have effects on strategic change and modernism. In addition, the effects of demographic factors such as gender, age and education on the institutionalization and institutional entrepreneurship are also covered in this study. Data from the questionaire have been analyzed by using the statistical techniques. Research hipotheses, have been examined by the statistical techniques and the findings have been investigated on their effects on businesess. Findings and evaluations made with respect to their effects on family businesses. Key Words: Family Business, Small and Medium Sized Enterprises, Institutionalization, Institutional Entrepreneurship

iii ÖNSÖZ Günümüz yoğun rekabet ortamında, firmaların birincil amacı piyasada sürdürülebilirliklerini sağlamak ve rekabet üstünlüğü elde etmektir. Firmalar, bu amaçlarına ulaşabilmek için sürekli olarak kendilerini yenilemeleri, piyasaya yeni ürün sunmaları ve yeni örgüt modelleri oluşturmalıdırlar. Firmaların yenilik odaklı olmaları, müşterilerine sürekli kaliteli ve üstün değer sunan ürünler geliştirmeleri için dinamik bir örgüt kültürüne sahip olmaları gerekir. Bu kültüründe firmaya uyumu için, öncelikle kurumsal anlayışın firma yapısına uyarlanması ve bunun sonucunda firma çalışanlarının kurum içinde bir girişimci gibi çalışıp, yenilikçiliği ve proaktifliği firmanın ruhuna işlemeleri gerekir. Bu çalışmada, aile işletmelerinde kurumsallaşma düzeyinin kurumsal girişimcilik düzeyi üzerindeki etkisi inceleme konusu yapılmaktadır. Doktora eğitimim boyunca engin bilgisini ve desteğini hiç esirgemeyen, tez danışmanım ve değerli hocam Prof. Dr. Hüseyin ÖZGEN e, çalışmamda üstlendiği önemli rolü, eleştirileri ve katkıları için sonsuz teşekkürlerimi sunarım. Ayrıca, başta Prof. Dr. Azmi YALÇIN olmak üzere çalışmanın çeşitli safhalarında gösterdikleri katkılardan ötürü Doç. Dr. Ali DANIŞMAN a, Doç. Dr. Kemal Can KILIÇ a, Yrd. Doç. Dr. Mustafa Fedai ÇAVUŞ a, Yrd. Doç. Dr. Bahattin KARADEMİR e minnettarım. Öte yandan, benim için sonsuz fedakârlıklar gösteren, sevgili babam Ahmet ŞANAL a ve sevgili annem Mediha ŞANAL a, bu uzun ve zorlu süreçte benimle olup desteklerini hiç esirgemeyen, değerli eşim İlkin ŞANAL, biricik kızım Zeynep ŞANAL ile sevgili ablalarım Zahide YAZAR ve Güzide SEVGİ ye sonsuz teşekkürlerimi sunarım. Musa ŞANAL Eylül 2011, Adana

iv İÇİNDEKİLER ÖZET ABSTRACT. ÖNSÖZ. TABLOLAR LİSTESİ ŞEKİLLER LİSTESİ.. Sayfa i ii iii ix xiii BÖLÜM 1 GİRİŞ 1.1. Çalışmanın Önemi. 1 1.2. Çalışmanın Amacı. 2 1.3. Çalışmanın Kapsamı.. 3 1.4. Çalışmanın Yöntemi.. 3 1.5. Çalışmanın Planı 4 BÖLÜM 2 KURAMSAL ÇERÇEVE 2.1. Aile İşletmesi 5 2.1.1. Aile İşletmesi Tanımı. 6 2.1.2. Aile İşletmesinin Temel Özellikleri... 8 2.1.3. Aile İşletmesinin Gelişim Evreleri. 10 2.1.3.1. Girişimcinin Sahip Olduğu ve Yönettiği Birinci Nesil Aile İşletmeleri 11 2.1.3.2. Büyüyen ve Gelişen Aile İşletmeleri 11 2.1.3.3. Karmaşık Aile İşletmeleri.. 12 2.1.4.4. Sürekli Olmayı Başaran Aile İşletmeleri... 13 2.1.4. Aile İşletmeleri Sistem Modelleri... 14 2.1.4.1. Aile Sistem Teorisi 14 2.1.4.2. Aile İşletmeleri Üç Daire Modeli.. 16 2.1.5. Aile İşletmelerinin Dünya ve Türkiye Ekonomisindeki Durumu.. 18

v 2.1.6. Aile İşletmelerinin Güçlü ve Zayıf Yönleri 20 2.1.6.1. Aile İşletmelerinin Güçlü Yönleri. 20 2.1.7.2. Aile İşletmelerinin Zayıf Yönleri.. 22 2.2. Küçük ve Orta Büyüklükte İşletme (KOBİ).. 26 2.2.1. KOBİ Tanımı..... 27 2.2.2. KOBİ lerin Önemi. 31 2.2.3. KOBİ lerin Avantajları ve Dezavantajları.. 32 2.2.3.1. KOBİ lerin Avantajları.. 33 2.3.3.2. KOBİ lerin Dezavantajları. 34 2.3. Kurumsallaşma Kavramı... 35 2.3.1. Örgütsel Kurumsallaşma Yaklaşımları.. 38 2.3.1.1. Rasyonel Kurumsallaşma Yaklaşımı 38 2.3.2.2. Kurumsallaşma Analizi Yaklaşımı 39 2.3.2. Kurumsallaşmanın Temel Bileşenleri 40 2.3.2.1. Formalleşme. 40 2.3.3.2. Profesyonelleşme.. 41 2.3.3.3. Sosyal Sorumluluk 42 2.3.3.4. Tutarlılık 43 2.3.3.5. Özerklik. 44 2.3.3.6. Şeffaflık 44 2.3.3. Kurumsallaşma Süreci 45 2.4. Kurumsal Girişimcilik Kavramı 48 2.4.1. Kurumsal Girişimcilik Tanımı 49 2.4.2. Kurumsal Girişimciliğin Bileşenleri... 53 2.4.2.1. Yeni Girişimler.. 55 2.4.2.2. Yeni İşler... 55 2.4.2.3. Ürün Yeniliği 55 2.4.2.4. Süreç Yeniliği 56 2.4.2.5. Kendini Yenileme.. 56 2.4.2.6. Risk Alma.. 56 2.4.2.7. Proaktiflik.. 57 2.4.2.8. Rekabetçi Agresiflik.. 57 2.4.2.9. Stratejik Yenilenme... 58

vi 2.4.10. Kurumsal Girişimciliğin Uygulama Türleri.. 58 2.4.10.1. Sürdürülebilir Yenilenme. 58 2.4.10.2. Örgütsel Yenilenme. 59 2.4.10.3. Faaliyet Alanını Yeniden Tanımlama.. 59 BÖLÜM 3 ARAŞTIRMA MODELİ VE HİPOTEZLER 3.1. Araştırma Modeli ve Hipotezler... 60 3.2. Kurumsallaşma Bileşenlerinin Kurumsal Girişimcilik Bileşenleri Üzerindeki Etkileri 60 3.2.1. Sosyal Sorumluluğun Kurumsal Girişimcilik Bileşenleri Üzerindeki Etkisi. 61 3.2.2. Tutarlılığın Kurumsal Girişimcilik Bileşenleri Üzerindeki Etkisi. 62 3.2.3. Profesyonelleşmenin Kurumsal Girişimcilik Bileşenleri Üzerindeki Etkisi.. 63 3.2.4. Özerkliğin Kurumsal Girişimcilik Bileşenleri Üzerindeki Etkisi.. 64 3.2.5. Formalleşmenin Kurumsal Girişimcilik Bileşenleri Üzerindeki Etkisi... 65 3.2.6. Şeffaflığın Kurumsal Girişimcilik Bileşenleri Üzerindeki Etkisi... 66 3.2.7. Hipotezlerin Genel Olarak Değerlendirilmesi 67 BÖLÜM 4 ARAŞTIRMA YÖNTEMİ, BULGULAR VE DEĞERLENDİRMELER 4.1. Örneklem Seçimi... 68 4.2. Verilerin Toplanması 69 4.3. Güvenilirlik Analizleri... 79 4.4. Anketlerin Dağılımı ve Dönüş Oranı. 80 4.5. Verilerin Analiz Yöntemi.. 80 4.6. Katılımcıların Demografik Özellikleri. 81 4.6.1.1. Katılımcıların Çalıştıkları İşletmenin Faaliyet Süresi 81 4.6.1.2. Katılımcıların Cinsiyetlere Göre Dağılımı.. 82

vii 4.6.1.3. Katılımcıların Yaşlarına Göre Dağılımı.. 83 4.6.1.4. Katılımcıların Öğrenim Düzeylerine Göre Dağılımı..... 83 4.7. Katılımcıların Anket Sorularına Verdikleri Cevapların Demografik Özelliklerine Göre Farklılaşması... 87 4.7.1. Katılımcıların Tutarlılık Düzeylerinin Demografik Özelliklerine Göre Farklılaşması.. 87 4.7.2. Katılımcıların Sosyal Sorumluluk Düzeylerinin Demografik Özelliklerine Göre Farklılaşması. 88 4.7.3. Katılımcıların Profesyonelleşme Düzeylerinin Demografik Özelliklerine Göre Farklılaşması 89 4.7.4. Katılımcıların Özerklik Düzeylerinin Demografik Özelliklerine Göre Farklılaşması.. 89 4.7.5. Katılımcıların Formalleşme Düzeylerinin Demografik Özelliklerine Göre Farklılaşması. 90 4.7.6. Katılımcıların Şeffaflık Düzeylerinin Demografik Özelliklerine Göre Farklılaşması. 91 4.7.7. Katılımcıların Risk Düzeylerinin Demografik Özelliklerine Göre Farklılaşması... 91 4.7.8. Katılımcıların Stratejik Yenilenme Düzeylerinin Demografik Özelliklerine Göre Farklılaşması 92 4.7.9. Katılımcıların Proaktiflik Düzeylerinin Demografik Özelliklerine Göre Farklılaşması.. 93 4.7.10. Katılımcıların Yenilikçilik Düzeylerinin Demografik Özelliklerine Göre Farklılaşması 94 4.8. Kurumsallaşma ve Kurumsal Girişimcilik Arasındaki İlişkiler. 94 4.8.1. Sosyal Sorumluluk ile Risk Arasındaki İlişki... 96 4.8.2. Sosyal Sorumluluk ile Stratejik Yenilenme Arasındaki İlişki... 96 4.8.3. Sosyal Sorumluluk ile Proaktiflik Arasındaki İlişki. 97 4.8.4. Sosyal Sorumluluk ile Yenilikçilik Arasındaki İlişki... 98 4.8.5. Tutarlılık ile Risk Arasındaki İlişki.. 99 4.8.6. Tutarlılık ile Stratejik Yenilenme Arasındaki İlişki... 100 4.8.7. Tutarlılık ile Proaktiflik Arasındaki İlişki. 100 4.8.8. Tutarlılık ile Yenilikçilik Arasındaki İlişki... 101

viii 4.8.9. Profesyonelleşme ile Risk Arasındaki İlişki. 102 4.8.10. Profesyonelleşme ile Stratejik Yenilenme Arasındaki İlişki... 102 4.8.11. Profesyonelleşme ile Proaktiflik Arasındaki İlişki. 103 4.8.12. Profesyonelleşme ile Yenilikçilik Arasındaki İlişki... 104 4.8.13. Özerklik ile Risk Arasındaki İlişki. 105 4.8.14. Özerklik ile Stratejik Yenilenme Arasındaki İlişki. 106 4.8.15. Özerklik ile Proaktiflik Arasındaki İlişki 106 4.8.16. Özerklik ile Yenilikçilik Arasındaki İlişki. 107 4.8.17. Formalleşme ile Risk Arasındaki İlişki.. 107 4.8.18. Formalleşme ile Stratejik Yenilenme Arasındaki İlişki.. 109 4.8.19. Formalleşme ile Proaktiflik Arasındaki İlişki. 109 4.8.20. Formalleşme ile Yenilikçilik Arasındaki İlişki... 110 4.8.21. Şeffaflık ile Risk Arasındaki İlişki... 111 4.8.22. Şeffaflık ile Stratejik Yenilenme Arasındaki İlişki. 111 4.8.23. Şeffaflık ile Proaktiflik Arasındaki İlişki 112 4.8.24. Şeffaflık ile Yenilikçilik Arasındaki İlişki.. 113 BÖLÜM 5 SONUÇ ve ÖNERİLER 5.1. Sonuç 116 5.2. Öneriler 121 KAYNAKÇA... 123 EKLER. 138 ÖZGEÇMİŞ 141

ix TABLOLAR LİSTESİ Sayfa Tablo 1: Aile İşletmeleri ve Diğer İşletmeler Arasındaki Farklılıklar... 10 Tablo 2: Aile ve İşletme Sistemleri Arasındaki Farklar.. 15 Tablo 3: Aile İşletmelerinin Ülke Ekonomilerindeki Payları.. 19 Tablo 4: Türkiye de Yer Alan Köklü Aile İşletmeleri 20 Tablo 5: Aile İşletmesinin Güçlü ve Zayıf Yönleri... 26 Tablo 6: Türkiye de Yapılan KOBİ Tanımları.. 29 Tablo 7: Avrupa Birliği KOBİ Göstergeleri.. 30 Tablo 8: KOBİ lerin Ülke Ekonomilerindeki Yeri.... 31 Tablo 9: Örgütsel Kurumsallaşma Yaklaşımları.... 40 Tablo 10: Sosyal Sorumluluğun Temelleri 42 Tablo 11: Kurumsal Girişimcilik Tanımları.. 50 Tablo 12: Kurumsal Girişimcilik Bileşenleri.... 54 Tablo 13: Kurumsallaşma Değişkeni İçin Bartlett Testi Sonuçları... 70 Tablo 14: Kurumsallaşma Değişkeni İçin Korelasyon Matrisinin Özdeğerleri 71 Tablo 15: Formalleşme Ölçeği Maddeleri ve Ortalamaları... 72 Tablo 16: Özerklik Ölçeği Maddeleri ve Ortalamaları.. 72 Tablo 17: Profesyonelleşme Ölçeği Maddeleri ve Ortalamaları.... 73 Tablo 18: Şeffaflık Ölçeği Maddeleri ve Ortalamaları.. 74 Tablo 19: Sosyal Sorumluluk Ölçeği Maddeleri ve Ortalamaları.. 74 Tablo 20: Tutarlılık Ölçeği Maddeleri ve Ortalamaları. 75 Tablo 21: Kurumsal Girişimcilik İçin Bartlett Testi Sonuçları. 75 Tablo 22: Kurumsal Girişimcilik İçin Korelasyon Matrisinin Özdeğerleri 76 Tablo 23: Yenilikçilik Ölçeği Maddeleri ve Ortalamaları..... 77 Tablo 24: Stratejik Yenilenme Ölçeği Maddeleri ve Ortalamaları... 77 Tablo 25: Risk Ölçeği Maddeleri ve Ortalamaları.... 78 Tablo 26: Proaktiflik Ölçeği Maddeleri ve Ortalamaları.. 79 Tablo 27: Araştırmada Kullanılan Ölçeklere İlişkin Güvenirlik Değerleri 79 Tablo 28: İşletmelerin Faaliyet Süresi. 81 Tablo 29: Katılımcıların Cinsiyetlerine Göre Dağılımı... 82 Tablo 30: Katılımcıların Yaş Dağılımı.. 83 Tablo 31: Katılımcıların Öğrenim Düzeylerine Göre Dağılımı... 84

x Tablo 32: İşletmelerin Sektörlere Göre Dağılımı.. 84 Tablo 33: İşletmelerin Yaş Dağılımı.. 85 Tablo 34: İşletmelerin Çalışan Sayısına Göre Dağılımı... 85 Tablo 35: Çalışma Süresi İçin Özet İstatistikler 86 Tablo 36: Katılımcıların Tutarlılık Düzeylerinin Demografik Özelliklerine Göre Farklılaşması... 87 Tablo 37: Katılımcıların Sosyal Sorumluluk Düzeylerinin Demografik Özelliklerine Göre Farklılaşması... 88 Tablo 38: Katılımcıların Profesyonelleşme Düzeylerinin Demografik Özelliklerine Göre Farklılaşması.. 89 Tablo 39: Katılımcıların Özerklik Düzeylerinin Demografik Özelliklerine Göre Farklılaşması... 89 Tablo 40: Katılımcıların Formalleşme Düzeylerinin Demografik Özelliklerine Göre Farklılaşması. 91 Tablo 41: Katılımcıların Şeffaflık Düzeylerinin Demografik Özelliklerine Göre Farklılaşması... 92 Tablo 42: Katılımcıların Risk Düzeylerinin Demografik Özelliklerine Göre Farklılaşması..... 92 Tablo 43: Katılımcıların Stratejik Yenilenme Düzeylerinin Demografik Özelliklerine Göre Farklılaşması... 93 Tablo 44: Katılımcıların Proaktiflik Düzeylerinin Demografik Özelliklerine Göre Farklılaşması... 93 Tablo 45: Katılımcıların Yenilikçilik Düzeylerinin Demografik Özelliklerine Göre Farklılaşması.. 94 Tablo 46: Sosyal Sorumluluk ile Risk Arasındaki İlişkiye Yönelik Regresyon Analizi.... 96 Tablo 47: Sosyal Sorumluluk ile Stratejik Yenilenme Arasındaki İlişkiye Yönelik Regresyon Analizi.. 97 Tablo 48: Sosyal Sorumluluk ile Proaktiflik Arasındaki İlişkiye Yönelik Regresyon Analizi..... 98 Tablo 49: Sosyal Sorumluluk ile Yenilikçilik Arasındaki İlişkiye Yönelik Regresyon Analizi..... 98

xi Tablo 50: Tutarlılık ile Risk Arasındaki İlişkiye Yönelik Regresyon Analizi...... Tablo 51: Tutarlılık ile Stratejik Yenilenme Arasındaki İlişkiye Yönelik Regresyon Analizi.... Tablo 52: Tutarlılık ile Proaktiflik Arasındaki İlişkiye Yönelik Regresyon Analizi....... Tablo 53: Tutarlılık ile Yenilikçilik Arasındaki İlişkiye Yönelik Regresyon Analizi.... Tablo 54: Profesyonelleşme ile Risk Arasındaki İlişkiye Yönelik Regresyon Analizi.... Tablo 55: Profesyonelleşme ile Stratejik Yenilenme Arasındaki İlişkiye Yönelik Regresyon Analizi... Tablo 56: Profesyonelleşme ile Proaktiflik Arasındaki İlişkiye Yönelik Regresyon Analizi.... Tablo 57: Profesyonelleşme ile Yenilikçilik Arasındaki İlişkiye Yönelik Regresyon Analizi..... Tablo 58: Özerklik ile Risk Arasındaki İlişkiye Yönelik Regresyon Analizi... Tablo 59: Özerklik ile Stratejik Yenilenme Arasındaki İlişkiye Yönelik Regresyon Analizi....... Tablo 60: Özerklik ile Proaktiflik Arasındaki İlişkiye Yönelik Regresyon Analizi...... Tablo 61: Özerklik ile Yenilikçilik Arasındaki İlişkiye Yönelik Regresyon Analizi. Tablo 62: Formalleşme ile Risk Arasındaki İlişkiye Yönelik Regresyon Analizi... Tablo 63: Formalleşme ile Stratejik Yenilenme Arasındaki İlişkiye Yönelik Regresyon Analizi.. Tablo 64: Formalleşme ile Proaktiflik Arasındaki İlişkiye Yönelik Regresyon Analizi......... Tablo 65: Formalleşme ile Yenilikçilik Arasındaki İlişkiye Yönelik Regresyon Analizi..... 99 100 101 101 102 103 104 105 105 106 107 108 108 109 110 110

xii Tablo 66: Şeffaflık ile Risk Arasındaki İlişkiye Yönelik Regresyon Analizi...... 111 Tablo 67: Şeffaflık ile Stratejik Yenilenme Arasındaki İlişkiye Yönelik Regresyon Analizi..... 112 Tablo 68: Şeffaflık ile Proaktiflik Arasındaki İlişkiye Yönelik Regresyon Analizi.... 112 Tablo 69: Şeffaflık ile Yenilikçilik Arasındaki İlişkiye Yönelik Regresyon Analizi..... 113 Tablo 70: Araştırma Bulguları ve Değerlendirmeler..... 114

xiii ŞEKİLLER LİSTESİ Sayfa Şekil 1: Aile İşletmeleri Üç Daire Modeli..... 16 Şekil 2: Geleneksel Kurumsallaşma Çizgisi. 47 Şekil 3: Kurumsallaşma Süreci. 48 Şekil 4: Araştırma Modeli. 60 Şekil 5: Çalışma Süresi İçin Histogram. 86

1 BÖLÜM 1 GİRİŞ Günümüz dünyasında rol alan işletmelerin büyük bir çoğunluğu aile işletmesi niteliğindedir. Aile işletmesi bir veya birden fazla aile üyesinin sahipliğinde ve yönetiminde faaliyetlerini sürdüren işletmeler olarak tanımlanabilir (Shanker ve Astrachan, 1996, s.107; Wortman, 1994, s.3). Aile işletmelerinin en önemli sorunlarından biri sürdürülebilirliklerini devam ettirmektir. İlgili yazın tarandığında ikinci veya üçüncü kuşaktan sonra birçok aile işletmesinin faaliyetini sürdüremediği görülmüştür. Sürdürülebilirliğin sağlanması için kurumsallaşmanın işletme faaliyetlerine uyarlanması gerekir. Kurumsallaşma, işletmenin çevresinde meydana gelen değişimlere uyum sağlaması için belirli standartların işletmeye aktarılması olarak tanımlanabilir. Öte yandan yönetim biliminin en revaçta kavramlarından bir diğeri kurumsal girişimciliktir. Kurumsal girişimcilik, örgüt içinde farklı bir örgüt kurarak çalışanları değişime ve yenilikçiliğe odaklayıp başarılı olmaktır. Bu tez çalışmasında, küresel ekonominin itici gücü olan aile işletmelerinde kurumsallaşma ve kurumsal girişimcilik kavramları arasındaki ilişki incelenmiştir. 1.1. Çalışmanın Önemi Çalışanların ve örgütlerin sosyal ve kültürel açıdan sürekli değişim içinde olduğu günümüzde, özellikle aile işletmesi niteliğinde olup büyümeye çalışan küçük ve orta büyüklükte işletme (KOBİ) lerde veya sürekliliklerini korumak isteyen örgütlerde kurumsallaşma bir çözüm olarak görülmektedir (Zedeck ve Mosier, 1990, s. 243; Özer, 2007). Kurumsallaşmayla beraber, mevcut bir organizasyonda bir veya bir grup bireyin formal veya informal biçimde yeni bir organizasyon oluşturduğu, bu organizasyon içerisinde yenilenme ve yeniliği teşvik ettiği bir süreç olarak kabul edilen kurumsal girişmcilikde örgütlerin pazar dinamizmine uyum gösterebilmeleri için gerereken bir süreç olarak değerlendirilmektedir (Sharma ve Chrisman:1999, s.18; Koçel, 1998, s.18). Kurumsallaşmış işletmeler rekabet üstünlüğü sağlamak ve rekabet çevrelerindeki fırsatları değerlendirmek üzere girişimci bir kimlik kazanmayı amaçlamaktadır. Kurumsal girişimciliğin çok revaçta olmasının nedenlerinden biri kurumlara kendi çalışanlarının ve yöneticilerinin yenilikçi yeteneklerini işlerinde kullanmalarına izin

2 vermesidir (Sharma ve Chrisman, 1999; Bulut, Aktan ve Yılmaz, 2008, s.1391; Guth ve Ginsberg, 1990; Wiklund ve Shepherd, 2005). Türkiye de faaliyet gösteren işletmelerin yaklaşık % 90 a yakın bir kısmı aile işletmesi niteliğindedir, dolayısıyla bu tür işletmeler ekonominin lokomotifi olarak görülmekte ve gelişimleri teşvik edilmektedir. Dünyada olduğu gibi ülkemizde de bu işletmelerin en önemli sorunlarından birisi sürekliliklerini sağlamaktır. İlgili yazın tarandığında, kurumsallaşmanın işletmelerin süreklilikleri için gereken en önemli süreçlerden biri olarak kabul edildiği görülmüştür. Kurumsallaşmanın işletmeye uyarlanması için çalışanların bu sürece hazır olmaları gerekir, işte bu esnada karşımıza çalışanların yenilikçi ve girişimci bir tarza sahip olmalarını amaçlayan kurumsal girişimcilik süreci çıkmaktadır. Kurumsallaşma ve kurumsal girişimcilik kavramlarının uluslararası yazında birçok farklı açılardan ele alındığı ve bir takım değişkenlerle ilişkilerinin incelendiği görülmüştür (Scott, 1992; Meyer ve Rowan 1977, Selznick, 1996; Deephouse, 1996, Burgelman 1983; Pinchot 1985; Zahra 1991, 1993; Lumpkin ve Dess, 1996; Antoncic ve Hisrich 2001). Ancak, daha önce yapılan çalışmaların büyük bir kısmının tez çalışması çerçevesinde ele alınan değişkenlerin sadece bir kısmı üzerinde durduğu ve bu iki kavram (kurumsallaşma ve kurumsal girişimcilik) arasındaki ilişkiyi yeterince ele almadıkları belirlenmiştir. Bu nedenle, çalışma kurumsallaşma bileşenlerinin (sosyal sorumluluk, tutarlılık, profesyonelleşme, özerklik, formalleşme, şeffaflık) ayrı ayrı kurumsal girişimcilik bileşenleri (risk, proaktiflik, stratejik yenilenme, yenilikçilik) üzerindeki etkilerini ele alması açısından önemlidir. Bu iki kavram arasındaki ilişkinin aile işletmelerinde incelenecek olması ve sonuçların Türkiye bağlamında değerlendirilecek olması çalışma önemini bir diğer açıdan ortaya koymaktadır. 1.2. Çalışmanın Amacı Bu çalışmanın amacı, dünya ve Türkiye ekonomisi için önemi gittikçe artan aile işletmelerinde kurumsallaşma kavramının kurumsal girişimcilik üzerindeki etkilerinin ölçülmesini sağlamaktır. Bu iki kavram için incelenen bileşenler, yazın taramasından hareketle, kurumsallaşma için; sosyal sorumluluk, tutarlılık, profesyonelleşme, özerklik, formalleşme ve şeffaflık olarak belirlenirken; kurumsal girişimcilik için risk, proaktiflik, stratejik yenilenme ve yenilikçilik olarak belirlenmiştir. Ayrıca araştırma kapsamında kontrol değişkenleri olarak belirlenen cinsiyet, yaş ve öğrenim düzeyi gibi değişkenlerin kurumsallaşma ile kurumsal girişimcilik üzerindeki etkilerinin ölçülmesi de bulunmaktadır.

3 1.3. Çalışmanın Kapsamı Bu çalışmanın kapsamı, İstanbul Sanayi Odası tarafından belirlenen İkinci 500 Büyük Sanayi Kuruluşunun kurumsallaşma düzeyinin kurumsal girişimcilik düzeyi üzerindeki etkisinin incelenmesi olarak belirlenmiştir. Bu çalışmanın kapsamının belirlenmesi sürecinde kurumsallaşma ve kurumsal girişimcilik konusunda daha önce yapılan araştırmalarda izlenen yöntem benimsenerek, çalışmanın kapsamı İSO tarafından açıklanan İkinci 500 Büyük Sanayi Kuruluşu olarak sınırlandırılmıştır. 1.4. Çalışmanın Yöntemi Bu çalışmanın hazırlanması için öncelikle saha araştırması konusu olan aile işletmeleri, kurumsallaşma ve kurumsal girişimcilik kavramlarıyla ilgili yazın taraması yapılarak farklı araştırmacıların konuya yaklaşımları üzerinde durulmuş, çalışma kapsamında ele alınan kurumsallaşma ve kurumsal girişimcilik değişkenleri arasında ne tür etkilerin bulunduğu ve söz konusu etkilerin hangi yöntemlerle analiz edildiği incelenmiştir. Aile işletmelerinde kurumsallaşmanın kurumsal girişimcilik üzerine etkisinin incelenmesi amacıyla ilgili yazından faydalanarak geliştirilen hipotezlerin sınanması için anket formu oluşturulmuştur. Bunun için, daha önce geliştirilmiş ölçekler incelenerek saha araştırmasının yapısına en uygun olduğu düşünülen ölçekler anket formunda kullanılmak üzere belirlenmiştir. Bu çalışmanın saha araştırması için kullanılan anket formunda demografik göstergelere ilaveten katılımcıların kurumsallaşma düzeylerini ölçmek için Wallace (1995), Miller (2003), Apaydın (2007), Güngör Ak (2010), Reid, Dunn, Cromie ve Adams (1999), Karpuzoğlu (2000), Tavşancı (2009) tarafından geliştirilen 46 maddelik kurumsallaşma değişkeni ölçeği oluşturulmuş ve daha sonra kurumsallaşma değişkenini ölçmek için kullanılan 46 madde faktör analizine tabi tutulduğunda bazı maddelerin aynı anda birden fazla faktörde yüksek yüklere sahip oldukları saptanmıştır. Faktör analizinin varsayımına uymayan bu tipteki 12 madde analizlerden çıkartılmış ve geriye kalan 34 maddeyle analize devam edilmiştir. Kurumsal girişimcilik değişkeni için; Zahra (1996), Zahra (1993), Yılmaz ve Diğerleri (2005), Danışman ve Erkocaoğlan (2007), Lumpkin ve Dess (2001) tarafından geliştirilen 19 maddelik ölçek kullanılmıştır. Bu maddeler faktör analizine tabi tutulduğunda bütün maddelerin analize uygun olduğu görülmüştür. Öte yandan örneklem büyüklüğünün belirlenmesi aşamasında aile işletmesi niteliğinde olan işletmelerin yöneticileri ile görüşülmüştür. Bu görüşmeler sonucunda araştırmanın amaç ve kapsamı da göz önünde

4 bulundurularak, örnekleminin İSO tarafından belirlenen İkinci 500 Büyük Sanayi Kuruluşu olmasına karar verilmiştir. İkinci 500 Büyük Sanayi Kuruluşunun tercih edilmesindeki en önemli etken, bu kuruluşların büyük bir kısmının aile işletmesi niteliğinde olmasıdır. Geri dönüşü olan 102 adet ankete ait veriler üzerinde araştırma hipotezlerine yönelik analizler yapılmıştır. Bu kapsamda, katılımcıların kurumsallaşma ve kurumsal girişimcilik düzeylerinin demografik özelliklerine göre farklılaşıp farklılaşmadığı sınamak için ANOVA analizinden, kurumsallaşmanın kurumsal girişimcilik üzerindeki etkisini incelemek amacıyla da Adımsal Regresyon analizinden faydalanılmıştır. 1.5. Çalışmanın Planı Bu çalışma beş bölüm olup, birinci bölümü girişdir. Bu bölümde, çalışmanın önemi, amacı, kapsamı, yöntemi ve planı hakkında bilgiler yer almaktadır. İkinci bölümde, aile işletmesi kavramına değinilerek aile işletmesinin tanımı, aile işletmesini oluşturan temel faktörler, aile işletmesinin temel özellikleri, gelişim evreleri, zayıf ve güçlü yönleri ele alınmıştır. Bunun ardından, KOBİ tanımlanarak, KOBİ lerin avantaj ve dezavantajlarına değinilmiştir. Ayrıca bu bölümde; kurumsallaşma ve kurumsal girişimcilik kavramı incelenmiştir. Kurumsallaşma kısmında; kurumsallaşma yaklaşımları, kurumsallaşmanın temel bileşenleri ve kurumsallaşma süreci ele alınırken. Kurumsal girişimcilik kısmında; kurumsal girişimciliğin tanımı, temel bileşenleri ve uygulama türleri ele alınmıştır. Üçüncü bölümde çalışmanın çerçevesini oluşturan araştırma modeline ve kurumsallaşma bileşenlerinin kurumsal girişimcilik bileşenleri üzerindeki etkisini sınamak amacıyla geliştirilen hipotezlere yer verilmiştir. Dördüncü bölümde, araştırma hipotezlerinin sınanacağı örneklemin seçimi, veri toplama aracı, güvenilirlik analizleri, anketin uygulanması, dönüş oranı ve dönüşü olan anket verilerinin analizi için uygulanan yöntemi açıklamaya yönelik bilgilere yer verilmiştir. Ayrıca bu bölümde, araştırma için sağlanan veriler istatistik programı kullanılarak analiz edilmiş ve yorumlanmıştır. Bu kapsamda oransal karşılaştırmalarla beraber korelasyon analizi ve katılımcıların demografik göstergelerinin (yaş, cinsiyet, öğrenim düzeyi) kurumsallaşma ve kurumsal girişimcilik üzerindeki etkisini sınamak için ANOVA analizi yapılmıştır. Bunların yanı sıra, kurumsallaşmanın kurumsal girişimcilik üzerindeki etkisini incelemek amacıyla Adımsal Regresyon analizi kullanılmıştır. Beşinci bölüm sonuç bölümüdür. Bu bölümde araştırma sonuçları değerlendirilerek günümüz işletmelerine öneriler sunulmuştur.

5 BÖLÜM 2 KURAMSAL ÇERÇEVE Aile işletmeleri, işletme ile işletmeyi kuran girişimci ve ailesi arasındaki ilişkilerin ele alınıp incelendiği bir işletmecilik konusudur. Bu ilişkilerin psikolojik, sosyolojik, kültürel, hukuki, ekonomik, sosyal ve siyasal birçok yönü bulunmaktadır. Ülke ekonomileri içinde aile sahipliğindeki, yönetimindeki veya denetimindeki işletmelerin sayı olarak çok olması konunun önemini daha da artırmaktadır (Koçel, 2004, s.9). Günümüzde faaliyet gösteren birçok işletme hem aile işletmesi hem de KOBİ niteliğine sahiptir. Küreselleşen Dünya ekonomisinde faaliyet gösteren aile işletmelerinin yaşamlarını sürdürüp gelişebilmeleri için yapmaları gereken ilk iş; etkin kurumsallaşmayı işletmelerine uyarlamaktır. Aksi takdirde ne sürdürülebilirlik ne de gelişim konusunda başarıya ulaşamayacaklardır. Böylesine kilit bir rol üstlenen kurumsallaşma halen Dünya da ve Türkiye de bulunan birçok aile işletmesinde tam anlamıyla uygulanamamaktadır. Firmaların genel durumları incelendiğinde özellikle aile üyelerinden kaynaklanan bir takım engellerin kurumsallaşmanın önüne set çektiği görülmektedir. Kurumsallaşma işletme içerisinde yenilikçiliği teşvik eden bir süreçtir. Burada yenilikçilik ve girişmciliğin işletme içerisinde aktirf bir rol üstlenmesini sağlayan kurumsal girişimcilik kavramı karşımıza çıkmaktadır. Çalışmanın bu bölümünde aile işletmesi ve KOBİ kavramı ele alınarak, kavramların örgüt yazınındaki tanımı, özellikleri, dünyada ve Türkiye deki durumu, güçlü ve zayıf yönleri gibi konuların irdelenmesine çalışılacaktır. Ayrıca bu bölümde kurumsallaşma ve kurumsal girişimcilik kavramları bileşenleriyle beraber ele alınacaktır. 2.1. Aile İşletmesi Dünya daki birçok işletme aile işletmesi niteliğinde olup küresel ekonomiye yön vermektedir. Böylesine stratejik önemi olan bu işletmeleri göz ardı etmek mümkün değildir. Çalışmanın bu alt bölümünde aile işletmesi kavramı ele alınarak bu kavramla ilgili bir takım özelliklere değinilecektir.

6 2.1.1. Aile İşletmesi Tanımı Günümüzde aile işletmeleri kavramı sık ve yaygın olarak kullanılmasına rağmen kapsam ve sınırlarının genişliği farklı bakış açılarının oluşmasına ve farklı tanımlamaların yapılmasına neden olmuştur. Yazında yer alan bazı tanımlar aşağıda verilmiştir. Aile işletmeleri kısaca; aile üyeleri tarafından kontrol altında tutulan, gerek yönetim kademelerinde gerekse mülkiyette aile fertlerinin büyük oranda paylarının bulunduğu işletmelerdir (Bowman, 1991, s.4). Aile işletmeleri; aile ve işin kesiştiği bir nokta olup (Pratt, 2001, s.9) sahipliğin ve yönetimin aynı aile üyelerinde toplandığı kuruluşları ifade etmektedir (Degadt, 2003). Ailenin geçimini sağlamak veya mirasın dağılmasını önlemek için kurulan, ailenin geçimini sağlayan kişi tarafından yönetilen, yönetim düzeylerinin çoğunluğunun aile üyelerince doldurulduğu, karar almada büyük ölçüde aile üyelerinin etkili olduğu ve aileden en azından iki neslin istihdam edildiği işletmeler (Karpuzoğlu, 2000, s.7 8) aile işletmeleridir. Vinton (2003) aile işletmelerini; iki veya daha fazla aile bireyinin akrabalık ilişkileri yöneticilik rolleri, sahiplik hakları ile şirketi yönetmeleri ve/veya, sahibinin kurumsal özellikleri varisine aktardığı işletmeler olarak tanımlamıştır. Başka bir tanımdaysa Cox (2006) aileyi; kan bağı, evlilik veya ömür boyu bağlılık yoluyla birbiriyle ilişki içinde olan insanlar olarak; aile işletmelerini ise birden fazla aile üyesinin işletmenin yönetim kararlarında veya faaliyetlerinde önemli bir katılıma sahip işletmeler olarak tanımlamıştır. Kırım (2001, s.3) ise aile işletmelerini: Tek bir ailenin çoğunluk oyuna sahip olduğu tüzel şirket veya diğer ortaklıklar yanında tek bir ailenin, şirketin stratejik kararlarında ve özellikle genel müdürün seçiminde etkili olduğu yapılar olarak tanımlamıştır. Chua (1999), aile reisinin veya ailenin geçimiyle sorumlu kişinin işletmenin başında bulunması ve en az iki neslin işletme yönetimiyle ilgileniyor olması koşulunu sağlayan işletmeleri aile işletmeleri olarak tanımlamaktadır. Karlöf (1993), aile işletmesi kavramına aile servetinin mülkiyeti açısından bakmış ve aile işletmesini, ailenin servetini dağıtmamak üzere kurulmuş olan özel bir şirket biçimi olarak ele almıştır.

7 Bir başka görüşe göre; bir işletmeye aile işletmesi denilebilmesi için hisselerin belirli bir grupta veya ailede toplanmasından ziyade yönetim faaliyetlerinin yürütülme biçimine bakılması gerektiği ve eğer yönetim faaliyetlerinin yerine getirilmesinde bir ailenin yahut bir grubun hakimiyeti söz konusuysa, bu tür işletmelerin aile işletmesi olarak nitelendirilebileceği savunulmuştur (İlter, 2001, s.10). Fındıkçı ya (2008, s.18) göre aile işletmeleri tanımlamalarının ortak noktaları; aile, mülkiyet, yönetim, işletme ve kültür kavramlarıdır. Fındıkçı bu kavramları şu şekilde irdelemiştir: Aileden herhangi bir üyenin iş kurması, kendine has yeni bir geçinme aracı olarak işin gelişmesi ve zamanla aileden diğer üyelerin de işin içinde yer almaları ile aile işletmesi oluşmaktadır. Dolayısıyla aile işletmelerinin özünde aile kavramı yer alır. Aile işletmesi tanımlarının özünde yer alan kavramlardan biri olarak mülkiyet, ailenin çoğunlukla yaptığı girişimin sahibi olmasıdır. Diğer bir deyişle ailenin girişim için gereken maddi varlığı ortaya koymasıdır. İşletme olgusunun geçtiği tanımlarda yönetim kavramının olması kaçınılmazdır. Aile işletmesine yönelik tanımlarda yönetim kavramı işletmenin odak noktasını oluşturur. Çünkü ailenin kurduğu işletmenin yönetimi söz konusudur. Bu yönetimin hangi şartlarda ve nasıl yapılacağı, aile üyesi kişilerle mi yoksa profesyonellerle mi yapılacağı önemlidir. İşletme kâra ulaşmak için çeşitli kaynakların bir araya getirilmesi ile oluşan, ticari amaçlı, ekonomik ve sosyal bir kuruluş olup mantığın, objektifliğin, kaide ve kuralların egemen olduğu bir yapıdır. Bu özellikte bir yapıya sahip olan işletme kavramı ile duygusallığın hâkim olduğu aile kavramı, aile işletmesinde kesişmektedir. Bu nedenle aile işletmesi tanımlarında işletme kavramının bulunması kaçınılmazdır. Son olarak aile işletmesinin tanımlarında kültür unsuruna yer verilmektedir. Çünkü ailenin kendine has kültürü zamanla işletmenin de kültürünün oluşmasında belirleyici olur. Dolayısıyla aile işletmelerindeki kültürün hâkim karakterleri aileden gelir. Yukarıda bahsedilen kavramlar bir işletmenin sahip olduğu ortak paydalardır. Aile işletmesi kendi özelliklerini işletme yapısına uyarlamak için bu paydalarla etkileşim içinde bulunur. Bütün bu tanımlardan sonra aile işletmesi ailenin geçimini

8 sağlamak veya mirasın bütünlüğünü korumak amacıyla aile üyeleri tarafından kurulan, yönetim kademelerinin büyük bir kısmında aile üyelerinin çalıştığı ve aileden en az iki kuşağın istihdam edildiği işletmeler olarak tanımlanabilir. 2.1.2. Aile İşletmesinin Temel Özellikleri Aile işletmelerini diğer işletmelerden ayıran kendine özgü bazı özellikler vardır. Bu işletmeleri karakterize eden temel özellikler aşağıda verilmiştir. Aile işletmelerinde diğer işletmelerden farklı olarak gelenek ve göreneklerin etkisine rastlanmaktadır. Bu işletmelerde formel ilişkilerden ziyade karşılıklı sevgi ve saygıya dayalı informel ilişkiler gözlenmektedir (Hodgetts ve Kuratko, 1998, s.64). Ailenin kendine özgü kuralları işletme yönetimine de yansımaktadır. Aile değerleri ve inançları örgütteki işlerin yapılma şeklini, kişiler arasındaki ilişkileri, işlerin yapılması sırasında kullanılan yöntemleri ve örgüt kültürünü önemli ölçüde etkilemektedir (Drucker, 1974, s.275). Aile işletmelerinde işletmenin sahibi aile içerisinde güven duyduğu ve inandığı kişileri, işletmede üst yönetim kademelerinde görevlendirmektedir. Aile bağları yöneticinin belirlenmesi açısından büyük önem taşımaktadır. Bu tür şirketlerde, şirketin ismi ve prestiji genellikle ailenin isim ve prestijiyle birlikte gelişmektedir (Ateş, 2005, s.6). Aile işletmeleri aile bireyleri tarafından kurulduğu için kapalı bir yapıya sahip olup işletmeyle ilgili bilgiler işletme dışı faktörlerle paylaşılmamaktadır. Dolayısıyla bu şirketler finansal zorluğa düştüklerinde halka açılmaktan veya borçlanmaktan ziyade aile bireylerinin mali desteğini kabul etmektedirler (Rosenblatt, 1990, s.121). Aile işletmeleri aile bireylerinden mali destek alamadıklarında kredi yoluna başvurmaktadırlar. Ailenin sahip olduğu ananevi olgular ve geçmişten kaynaklanan değerler işletmenin zararına da olsa bazı etik kuralların çiğnenmesini engeller. Aile etiğine uymayan bir karar büyümek için gerekli olsa da kabul görmez (Fletcher, 2002, s.403). Örneğin müşteriyi yanıltıcı reklâm kampanyası veya etik olarak kullanımında sakınca bulunan bir ürünün üretilmesi, kar getirse bile aile üyeleri tarafından kabul edilemeyebilir.

9 Aile işletmelerinde yöneticiler yetenek ve bilgilerine göre görevlendirilmekten ziyade kan bağının yakınlık derecesine göre görevlendirilmektedirler (Reid ve Diğerleri, 1999). Bunun başlıca sebebi aile üyeleri arasındaki güven duygusudur. Yakın akrabalara duyulan güven işletme içerisinde bu kişilerin yüksek kademelerde yer almalarını sağlamaktadır. Aile değer ve ihtiyaçları, işletme değer ve ihtiyaçları ile çatışır (Cromie, 1999, s.258). Ailenin değerleri açısından işletme faaliyetleri sürdürülürse rasyonel kararların yerine duygusal ve subjektif kararların alındığı görülmektedir. Buna karşın profesyonel yönetimde işletme menfaatleri ve rasyonellik ön plandadır. Aile değerlerinin ve profesyonel anlayışın işletme içerisinde çatışması sık görülen bir durumdur. Aile işletmelerinde işletme ve aileyi ayrı tutmak mümkün değildir. Dolaysısıyla bu iki faktörün birlikte var olduğu kabul edilir (Longeneker ve Moore, 1991, s.117). Aile işletmelerinde; işletme sahibi ile tepe yöneticisi çoğunlukla aynı kişi olur çünkü kurucu ortakların büyük bölümü, kendi sağlıkları yerindeyken firmalarını bir başkasına devretmeyi düşünmezler (Karpuzoğlu, 2002, s.21). Aile işletmelerinin çoğunluğunda ekonomik hedeflere ulaşılamayıp yeterince büyüme sağlanamadığı görülmektedir. Bunun başlıca nedeni; şirket sahibinin şirketin faaliyetlerini aşırı kontrol etme isteğiyle beraber borçlanmanın psikolojik maliyetinin (aile hayatının ve sosyal etkinliklerinin kısıtlanması vb.) yüksek olacağını düşünmesi ve bu nedenle de dış kaynak kullanımını tercih etmemesidir (Genç, Güzel ve Pamukoğlu, 2006, s.573). Tablo 1 de aile işletmeleri ve diğer işletmeler arasındaki farklılıklar gösterilmiştir. Tablodaki veriler incelendiğinde belirgin ayrımların olduğu görülmektedir. Örneğin, aile üyelerinin yönetimdeki pozisyonları kendi isteklerine bağlı olarak uzun bir süre devam ederken, diğer işletme yöneticilerinin görevlerinin kontratla sınırlı olduğu görülmektedir. Ayrıca aile işletmelerinde kontrol sistemleri informal bir yapıya sahipken diğer işletmelerin kontrol sisteminin formal bir yapıya sahip olduğu görülmektedir.

10 Tablo 1 Aile İşletmeleri ve Diğer İşletmeler Arasındaki Farklılıklar Aile İşletmeleri Aile İşletmesi Dışındaki İşletmeler Aile üyelerinin işletme yönetimindeki pozisyonları Yöneticilerin işletmeye olan bağlılıkları kendi kişisel çıkarları doğrultusunda ömürleri yaptıkları kontratla sınırlıdır. boyunca sürebilir. Profesyonel yöneticilerin tüm kariyerleri Aile üyelerinin kariyerleri kendi işletmelerinde gelişir. boyunca bir işletmede kalmaları nadiren görülür Aile üyelerinin işletmeye ayıracağı zamanın sınırı Profesyonel yöneticilerin işletmeye ayıracakları yoktur. İşletmenin herhangi bir konuda başarısız olmasının bütün bedelini ve sorumluluğunu üst kademede yöneticilik görevini üstlenen aile üyeleri yüklenir. Yönetici olarak görev yapan bir aile üyesinin görevine son verilmesi pek olası değildir. Kişisel kazanımlar örgütün büyümesi, aile servetinin genişletilmesi gibi alanlara etki eder. Örgütün performansı daha çok yönetim kademesine fayda sağlar. Kararlar alınırken merkeziyetçi bir tutum gözlenir ve yeni jenerasyonlara geçildikçe merkeziyetçilik derecesinde azalma olabilir. Örgüt içindeki kontrol sistemleri informel bir yapıya sahiptir. İşletme devrinde, aile üyeleri arasındaki rekabetten ötürü problemli ve zedeleyici bir süreç yaşanabilir. Profesyonel yönetici ve mirasçılar arasında çatışma çıkma olasılığı yüksektir. Aile üyesi olan yöneticiler kendisine ve ailesine karşı sorumludur. Aile içinde yaşanan çatışmalar döngüsel bir seyir izlemekte olup işletmede alınan kararları etkiler. zamanları sınırsız değildir. Diğer işletmelerde görev yapan profesyonel yöneticiye işletmenin başarısızlığı daha az mal edilir. Bir profesyonel yöneticinin hata yaptığında görevine son verilme olasılığı yüksektir. Kişisel kazanım; terfi, ücret artışı ve yükselme gibi kazanımları ifade eder. Örgütün performansı tek bir yöneticiye mal edilmez. Kararlar takım çalışmasına uygun olarak katılımcı bir düşünceyle alınır. Örgüt içindeki kontrol sistemleri formel bir yapıya sahiptir. Terfilerde, çatışma ve rekabet görülebilir fakat bu rekabetin dozu hissedarlar tarafından işletmeye zarar vermeyecek düzeyde tutulur. Yöneticiler hissedarlara karşı sorumludurlar. İşletme içinde yaşanan çatışmaların etkisi zamanla azalıp izole edilebilir. Çalışanların terfilerinde ve alınan kararlara Aile üyeleri dışındaki işletme çalışanlarının terfi katılımlarında eşitlik söz konusudur. Bu eşitliğin edebileceği üst düzey sınırlıdır ve çalışan bu sınırı sonucunda işletme içerisinde adil bir rekabet algılar. ortamı algılanabilir. Ailenin sahip olduğu sorunlar işletmeyi Çalışanların iş dışındaki problemleri kurumdan doğrudan etkileyebilir. çok çalışanın kendi şahsını etkiler. Kaynak: Morris, Williams, Allen ve Avilla 1997, s.388 2.1.3. Aile İşletmesinin Gelişim Evreleri Aile işletmelerini, girişimcinin sahip olduğu ve yönettiği birinci nesil aile işletmeleri, büyüyen ve gelişen aile işletmeleri, kompleks aile işletmeleri ve sürekli olmayı başaran aile işletmeleri olmak üzere dört ana gelişim evresinde incelemek mümkündür (Karpuzoğlu, 2001, s.57 61).

11 2.1.3.1. Girişimcinin Sahip Olduğu ve Yönettiği Birinci Nesil Aile İşletmeleri Aile işletmelerinin ilk gelişim evresinde, girişimcinin değerlerinin, inançlarının ve tutumlarının işletme kültürünü önemli derecede etkilediği, adeta girişimci ve işletmenin bütünleştiği görülmektedir (Karpuzoğlu, 2002, s.74). Girişimcinin bütün yönetim fonksiyonları ile birebir ilgilendiği bu evrede, genellikle eş ve çocuklarla ortaklık görülmektedir (Gersick, Mccollom ve Lansberg, 1997, s.96 99; Karpuzoğlu, 2001, s.24). Bu evrede, temel stratejik kararlar bizzat girişimci tarafından alınmaktadır. Yazılı prosedürler olmayıp ilişkiler ve işler biçimsel olmayan bir şekilde yürütülmektedir. Bu durum astların motivasyonunda olumsuz etkiler doğurmaktadır. Bunların yanı sıra bu işletmelerde yetersiz sermaye ve sonraki nesiller için uygun mülkiyet yapısının belirlenememesi gibi sorunlarla da karşılaşılmaktadır. Girişimcinin başarılarına özenen aile üyelerinde genellikle işe ve işletmeye karşı ilgi gelişmektedir. Girişimci tüm enerjisini ve zamanını işletmeye ayırmaktadır. Patron çalışanları ve müşterileriyle bizzat ilgilendiği için müşteri potansiyelinde artış olabilmektedir (Gümüştekin, 2004, s.530 533; Arman, 2001, s.20). Birinci nesil aile işletmelerinde, işletmenin girişimciye çok bağımlı olması, tek kişinin hâkimiyeti, kariyer planı ve mesleki gelişim için yeterli zamanın ayrılmaması, kurucu dışındaki aile üyelerinin güçsüzlüğü, aile ile ilişkilerin işe yansıması, yeni kurulan işletmenin piyasaya tutunma ve finansman sorunları, formal bir yapı oluşturulmadan işlerin ve ilişkilerin yazılı prosedürlere önem verilmeyen geçici çözüm yöntemleriyle çözülmeye çalışıldığı belirsiz bir yapının bulunması gibi temel sorunlar görülmektedir (Ateş, 2005, s.45 46). 2.1.3.2. Büyüyen ve Gelişen Aile İşletmeleri Bu evrede şirketin yönetimi girişimciden çocuklarına geçmekte, hizmetler ve ürünler tüketiciler tarafından bilinmekte ve hisselerin çoğunluğu, iki veya daha fazla kardeş arasında paylaşılmaktadır. Aynı zamanda kardeşler, işletmenin kontrol yetkisine de sahiptir. Bu evrede daha çok katılımcı yönetim anlayışı benimsenmekte olup ortaklar, çocuklarını işletmede çalışmaları, anahtar kararlarda rol oynamaları, küçük yönetim fonksiyonlarında yöneticilik veya başkan yardımcılığı görevlerini üstlenmeleri için cesaretlendirmektedir. Aile üyelerinin bu evrede işletmede görev alma isteğinin oluştuğu ve yavaş yavaş işletmede çalışmaya başladığı görülür. İşletmede çalışan aile

12 üyelerinin sayısı arttıkça ihtiyaç ve beklentiler farklılaşmakta, bu durum ise çatışmalara neden olabilmektedir. Şirketin genişlemesi ile birlikte bilgi, beceri ve deneyimden yoksun olan aile üyeleri yönetim faaliyetleri içinde yetersiz kalmakta ve profesyonellerin şirkete katılması bir zorunluluğa dönüşmektedir. Nitelikli işgücü potansiyelinin yoksunluğu büyüyen ve gelişen aile şirketlerinin en ciddi zaaflarından birini teşkil etmektedir. Kompleks aile işletmesi evresine geçişin sağlıklı olması için söz konusu potansiyele sahip olunması kaçınılmazdır. Bunun sonucunda, profesyonel yönetime ihtiyaç duyulmaktadır (Alayoğlu, 2003, s.33 37; Karpuzoğlu, 2002, s.103; Gümüştekin, 2004, s.522). 2.1.3.3. Karmaşık Aile İşletmeleri Üçüncü yaşam evresinde, birden fazla neslin (üçüncü veya dördüncü nesle rastlamak olasıdır) istihdam edildiği, aile ve iş ilişkilerinin öncesine göre daha karmaşık bir hale geldiği aile işletmeleri bulunmaktadır. Bu evredeki şirketlerde, aile üyelerinin yanı sıra büyümenin ve gelişmenin bir gereği olan profesyonellere çalışma imkânı verilmektedir. Yöneticiler, büyüme ve gelişmenin bir sonucu olarak sistemleşmeye; yazılı standart, ilke ve prosedürlerin, yetki ve sorumlulukların belirlediği ve paylaşıldığı, kişisellikten uzak bir yapıya ihtiyaç duyulduğunun farkında olup şirketi kurumsallaşmaya yöneltmek isterler (Gümüştekin, 2004, s.521 523). Atılgan (2003, s.108 109) kompleks aile şirketlerin karakteristiklerini aşağıdaki şekilde sıralamıştır: Birden fazla nesil şirkette istihdam edilmekte olup farklı anlayıştaki birçok aile üyesinin yanında çok sayıda profesyonel yönetici de mevcuttur. Şirket bu evrede holding görünümündedir. Fakat bu holding görünümlü kuzen ortaklarının bir kısmı büyüme evresi özelliklerini gösterirken, bir kısmı olgunlaşma evresi karakteristiklerini yansıtır. Yönetici konumuna sahip aile üyeleri aldıkları kararların şirketin geleceğini etkileyeceğinin farkındadırlar. Büyüme eskisi kadar hızlı olmasa da devam etmektedir. Ancak işletmenin ürün ve hizmetleri piyasada maksimum seviyede alıcı bulmaktadır. İşletmenin borçlanabilme kapasitesi yüksektir. Ancak borçlanma ihtiyacı giderek azalmaktadır.

13 İşletme piyasada olumlu bir imaja erişmiştir ve artık piyasayı da etkiler durumdadır. Formalizasyona duyulan ihtiyaç had safhaya ulaşmıştır. İş için gerekli yazılı prosedürler, iş bölümleri, yetki ve sorumlulukların belirlenmesi, işbirliği yapacak departmanlar gibi konular üzerinde çalışılır. Şirketin faaliyetlerinde dikkate alacağı bir stratejik planı mevcuttur. Takım çalışmasına önem verilir ve kalite kontrol sistemleri kurulur. Şirket çevre koşullarını dikkate alarak kendini sürekli revize eder. İşletmenin toplumsal sorumlulukları da artar. Topluma, devlete, müşterilere ve tedarikçilere daha dikkatli davranılmaya çalışılır. Karmaşık aile işletmelerinde kurumsallaşma gerçekleşmemişse, aile bireyleri arasında mülkiyet, gelir, kariyer olanakları açısından çatışma ve gruplaşmaların ortaya çıkması kaçınılmazdır. Bu noktada, bir liderin görevlendirilerek şirketin strateji, hedef ve politikaları doğrultusunda iş ve aile arasında bir denge kurulmasının sağlanması çatışma ve gruplaşmaların şirkete getireceği zararı minimize etmek bakımından son derece önemlidir. Bu evrede bulunan şirketlerin zaaflarından bir diğeri, iş için gerekli vasıflara sahip olmayan aile bireylerinin işletmede istihdam ettirilmesi sebebiyle büyüme hızı ve gelirin azalması ve maliyetin artmasıdır (Yalçın ve Günel, 2004, s.72 73). 2.1.3.4. Sürekli Olmayı Başaran Aile İşletmeleri Bu evre aile işletmelerinin son evresidir bu evreye ulaşabilen aile işletmeleri, kurumsallaşmayı ve dolayısıyla sürekli olmayı başarmıştır. Bu şirketlerin vizyon, misyon, stratejik planları (şirketin bugünkü durumuyla gelecekte olmak istediği nokta, analiz edilerek stratejik planlar oluşturulur), uzun vadeli mali hedef ve politikaları ve temel iş kolları belirlenmiş olup performans değerleme, eğitim ve geliştirme, seçme ve yerleştirme, kariyer yönetimi, ücretlendirme, terfi gibi fonksiyonlar profesyonel bir şekilde sistemli olarak yürütülmektedir. Performans değerleme ve diğer insan kaynaklarına ait planlamalarda, aile içi ilişkilerin yerini bilgi, yetenek, beceri gibi liyakat esasları almaktadır. Sürekli olmayı başarmış aile şirketlerinin diğer karakteristik özellikleri aşağıda sıralanmıştır (İşler ve Çağlar, 2004, s.140 147;Atılgan, 2003, s.109):

14 Bu evrede işletmedeki işlerin analizi yapılmış olup işi yürütecek kişilerde aranan kriterler, yetki ve sorumluluk tanımları, çalışma koşulları, işbirliği yapılacak birimler belirlenmiştir İşletmenin misyonu; yani faaliyet alanı, uzun zamanlı mali hedefleri, temel iş kolları belirlenmiştir Firma stratejisine ışık tutan bir vizyon vardır Şirketin şu anki durumu analiz edilerek gelecekte varılmak istenen uzun vadeli hedefler belirlenir. Bu evredeki bir şirket karlılığını korumanın yanında firmanın imajını ve müşterilerini de korumaya büyük önem verir. Bu amaçla toplumsal konulara da eğilmeye başlarlar. 2.1.4. Aile İşletmeleri Sistem Modelleri Aile işletmelerinin yapısını karmaşık bir hale getiren başlıca etmenler şirketin yeni iş kollarına yönelmesi ve aile ağacının genişlemesidir (Lansberg, 1999, s.3). Aile işletmelerinin sahip olduğu yapılar Aile Sistem Teorileri ve Üç Daire Modeli olmak üzere iki modelde incelenebilir. Aile işletmeleri için geliştirilen sistem modelleri aşağıda kısaca açıklanmaya çalışılmıştır. 2.1.4.1. Aile Sistem Teorisi Whiteside ve Brown (1991) tarafından geliştirilen aile sistem teorisine göre, aile işletmeleri, aile ve işletme olmak üzere iki alt sistemden meydana gelmektedir. Her bir alt sistem, kendine özgü kurallardan, değerlerden, geleneklerden ve örgüt yapılarından oluşmakta ve her iki alt sistemin üyeleri, bazı zamanlarda görevlerini yerine getirirken problemlerle karşılaşmaktadırlar. Hollander ve Elman ise 1998 yılında, ailenin kişisel ilişkilerinin işletmeye olumlu etkisini ve işlevselliğini de vurgulamaya çalışarak modelin ikili olması gerektiğini ifade etmiştir (Ateş, 2005, s.20 21). Aile sistem teorisine göre, her ailenin kalıplaşmış bir etkileşim düzeni, ilişki kurma şekli ve kalıplaşmış rolleri vardır. Sözlü kuralları ve sözsüz kuralları ile aile belli bir amaç için çalışmaktadır. Aile işletmelerinde aile ve işletmenin farklı iki sistem olduğunu ve aile üyelerinin işe katılım konusunda birbirlerinden farklı olabileceğini