INTERNATIONAL JOURNAL of DISCIPLINES ECONOMICS & ADMINISTRATIVE SCIENCES STUDIES ISSN:2587-268 208 Vol 4, Issue:8 Pp:200-209 Disciplies: Busiess Admiisraio, Ecoomy, Ecoomerics, Fiace, Labour Ecoomics, Poliical Sciece, Public Admiisraio, Ieraioal Relaios Aricle Arrival Dae (Makale Geliş Tarihi) 28/03/208 The Published Rel. Dae (Yayı Kabul Tarihi) 28/06/208 Aricle Published Dae (Makale Yayı Tarihi) 30/06/208 TÜRKİYE DE TARIMSAL MAL TİCARETİNİN VE HAYVANCILIĞIN EKONOMİK BÜYÜME ÜZERİNDEKİ ETKİSİ (990-204) THE IMPACT OF AGRICULTURAL GOODS TRADE AND LIVESTOCK PRODUCTION ON ECONOMIC GROWTH IN TURKEY (990-204) ÖZ Doç. Dr. Zübeyir TURAN Niğde Ömer Halisdemir Üiversiesi, İİBF, İkisa, z_ura63@homail.com OECD/FAO (207) yayıladığı raporda arım icareii armaya devam edeceğii, acak geçmişe kıyasla bu arışı daha yavaş bir orada gerçekleşeceğii belirmişir. Bu amaç doğrulusuda, bu çalışmada da arım icareii ve hayvasal üreimi Türkiye ekoomisi açısıda öemi ele alımışır. Yöem olarak Johase Eş-büüleşme esi ve Vekör Haa Düzelme Modelie dayalı Grager Nedesellik esi kullaılmışır. Johase Eş-büüleşme esi soucuda değişkeler arasıda uzu döem ilişkii olduğu soucua ulaşılmışır. Grager Nedesellik esi soucuda kısa döemde değişkeler arasıda bir edesellik buluamamışır. Uzu döemde ise gayri safi yuriçi hasılada ve hayvasal üreimde arım icareie doğru edesellik olduğu soucua ulaşılmışır. Aahar Kelimeler: Tarım Ticarei, Hayvasal Üreim, Ekoomik Büyüme, Türkiye ABSTRACT OECD / FAO (207) repored ha agriculural rade would coiue o icrease, eve hough more slowly ha i he pas. To his ed, he imporace of agriculural rade ad livesock producio o Turkey s ecoomy is also cosidered i his sudy. Grager Causaliy Tes based o Johase Coiegraio Tes ad Vecor Error Correcio Model are used as esimaio mehods. Johase Coiegraio Tes resuls i a log-erm relaioship bewee he variables. As a resul of Grager Causaliy Tes, here is o causaliy bewee he variables i he shor-erm. I he log-erm, causaliy from gross domesic produc ad livesock producio owards agriculural rade is deermied. Keywords: Agribusiess, Livesock Producio, Ecoomic Growh, Turkey. GİRİŞ OECD/FAO 207 yılıda yayıladığı Tarımsal Görüüm 207-2026 raporuda arım icareii armaya devam edeceğii, acak geçmişe kıyasla bu arışı daha yavaş bir orada gerçekleşeceğii belirmişir. Ayı zamada küresel arz ve alebi yaı sıra, icarei de öümüzdeki o yılda bir öceki o yılda daha az armasıı beklediğii vurgulamışır. Yaşaa bu yavaş büyüme, arımsal icare değerii yaklaşık % 45 ii oluşura hububa ve yağlı ohumlar içi daha fazladır. Öümüzdeki o yılda içide biyoyakı icareii büyümesii olumsuz olması bekleirke, beyaz şeker, koyu ei, ereyağı ve pamuk içi icare hacmide az bir arış bekleiyor. Küresel mal icareii (arımsal ve arım dışı malları da içere) büyümesi, GSYİH büyümesii azalması edeiyle yavaşlamışır ( OECD/FAO, 207: 4). Küresel arımsal üreimi büyüme hızı, geel olarak, küresel GSYİH ı reel büyüme hızıı alıdadır. Souç olarak, arım icare hacmideki düşük büyüme oraı, işlem göre sabi bir üreim payı ile uarlı kalmakadır. Tarımsal icarei büyüme hızı zamala yavaşlarke, icarele ilgili ve bozucu yerel üreim poliikalarıı kaldırılması icarei eşvik edebilir (OECD/FAO, 207: 42). Her e kadar arihsel süreç içide arımı ekoomi içideki öemi değişiklik göserse de düyada hala öemi devam ede ve devam edecek bir sekördür. Özellikle gelişmemiş ülkeler açısıda
99 992 993 994 995 996 997 998 999 2000 200 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 200 20 202 203 204 99 992 993 994 995 996 997 998 999 2000 200 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 200 20 202 203 204 Ieraioal Joural of Disciplies Ecoomics & Admiisraive Scieces Sudies Vol:4 Issue:8 pp:200-209 ekoomik kalkımada arım ve hayvacılık öemli bir yer umakadır. OECD/FAO u 207 yılıda yayıladığı raporda da vurguladığı gibi öümüzdeki döemlerde arımsal icarei büyüme hızı düşecekir. Tarım icareii büyüme hızıı yavaşlaması özellikle arımı büyük bir pay sahibi olduğu ülkeleri ekoomisi açısıda olumsuz gelişmeleri yaşamasıa ede olacakır. Türkiye gibi saayileşme ve ekoomik olarak üs sıralara çıkmaya çalışa ekoomiler içide arım öemli bir yer umakadır. Grafik de Türkiye ye ai arımsal mal icarei verilmişir. Grafike de görüldüğü gibi arımsal mal icareide 992 yılıda 995 yılıa kadar bir arış yaşamışke 995 yılıda 2008 yılıa kadar azalma meydaa gelmişir. 2008 yılıda 20 yılıa kadar arış meydaa gelmişke, 20-204 yılları arasıda ise arımsal mal icareide azalma meydaa gelmişir. 8 7 6 5 4 3 2 0 Grafik : Tarımsal Mal Ticarei (mal icareii % si) Grafik 2 de ise Türkiye ye ai oplam isihdamı yüzdesi olarak arımda isihdam edile kişi sayısı verilmişir. Grafike de görüldüğü üzere bazı döemlerde arımda isihdamda arış meydaa gelmesie rağme yıllar iibariyle bir azalma söz kousu olmuşur. 50 45 40 35 30 25 20 5 0 5 0 Grafik 2: Tarımda İsihdam (oplam isihdamı %) Grafik ve 2 birlike değerledirildiğide aslıda OECD/FAO (207) u souçlarıı doğruluğuu deseklemekedir. Çükü yıllar iibariyle hem arımsal mal icareide hem de arımda isihdam edile kişi sayısı azalmışır. İdeasudies.com IDEAsudies ideasudiesjoural@gmail.com 20
Ieraioal Joural of Disciplies Ecoomics & Admiisraive Scieces Sudies Vol:4 Issue:8 pp:200-209 Bu çalışmada Türkiye de arımsal mal icareii ve hayvasal üreimi ekoomik büyüme üzerideki ekisi araşırılmışır. Çalışmada kullaıla veriler yıllık olup 990-204 yıllarıı kapsamakadır. Yöem olarak Johase Eş-büüleşme ve VECM dayalı Grager Nedesellik esleri kullaılmışır. Johase Eş-büüleşme eside elde edile souçlar gayri safi yuriçi hasıla, arımsal hammadde icarei ve hayvasal üreim arasıda uzu döemli bir ilişki olduğuu oraya koymuşur. Grager edesellik esi soucu göre, kısa döemde değişkeler arasıda bir edesellik bulumamışır. Acak uzu döemde sadece gayri safi yuriçi hasılada ve hayvasal üreimde arımsal mal icareie doğru bir edesellik bulumuşur. 2.LİTERATÜR Pigali (2007) arımı kalkımadaki rolü kousudaki görüşlerii şu şekilde sıralamışır. Biricisi, arım edüsriyel iş gücü içi işgücü sağlar. İkicisi, ; yüksek gelirli bireyler içi yiyecek sağlar. Üçücüsü, saayide yaırım içi asarruf sağlar. Dördücüsü, saayi üreimide pazarları geişleilmesii sağlar. Beşicisi, ihal sermaye malı içi ihraca kazaçları sağlar ve so olarak arımsal işleme saayileri içi biricil malzemeler sağlar. Tarımsal büyüme, ekoomik kalkıma sürecide arihsel olarak öemli bir rol oyamışır. Saayileşmiş ülkelerde ve güümüzde hızla gelişmeke ola ülkelerde gele kaılar arımı arım dışı sekörlerde büyümeye ve geel olarak ekoomik refaha kakıda bulua moor olduğuu gösermekedir. Tarımda kayaklaa ekoomik büyümei yoksulluğu ve açlığı azalılmasıda özellikle güçlü bir ekisi olabilir. Tarımdaki isihdamı ve gelirleri arırılması, arım dışı mal ve hizmelere ola alebi de eşvik eder ve arım dışı kırsal gelirlere de bir desek sağlar (Pigali, 2007: 27; Wiggis, 203). Gerçeke de, arımı düşük gelirli ülkelerde yoksulluğu azalılmasıda so derece ekili olduğu göserilmişke, hem geel ekoomik büyümei hem de yoksulluğu azalılmasıda bu büyümei ekiliğii başlagıça görüle yoksulluk seviyeleri arafıda egellediğii belirmişir. Bu, yoksulluğu azalarak ve geel büyümeyi eşvik ederek arımsal büyümei düşük gelirli ülkelerdeki ekoomik büyümeye ve yoksulluğu azalılmasıa kakıda bulumada özellikle ekili olduğuu vurgulamışır. Acak, Diao vd. (200) u elde eiği bulgular, Afrika ı Asya ülkelerii karşılaşığı sorularda farklı olarak birçok yei zorlukla karşı karşıya kalmasıa rağme, bu ülkeleri ekoomik döüşümlerii başarılı bir şekilde başlamak içi geiş çaplı bir arımsal devrimi alayabileceğii gösere çok az kaı olduğuu belirmişlerdir. Tiffi ve Irz (2006), 85 ülke içi yapıkları çalışmalarıda Grager edesellik esii kullamışlardır. Gelişmiş ülkelerde edesellik yöü belirsizke, arımsal kama değeri gelişmeke ola ülkelerde edesel değişke olduğuu desekleye çok büyük kaılar elde emişlerdir. Xuezhe vd. (200), 952-2007 döemi içi Çi de arım ile ekoomik kalkıma arasıdaki ilişkiyi icelemişlerdir. Tarımı GSYİH içideki payı zama içide öemli ölçüde azalmış olsa da öemli bir pazar, döviz fakörü ve ekoomik büyümde yeri doldurulamaz bir iici güç olmaya devam edeceği soucua ulaşmışlardır. Ayrıca, ekoomik büyümei arım sekörüde yüksek bir GSYİH büyüme oraıa sahip olmasıı zorulu olmadığıı belirmişlerdir. Çi de arımsal kakıı arırılması, kırsal emeği rasferii eşvik emeye, kırsal sakileri ükeim düzeyii yükselmeye, ihracaı eşvik emeye ve çifçileri gelirii arırmaya ve böylece ulusal ekoomii hızlı ve düzgü gelişmesie yardımcı olacağıı vurgulamışlardır. Awokuse ve Xie (205), gelişmeke ola dokuz ülkede ekoomik büyümeyi eşvik emede arımı rolüü icelemişlerdir. Johase eş-büüleşme esi, ARDL bouds es, varyas ayrışırma ve ekiepki foksiyoları ve edükif edesellik algoriması yardımıyla arım ve gayri safi yuriçi hasıla büyümesi arasıdaki edesel bağlaıları araşırmışlardır. Souçlar, arımı ekoomik büyümei bir mooru olabileceğii acak ekii ülkelere göre değişiğii oraya koymuşur. Bazı durumlarda, arımı büyüme hipoezii öüü açığıı desekleye güçlü kaılar elde emişlerdir. Aksie, bazı diğer ülkeleri souçları, güçlü bir ekoomiye sahip olmaı arımsal kalkıma içi bir ö şar olduğuu gösermişir. İdeasudies.com IDEAsudies ideasudiesjoural@gmail.com 202
Ieraioal Joural of Disciplies Ecoomics & Admiisraive Scieces Sudies Vol:4 Issue:8 pp:200-209 Ampirik olarak arım ekoomilerii saayileşmiş ve hizme odaklı ekoomilere göre daha az büyüme eğilimide olduğuu belire Gylfaso (2000), 960-997 yılları arasıda geçiş ekoomileri üzerie yapığı çalışmada, arım sekörüü büyüklüğüe (GSYİH ı % 20 sie veya daha fazlasıa) sahip ülkeler oralama olarak küçük bir arım sekörüe sahip ülkelere göre (GSYİH ı % 0 uda az) daha belirgi bir şekilde büyüdüğüü vurgulamışır. Kubar (206), az gelişmiş ve gelişmeke ola ülkeler üzerie yapığı çalışmada kalkıma gösergeleri ile ekoomik büyüme arasıdaki ilişkiyi 995-200 döemi içi icelemişir. ihala, ihraca, saayi sekörü kama değeri ve eflasyo oraıı ekoomik büyümeyi poziif ekilediği, acak ekoomik büyümeyi e fazla ihala değişkeii arırdığı, arım sekörü kama değeri ile sabi sermaye ükeimii ekoomik büyümeyi egaif ekilediği soucua ulaşılmışır. Sadalcılar (202), Türkiye de oplam ihraca, arımsal ihraca, arım dışı ihraca ve ekoomik büyüme arasıdaki ilişkiyi. 987-2007 döemi içi icelemişir. Verile eş-büüleşme esi, haa düzelme modeli ve Toda-Yamamoo modeli kullaılarak aaliz edilmişir. Aaliz soucuda, ihracaa dayalı büyüme hipoezii geçerliliğide arımsal ihracaı kakısı ahmi edilememişir. Dolaysıyla, oplam ihraca içeriside büyümei emel belirleyicisii arım dışı ihraca olduğu soucua ulaşmışır. Erdem vd. (200), arımsal dege ile icare degesi arasıdaki ilişkiyi 987-2005 döemi içi icelemişlerdir. Türkiye ile AB deki o dör icare orağı arasıdaki arımsal icare degesi üzerideki reel döviz kuruu, yerli (yabacı) geliri ve yerli (yabacı) para arzıı kısa ve uzu vadedeki ekilerii Pooled Mea Group yöemi ile icelemişlerdir. Elde edile bulgular, para ve reel değişkeleri hem kısa hem de uzu vadede arım icare degesi üzeride öemli ekilere sahip olduğuu oraya koyuyor. 3.VERİ VE YÖNTEM 3..Meodoloji ve Veri Sei Bu çalışmada kullaıla veri sei, gayri safi yur içi hasıla (lgdp), arımsal hammdde ihracaı ve ihalaı (ltrade) ve hayvacılık edekside (llpi) oluşmakadır. Tablo de değişkelere ilişki daha açıklayıcı bilgiler yer almakadır. Tablo : Değişkeler ve Taımları Değişkeler Taımları lgdp Gayri safi yuriçi hasıla (sabi 200 ABD doları) ltrade Tarımsal hammadde icarei (mal icareii % si) llpi Hayvasal üreim edeksi LPI, Livesock Producio Idex (2004-2006 =00); Türkiye ye ai veriler yıllık olup ai 99-204 döemii kapsamakadır. Veriler Düya Bakası veri abaıda elde edilmişir. Büü değişkeleri logariması alıarak logarimik formda kullaılmışır. Çalışmada kullaılacak model, eorik olarak gayri safi yuriçi hasıla foksiyou aşağıdaki gibi yazılabilir: GDP = f(trade, LPI) () Burada GDP, gayri safi yuriçi hasılayı, TRADE, oplam mal ihracaı içideki arımsal hammadde ihracaıı payı ve oplam mal ihalaı içideki arımsal hammadde ihalaıı payı oplamıdır. LPI, hayvacılık üreim edeksii gösermekedir. Böylece Türkiye de gayri safi yuriçi hasılaya ilişki ampirik model aşağıdaki gibi yeide yazılmışır. l GDP = 0 + ltrade + 2 l LPI + (2) Modelde l doğal logarimayı gösermekedir. lgdp, log gayri safi yuriçi hasıla mikarıı, ltrade, log arımsal hammadde icareii, llpi, log hayvacılık üreim edeksii ifade eder ve ε, modeli haa erimidir. İdeasudies.com IDEAsudies ideasudiesjoural@gmail.com 203
Ieraioal Joural of Disciplies Ecoomics & Admiisraive Scieces Sudies Vol:4 Issue:8 pp:200-209 Tablo 2: Taımlayıcı İsaisikler ve Korelasyo Marisi lgdp ltrade llpi Mea 27.0967.4653 4.6283 Media 27.0070.5225 4.5379 Maximum 27.656.957 5.0938 Miimum 26.63 0.9676 4.4230 Sd. Dev. 0.3050 0.3376 0.229 Observaios 24 24 24 Korelasyo marisi lgdp ltrade llpi lgdp -0,9287 0,9320 ltrade -0,9287-0,800 llpi 0,9320-0,800 Tablo de de görüldüğü gibi lgdp değişkeie ai sadar haa hariç üm aımlayıcı isaisikler ltrade ve llpi değişkeleride büyükür. Değişkelere ai sadar haalar ise birbirie yakı değerler almışır. Ayrıca gayri safi yuriçi hasılaı oralama büyüme hızı 27.09 olarak gerçekleşmişir. Tarımsal mal ihracaı ve ihalaıı oralama arış hızı.46 ve hayvacılığı oralama büyüme hızı 4.46 olarak gerçekleşmişir. Diğer arafa korelasyo mariside de görüldüğü gibi arımsal hammadde ihracaı ve ihalaı ile gayrisafi yuriçi hasıla arasıda egaif bir ilişki varke hayvacılık ile gayri safi yuriçi hasıla arasıda poziif bir ilişki vardır. 3.2.Çalışmaı Aaliz Yöemi 3.2..Birim Kök Tesi Zama serileri aalizie dayalı olarak yapıla çalışmalarda durağalık aalizi çok öemlidir. Durağa olmaya zama serileriyle çalışılması halide sahe regresyo problemiyle karşılaşılabileceğide regresyo aaliziyle elde edile souçlar gerçek ilişkiyi yasımaz. Bu edele, bu çalışmada serileri durağalık düzeyleri Augmeed Dickey-Fuller (ADF), Philips- Perro (PP) esleri kullaılarak es edilmişir. ADF ve PP esleri içi boş hipoez serii birim kök içermesi yai serii durağa olmadığı şeklide kurulmakadır. 2.2.2.Eş-Büüleşme Aalizi Değişkeleri birici farklarıda durağa olması durumuda, değişkeleri eş-büüleşik olup olmadıklarıı espi edilmesi gerekmekedir. Değişkeler arasıda eş-büüleşme ilişkisii buluması değişkeler arasıda uzu döemli bir ilişkii olduğu alamıa gelmekedir. Dolayısıyla buu içi eş-büüleşme esii yapılması gerekmekedir. Bu amaç doğrulusuda eşbüüleşme esi içi Johase (988) yöemi kullaılmışır. Trace isaisiğie ai emel hipoez r=0 yai eş büüleşik vekör olmadığı şeklide aleraif hipoez ise r yai e az ae eş büüleşik vekör olması biçimide kurulmakadır. Maksimum Eige isaisiği içi emel hipoez r=0 yai eş büüleşik vekör olmadığı şeklide aleraif hipoez ise r= yai bir ae eş büüleşik vekör olduğu biçimide kurulmakadır. r=0 sıfır hipoezii reddedilmesi koeegrasyo vekörüü buluduğuu; r sıfır hipoezii reddedilmesi 2 koeegrasyo vekörüü buluduğuu; r 2 sıfır hipoezii reddedilmesi ise 3 koeegrasyo vekörüü buluduğuu gösermekedir. r=0 sıfır hipoezii reddedilmemesi değişkeler arasıda koeegrasyo vekörüü bulumadığı alamıa gelmekedir (Eruğrul, 203:258; Demirha, 2005:80). Vekör haa düzelme modeli (VECM) üç aşamada uygulaır. Öcelikle gecikme uzuluğu belirleir. Daha sora seriler arasıdaki uzu döem ilişkii espii içi Johase (988) eşbüüleşme esi uygulaır. Sorasıda ise VECM ahmi edilir. İdeasudies.com IDEAsudies ideasudiesjoural@gmail.com 204
Ieraioal Joural of Disciplies Ecoomics & Admiisraive Scieces Sudies Vol:4 Issue:8 pp:200-209 2.2.3.Vekör Haa Düzelme Modeli (VECM) Eş-Büüleşme aalizi değişkeler arasıda uzu döemli bir ilişkii olduğuu gösermesie rağme, Grager edeselliğii yöü ile ilgili bir bilgi vermemekedir. Dolayısıyla uzu döem ilişkii buluması halide vekör haa düzelme modeli (VECM) kullaılabilecekir. Her bir değişkei bağımlı değişke olarak alıması durumuda oluşurula VECM, (3), (4) ve (5) umaralı deklemler yardımıyla göserilebilir. l l l GDP = + l GDP i + l TRADE i + l LPI i + ECT + (3) TRADE = 2 + 2 l GDP i + 2 l TRADE i + 2 l LPI i + ECT + (4) 2 LPI = 3 + 3 l GDP i + 3 l TRADE i + 3 l LPI i + ECT + (5) 3 Burada, ECT, uzu döem dege ilişkiside kayaklaa haa düzelme erimidir., bir şok sorası dege seviyesie uyum hızıı belire bir parameredir. Değişkeleri değişkeliğe e kadar çabuk uyum göserdiğii belirir ve egaif işareli isaisiksel olarak alamlı bir kasayıya sahip olmalıdır. 3.AMPİRİK BULGULAR 3..Birim Kök Tesleri lgdp, ltrade ve llpi değişkeleri serilerie ADF ev PP birim kök esi uyguladığıda üm serileri birim köke sahip olduğu veya durağa olmadığı soucua ulaşılmakadır. Dolayısıyla düzeyde durağa olmaya serileri birici farkı alıarak yeide birim kök esi uyguladığıda serileri durağalaşığı veya birim kök olmadığı soucua varılmakadır. ADF ve PP eslerie göre seriler birici farkları alıdıka sora hepsi % öem düzeyide hem sabie hem de sabi ve redde durağa I() bulumuşur. ADF ve PP birim kök eslerie ai souçlar Tablo 2 de verilmişir. Tablo 3: ADF ve PP Birim Kök Tes Souçları Değişkeler ADF PP Sabi Sabi ve Tred Sabi Sabi ve Tred lgdp 0,3646 -,9926 0,4023-2,0899 (0.9766) (0,5745) (0,9785) (0,5240) ltrade -0.7027-2.0992-0.6406-2.2435 ( 0.8270) (0.592) (0.8427) (0.4454) llpi,2735-0,997,927-0,92 (0.9976) (0,9248) (0,9996) (0.9360) l GDP -4,6574-4,6872-4,6574-4,6872 (0,004) a (0,0060) a (0,004) a (0.0060) a l TRADE -4.556-3.864-4.284 4.0038 (0.0042) a (0.0330) b (0.0045) a (0.0243) b l LPI -3,668-4,050-3,6302-3,9024 (0.027) b (0.0237) b (0.036) b (0,0297) b No: a, b, c ; sırasıyla %, %5 ve %0 alamlılığı göserir. Paraez içideki ifadeler olasılık değerii belirmekedir., serileri birici farkıı alıdığıı gösermekedir. 3.2.Eş -Büüleşme Tesi Eş-büüleşme esie geçmede öce sisem deklemide kaç gecikme uzuluğuu kullaılacağıı belirlemesi içi gecikme uzuluğuu belirlemesi gerekir. Gecikme uzuluğuu belirlediği durum Tablo 4 de verilmişir. İdeasudies.com IDEAsudies ideasudiesjoural@gmail.com 205
Ieraioal Joural of Disciplies Ecoomics & Admiisraive Scieces Sudies Vol:4 Issue:8 pp:200-209 Tablo 4: Gecikme Uzuluğuu Belirlemesi Gecikme Sayısı AIC HQIC SBIC 0-4.006-3.9770-3.8567-8.6634 * -8.5468 * -8.0660 * 2-8.4326-8.2285-7.387 3-8.4342-8.426-6.9406 4-8.5496-8.705-6.6079 * E düşük bilgi krierii sağlaya gecikme uzuluğuu gösermekedir. Tablo 4 deki souçlara bakıldığıda, AIC, HQIC ve SBIC bilgi krierlerii gecikme sayısıı olarak verdikleri görülmekedir. Gecikme uzuluğuu belirlemeside sora Johase Eşbüüleşme esii ahmi edilmesie geçilebilir. Eş-büüleşme içi seriler düzey değerleride durağa değilse ama serileri birici farkı alıdığıda seriler I() de durağalaşıyorsa Johase esii uygulaması içi ö koşul sağlamış olacakır. ADF ve PP birim kök esi souçlarıa göre büü değişkeler birici farka durağa hale gelmişir. Tablo 5: Johase Eş Büüleşme Tes Souçları Eş Büüleşme Rakı Trace İsaisiği Kriik Değer (%5) Max İsaisiği Kriik Değer (%5) r=0 29.9458 29.68 2.2430 20,97 r 8.7029 * 5.4 8.6979 * 4.07 r 2 0.0050 3.76 0.0050 3.76 *; %5 alamlılık düzeyi Tablo 2 de görülebileceği gibi, race isaisiğie göre ilk aşamada hesaplaa değer, ablo kriik değerde %5 alamlılık düzeyide büyük olduğu içi eş-büüleşik vekör olmaması biçimide kurula emel hipoez reddedilmekedir. İkici aşamada ise emel hipoez r (e az eş büüleşik vekör) şeklide kurulurke aleraif hipoez r 2 (e az iki eş büüleşik vekör) şeklide kurulmakadır. Hesaplaa değer kriik değerde küçük olduğu içi emel hipoez reddedilememiş, yai race esie göre bir ae eş büüleşik vekör bulumuşur. Max isaiisiğie göre ise, ilk aşamada hesaplaa değer, ablo kriik değerde %5 alamlılık düzeyide büyük olduğu içi emel hipoez reddedilmekedir. İkici aşamada ise emel hipoez r= şeklide kurulurke aleraif hipoez r=2 şeklide kurulmakadır. Hesaplaa değer ablo kriik değerde küçük olduğu içi emel hipoez reddedilememiş, yai max isaisiğie göre de bir ae eş-büüleşik vekör bulumuşur. Dolayısıyla, hem race hem de max isaisikleri ek bir eş büüleşik vekör olduğuu gösermekedir. Johase eş-büüleşme es souçlarıa göre, dör değişke eş-büüleşikir. Souç olarak gayri safi yuriçi hasıla, arımsal icare ve hayvacılık arasıda uzu döemde bir ilişki vardır. 3.3.Vekör Haa Düzelme Modelie Dayalı Nedesellik Değişkeler arasıda eş-büüleşme ilişkisi elde edildiğide göz öüe alıa değişkeler arasıda uzu döemli bir ilişki olduğu soucua ulaşılmışır. Eş-büüleşme aalizi değişkeler arasıda uzu döemli ilişkii olduğuu gösermesie rağme edeselliği yöü ile ilgili bir bilgi vermemekedir. Aşağıdaki abloda Grager Nedesellik esii souçları verilmişir. Tablo 6: Grager Nedesellik Tesi Değişkeler Kısa Döem Nedesellik Uzu Döem Nedesellik lgdp ltrade llpi ECT lgdp - 0.83 5.35-0.7089 (0.8439) (0.480) (0.2380) ltrade 0.55 4.03 -.8407 - (0.7609) (0.2583) (0.0230) * llpi.8 2.9.0973 - (0.632) (0.5336) (0.0640) ** No: *, ** ; sırasıyla %5 ve %0 düzeyide alamlılığı göserir. Paraez içideki ifadeler olasılık değerlerii gösermekedir. İdeasudies.com IDEAsudies ideasudiesjoural@gmail.com 206
Ieraioal Joural of Disciplies Ecoomics & Admiisraive Scieces Sudies Vol:4 Issue:8 pp:200-209 Grager edesellik esi soucua göre, kısa döemde değişkeler arsıda edesellik ilişkisi yokur. Bu souç değişkeler arasıda ilişkii olmadığı yasızlık hipoezii deseklemekedir. Uzu döemde ise, gayri safi yuriçi hasılada ve hayvacılıka arımsal mal icareie doğru %5 öem düzeyide bir edesellik olduğu soucua ulaşılmışır. Ayrıca, %0 öem düzeyide gayri safi yur içi hasılada ve arımsal mal icareide hayvacılığa doğru uzu döemde bir edesellik bulumuşur. 4.TANISAL TEST SONUÇLARI, CUSUM VE CUSUMQ Taısal es souçları değerledirildiğide J.B. Normallik Tesi, LM Serial Korelasyo Tesi, Whie Değişe Varyas Tesi, Ramsey Foksiyoel Yapı Tesi gibi aısal esleri göserildiği Tablo 4 icelediğide modelde haa erimlerii ormal dağıldığı, ookorelasyo soruuu olmadığı, değişe varyas soruuu olmadığı ve model kurulumu açısıda modeli doğru kurulduğu soucua varılmışır Tablo 7: Taısal Tes Souçları Tes F-saisik Olasılık χ 2 NORMAL.262 0.5443 χ 2 WHITE.668 0.933 χ 2 SERIAL 0.6282 0.5638 χ 2 RAMSEY 2.974 0.03 Aşağıda Brow vd. (975) arafıda gelişirile CUSUM ve CUSUMQ es souçları göserilmekedir. Grafik de elde edile değişkeleri kasayılarıı %5 alamlılık düzeyide kriik sıırlar içide yer aldığı ve uzu döem kasayılarıı isikrarlı olduğu görülmekedir. 5.4 0.2.0 5 0.8 0 0.6 0.4-5 0.2-0 0.0-0.2-5 94 96 98 00 02 04 06 08 0 2 4-0.4 94 96 98 00 02 04 06 08 0 2 4 CUSUM 5% Sigificace CUSUM of Squares 5% Sigificace Grafik 3: CUSUM ve CUSUMQ Grafikleri CUSUM ve CUSUMQ esie göre, haa erimlerie yöelik es isaisikleri soucu elde edile eğriler %5 alamlılık düzeyide kriik sıırlar arasıda buluuyorsa ahmi edile paramereler kararlıdır. Bu edele uzu döemli ahmileri isikrarlılığı eyi edilmiş oluyor. 5. SONUÇ Tarım kalkımada öemli bir sekör olmasıa rağme ek başıa yeerli değildir. Düya da arık kalkıma deilice saayi, ekoloji, bilim ö plaa çıkmakadır. Dolayısıyla düya icarei arık, sürekli olarak saayi ve ekoloji ürüleri lehie, arım ürüleri aleyhie değişmekedir. Bu bağlamda bu çalışmada arımsal icarei ve hayvasal üreimi gayri safi yuriçi hasılaya ekisi icelemişir. Çalışmada kullaıla veriler yıllık olup 990-204 yıllarıı kapsamakadır. Yöem olarak Johase Eş-büüleşme ve VECM dayalı Grager edesellik esleri kullaılmışır. Johase Eşbüüleşme eside elde edile souçlar gayri safi yuriçi hasıla, arımsal hammadde icarei ve hayvasal üreim arasıda uzu döemli bir ilişki olduğuu oraya koymuşur. Grager edesellik esi soucu göre, kısa döemde değişkeler arasıda bir edesellik bulumamışır. Acak uzu döemde sadece gayri safi yuriçi hasılada ve hayvasal üreimde arımsal mal icareie doğru bir edesellik bulumuşur. Tarım, Türkiye ekoomisi açısıda öemli olsa da kalkıma İdeasudies.com IDEAsudies ideasudiesjoural@gmail.com 207
Ieraioal Joural of Disciplies Ecoomics & Admiisraive Scieces Sudies Vol:4 Issue:8 pp:200-209 sürecide ek başıa yeerli değildir. Buu yaıda saayi ve ekoloji alaıda da bir akım gelişmeler kaydemesi gerekiyor. KAYNAKÇA Awokuse, T. O., & Xie, R. (205). Does agriculure really maer for ecoomic growh i developig couries?. Caadia Joural of Agriculural Ecoomics/Revue caadiee d agroecoomie, 63(), 77-99. Brow, R.L., Durbı,J.,Evas, J.M. (975). Techiques For Tesig The Cosacy of Regressio Relaios Overime. Joural of he Royal Saisical Sociey, 37(3),49-63 Demirha, E. (2005). Büyüme ve ihraca arasıdaki edesellik ilişkisi: Türkiye öreği. Akara Üiversiesi SBF Dergisi, 60(4). Diao, X., Hazell, P., & Thurlow, J. (200). The role of agriculure i Africa developme. World developme, 38(0), 375-383. Dickey, D. ve Fuller, W. (979). Disribuio of he esimaors for auoregressive ime series wih a ui roo. Joural of America Saisical Associaio, Cil:74, ss.427-43. Erdem, E., Guloglu, B., & Nazlioglu, S. (200). The Macroecoomy ad Turkish Agriculural Trade Balace wih he EU Couries: Pael ARDL Aalysis. Ieraioal Joural of Ecoomic Perspecives, 4(), 37. Eruğrul, H. M. (203). Türkiye de eerji ükeimi GSYH ilişkisi: diamik bir aaliz. Sosyal Ekoomik Araşırmalar Dergisi, (25), 249-266. Grager, C. W. (969). Ivesigaig causal relaios by ecoomeric models ad cross-specral mehods. Ecoomerica: Joural of he Ecoomeric Sociey, 424-438. Gylfaso, T. (2000). Resources, agriculure, ad ecoomic growh i ecoomies i rasiio. Kyklos, 53(4), 337-36. Johase, S. Esimaio ad Hypohesis Tesig of Coiegraed Vecors i Gaussia Vecor Auoregressive Models, Ecoomerica 59, 99, pp. 55-580. Kubar, Y. (206). Az gelişmiş ve gelişmeke ola ülkeleri kalkıma gösergeleri ile ekoomik büyüme arasıdaki ilişki: bir pael veri aalizi (995-200). Ardaha Üiversiesi İkisadi ve İdari Bilimler Fakülesi Dergisi, Sayı 4, 65-99 OECD/FAO (207), OECD-FAO Agriculural Oulook 207-2026, OECD Publishig, Paris. hp://dx.doi.org/0.787/agr_oulook-207-e Phillips, P.C.B., Perro, P. (988). Tesig for a ui roo i ime series regressio. Biomèrika, Cil: 75, Sayı:2, ss.336-346. Pigali, P. (2007). Agriculural growh ad ecoomic developme: a view hrough he globalizaio les. Agriculural Ecoomics, 37(s), -2. Sadalcılar, A. (202). Türkiye de arımsal ihraca, arım dışı ihraca ve ekoomik büyüme arasıdaki ilişkii edesellik aalizi. Fias Poliik & Ekoomik Yorumlar, 49(570), 65-76. Tiffi, R., & Irz, X. (2006). Is agriculure he egie of growh?. Agriculural Ecoomics, 35(), 79-89. Wiggis, S. (203). Agriculure ad growh i low-icome couries. Overview of debaes ad liks o curre projecs i he DFID-ESRC Growh Research Programme, -20, hp://cieseerx.is.psu.edu/viewdoc/dowload?do0...862.474&rep=rep&ype=pdf (E.T:0.03.208). İdeasudies.com IDEAsudies ideasudiesjoural@gmail.com 208
Ieraioal Joural of Disciplies Ecoomics & Admiisraive Scieces Sudies Vol:4 Issue:8 pp:200-209 Xuezhe, W., Shilei, W., & Feg, G. (200, May). The relaioship bewee ecoomic growh ad agriculural growh: The case of Chia. I E-Busiess ad E-Goverme (ICEE), 200 Ieraioal Coferece o (pp. 535-538). IEEE. İdeasudies.com IDEAsudies ideasudiesjoural@gmail.com 209