MPRA Munich Personal RePEc Archive A Sudy on he Esimaion of Suly Resonse of Coon in Cukurova Region Erkan Akas Faculy of Economics & Admin.Sciences a BIGA 2006 Online a h://mra.ub.uni-muenchen.de/8648/ MPRA Paer No. 8648, osed 10. May 2008 02:49 UTC
Çukurova Bölgesi nde Pamuk Arz Duyarlılığının Tahmini Üzerine Bir Çalışma Yard. Doç. Dr. Erkan AKTAŞ 1 ÖZET Bu makalede, 1980-2002 dönemine ai Çukurova Bölgesinin amukla ilişkili verileri incelenmişir. Bu çalışmada, Çukurova bölgesi nde amuk arz modeli oluşurulmuşur. Çukurova Bölgesi nde ahmin edilen amuk arz modelinde, amuğun esnekliği 0,56, mısırın kısa dönem GSÜD çaraz esnekliği -0,49, su fiyaların kısa dönem esnekliği, -0,30 ve moorin fiyalarının kısa dönem esnekliği - 0,95 olarak ahmin edilmişir. Bu çalışmada aynı zamanda, elde edilen verim modeline göre, verimin yıllık büyüme hızı yıllık %1,4 olarak ahmin edilmişir. Çalışma sonucunda, Çukurova Bölgesi nde amuk arzını en fazla; akaryakı fiyalarının ekilediği ahmin edilmişir. Bu nedenle, desekleme oliikaları oluşurulurken akaryakı girdileri dikkae alınmalıdır. Anahar Kelimeler: Pamuk, Arz Duyarlılığı Analizi, Çukurova. A Sudy on he Esimaion of Suly Resonse of Coon in Çukurova Region ABSTRACT This aer examined he daa of coon ruducion during 1980 2002 in Çukurova region. In his sudy, a suly model was consruced for coon 2002 in Çukurova region. According o he esimaion of he suly model, elasiciies of 1 ÇOMU Biga İ.İ.B.F. İkisa Bölümü
coon, corn (cross elasiciy), irrigaion and moorin were calculaed 0,56, -0,49, -0,30 and -0,90 resecively. I was also esimaed in his sudy ha average annual growh rae of yield of coon is 1,4 according o yield model of coon in Çukurova region. I was esimaed in he resul of his sudy ha moorin rice is he mos effecive facor in he suly of coon in Çukurova region.therefore, more aenion should be given o moorin rice when agriculural suor olicies for coon farming are develoed. Keywords: Coon, Suly Resonse Analyses, Çukurova. 1. GİRİŞ Dünya nüfusunun hızla arması, öe yandan sanayileşen ve kalkınan olumlarda yaşam sandarının yükselmesi amuk ükeim ve gereksinimi arırmışır. Bikisel bir eksil hammaddesi olan amuk değişik kullanım alanlarıyla ülkemiz ve dünya arım, sanayi ve icareinde sraejik bir konuma sahiir. Türkiye de hızla gelişen ve değişen ekonomik, sosyal ve demografik yaı eksil ve konfeksiyon ürünlerine olan alebi arırmışır. Türkiye de yıllık amuk kullanımı 1980 li yılların başında yaklaşık 314 bin on iken (TEAE, 2000) 2005 de yaklaşık 5 ka ararak 1,5 milyon onu aşmışır (USDA, 2006). Türkiye de hızla aran amuk alebi, ne amuk ihracaçısı olan Türkiye yi 1991 yılından sonra ne amuk ihalaçısı yamışır (ŞENGÜL ve ark., 2001). Türkiye 2005 yılında yaklaşık 751.000 on amuk ihalaıyla, Dünyada Çin den (4.199.000 on) sonra ikinci sıradadır (USDA, 2006). Türkiye nin amuk alebindeki hızlı arışa karşılık, üreiminde benzer arış olmamışır. Çukurova, Türkiye nin amuk arımı oansiyeli en yüksek bölgesi iken, bu önemi giderek azalmaya başlamışır. 1980 li yılların başında, Türkiye deki amuk ekim alanlarının yaklaşık %33 ü Çukurova Bölgesi nde iken 1990 lı yıllarda %19 a ve 2000 li yıllarda %13 e ve 2004 yılında %9 a kadar gerilemişir (TUİK 1980-2004).
Bu çalışmanın amacı; uzun dönem içinde Çukurova Bölgesi amuk üreimindeki değişimi incelemek, üreimi ekileyen başlıca fakörleri esi emek ve çözüm önerileri gelişirmekir. 2. MATERYAL VE METOT Ekonomik koşulların değişimini fark emenin bir zaman gecikmesini gerekirmesi sebebiyle zaman, ekonomide önemli bir role sahiir. Belirli ikisadi olayların yılın belirli zamanlarında eriyodik ve devri olarak oraya çıkmasına neden olan kısılamalar, sosyal örf adeler söz konusudur. Bu nedenle ikisadi değişkenlerin zaman süreci içerisindeki davranışını anımlayabilen modellere gerek duyulur. Ekonomide bu ür modellere dinamik modeller adı verilir. Ekonomeride kullanılan dağıılmış zaman geçikmeli modelleri dinamik modellerin önemli bir bileşeni konumundadır. Son yıllarda zaman serileri çözümlemesinde meydana gelen gelişmeler sonucunda, zaman serileri modellerine ilgi armışır (Işığıçok, 1994). Bu çalışmanın maeryalini üreimle (ekim alanı, üreim ve verim) ve fiyalarla ilgili (çıkı fiyaları, girdi fiyaları ve fiya indeksleri) zaman serisileri oluşurmakadır. Kullanılan ikincil veriler 1980-2002 dönemine ai Çukurova da amuk üreim verileri, üreici fiyaları ve girdi fiyaları, ÜFE ve oliika değişkenleridir. Bu veriler, TÜİK, Bölgedeki Tarım İl Müdürlükleri Ticare Borsaları ve DSİ den alınmışır. Bu çalışmada arz duyarlılığı analizi yaılmışır. Genel anlamda araşırıcının ilgi duyduğu herhangi bir eken karşısında arzın ekisi arz duyarlılığı olarak adlandırılmakadır (Tomek ve Robinson, 1991). Pamuk arz mikarı üreimde kullanılan girdi fiyalarına, mısır fiyaına, raki ve amamlayıcı ürün fiyalarına (mısır ve buğday), oliika değişkenlerine (sübvansiyon, vergi ve kısılar), girdi kullanım düzeyine (yüksek verimli ohum, gübre, su, zirai ilaç vb) ve iklim fakörlerine (kuraklık, yağış mikarı, ruube vb. fakörler) karşı duyarlılık göserir. Pamuk arz fonksiyonu aşağıdaki gibi anımlanabilir (Foser ve Mynauna, 1995).
Q o a I f ( P, P, P, I D, T ) s = (1) Eşilike, Q s ; amuk arz mikarını, P o ; indirgenmiş amuk üreici fiya vekörünü, P a ; ikame ve amamlayıcı ürünler için indirgenmiş fiya vekörünü, P I ; üreimde kullanılan girdiler için indirgenmiş fiya vekörünü, I; eknoloji kullanım düzeyini, D; arım ve ekonomi oliikalarındaki değişmeyi emsil eden oliika değişkeni vekörü (desekler, vergiler, ihala yasağı vb, T; rendi (alışkanlık ve eknolojik değişim ekisi) gösermekedir. Pamuk arz modeli eşilik (1) deki formda ahmin edildiğinde üreimin ne kadarının alan arışından ve ne kadarının verim arışından kaynaklandığını ayrışırmak olanaksızdır. Üreim; ekim alanı (veya hasa edilen alan) ve birim alana verim çarımından hesalandığına göre arz modeli ekim alanı modeli (A) ve verim modeli (V) olarak modellenebilir. Koç ve ark., (2001) Türkiye için amuk arz modelini, ekim alanı ve verim modelinden ahmin emişlerdir. Benzer şekilde Çukurova için model aşağıdaki şekilde anımlanabilir. A m b g z = f A, P, P, P, P, P, D, ) (2) ( 1 1 1 1 T Eşilik (2) amuk ekim alanı modeli olu, A Çukurova Bölgesi nde amuk ekim alanını, fiyaları (:amuk, m:mısır, P b :buğday fiyaı, P g :gübre fiyaı ve P z :arımsal ilaç fiyaı), D ekim alanını ekileyen oliikalar vekörünü ve T rendi gösermekedir. Modelde ürün fiyaları yerine GSÜD (fiya x birim alana verim) değişkeni de kullanılabilir. V g z = f V, P, P, P, D, ) (3) ( 1 1 T Eşilik (3) amuk verim modeli olu, V Çukurova Bölgesi nde birim alana amuk verimini, amuğu, P g :gübre fiyaını, P z :arımsal ilac fiyaını, D verimi ekileyen oliikalar vekörünü (örneğin; hibri ohumların ihalaı ve üreiminin serbesleşmesi) ve T rendi gösermekedir.
3. BULGULAR VE TARTIŞMALAR Çukurova Bölgesi nde mısır, amuk ve buğday ekim alanlarında meydana gelen gelişmeler Şekil 1 de verilmişir 600 500 400 Bin ha 300 200 100 0 1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 M ısır Pam uk Buğday Kaynak: Anonymous, 2003. Şekil 1. Çukurova Bölgesi nde Pamuk, Mısır ve Buğday Ekim Alanlarında Meydana Gelen Gelişmeler Çukurova Bölgesi nde son 20 yılda ve özellikle 1990 lı yılların başlarından iibaren amuk ile mısır ekim alanları yer değişirmekedir. Bununla birlike, bu yıllar arasında buğday ekim alanlarında arış gözlenmekedir (Şekil 1). Çukurova da 1980-2002 yılları arası çifçi eline geçen külü amuk fiyaı ile mısır, buğday ve soya fiyaı arieler şekil 2 de verilmişir.
8,00 7,00 6,00 5,00 4,00 3,00 2,00 1,00 0,00 1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 Pamuk/Mı sı r Pamuk/Buğday Pamuk/Soya Kaynak: Adana Ticare Borsası Kayıları; Akaş, 2004 den alınmışır. 5 1999 2000 2001 2002 Şekil 2. Çukurova da 1980-2002 Yılları Arası Çifçi Eline Geçen Pamuk Fiyaı ile Mısır, Buğday ve Soya Fiyaı Arasındaki Parieler Çukurova da 1980-2002 yılları arası çifçi eline geçen külü amuk fiyaı ile buğday ve soya fiyaı arasındaki arieler incelendiğinde; amuk-mısır ve amuk-buğday ariesi 1987 yılına kadar ararak 7 ye kadar çıkmışır. Faka, 1987 yılından sonra külü amuk fiyaları bu iki ürüne oranla daha az armış ve 2002 yılında, amuk-mısır ve külü amukbuğday ariesi 3 ün alına kadar düşmüşür. Çifçi eline geçen amuk fiyaı ile soya fiyaı arasındaki arieler incelendiğinde; amuk-soya ariesi, 1980-1994 yılları arasında 2 den 5 e kadar çıkmışır. Faka, 1994 yılından sonra amuk fiyaları bu iki ürüne oranla daha az armış ve 2002 yılında, amuk-soya ariesi 1,5 in alına kadar düşmüşür. Fiya arieleri, Çukurova Bölgesi nde amuk üreim alanlarının azalmasında önemli bir fakör iken, mısır ve buğday üreim alanlarının armasına yol açmışır. Bölgede amuk üreimini ekileyen diğer bir fakör ise girdi masraflarındaki arışır. Akdemir ve ark., 1994 yılında yaıkları çalışmada, Çukurova Bölgesi nde amuk arımında dekara yabancı işgücü masrafı GAP alanına göre 2,82, arımsal mücadele masrafı 38,36; olam değişen masraf ise 3,11 ka daha fazla olduğunu esi emişlerdir (Akdemir ve ark., 1994). Çukurova da 1980 li yılların başlarında gerçekleşirilen II. ürün rojesiyle birlike, II. ürün mısır ve soya ekim
alanlarındaki arış a amuk ekim alanlarının daralmasına neden olan fakörlerden biri olmuşur. 3.1. Çukurova Bölgesi Pamuk Arz Modeli Çukurova Bölgesi nde amuk arz modeli aşağıdaki şekilde anımlanmışır. A m y s = f R, R, P, P ) (4) ( 1 1 1 1 Eşilik (4) amuk ekim alanı modeli olu, A; Çukurova Bölgesi nde amuk ekim alanını, R; dekara reel GSÜD ni [(verim*fiya)/üfe], ; Fiyaı, P y ; moorin fiyaını, P s ; su fiyaını, ; amuğu, m; mısırı gösermekedir. Çukurova da amuk arz modeli ahmin sonuçları Çizelge 1 de verilmişir. Modelde amuk ekim alanları ile mısırın ve amuğun bir yıl önceki GSÜD ne göre çaraz esnekliği, moorin fiyaları ve su fiyaları arasında anlamlı bir ilişki bulunmuşur. Bu değişkenler amuk arzındaki değişimi %90 oranında açıklamakadır. Model isaisiki olarak anlamlı bulunmuş (F=48,6) ve aynı zamanda ookorelasyon olmadığı oraya konmuşur. DW isaisiği (DW=1,63) kararsızlık bölgesine düşüğünden haa erimlerinin ardışık bağımlı olu olmadığına karar verilememişir. Bunun için Cochrane-Orcu ookorelasyon dözelme modeli ile model ahmin edilmiş ve yaılan ahminde Rho kasayısının isaisiği anlamsız çıkmışır. Bu sonuca göre modelin ookorelasyon düzelme modeli ile ahminine gerek olmadığı ve EKK ile ahmin edilmesinin bir yanlılık soruna sebe olmayacağı sonucuna ulaşılmışır. Modeli daha iyi açıkladığı ve R 2 'si en yüksek olan loglin fonksiyonu seçilmişir. Modelden raki ürün mısırın çaraz esnekliği (GSÜD ne bağlı olarak) 0,49, amuğun arz esnekliği (GSÜD ne bağlı olarak) 0,56, moorin fiya esnekliği 0,95 ve su fiya esnekliği 0,30 olarak ahmin edilmişir. Mısırın GSÜD ndeki %1 lik reel arışı amuk ekim alanlarında %0,49 luk azalışa neden olacağı ahmin edilmişir. Aynı zamanda, amuğun GSÜD ndeki %1 lik reel arışı
amuk ekim alanlarında %0,56 lık arışa neden olacağı ahmin edilmişir. Pamuka moorin ve su fiyalarının amuk arzı üzerine ekisine bakıldığında, diğer koşullar sabiken (aynı zamanda verim sabi iken) moorin fiyalarındaki %1 lik reel arış amuk arzını %0,95 oranında azalacağı ve su fiyalarındaki %1 lik reel arış amuk ekim alanlarını %0,3 azalacağı ahmin edilmişir. Çizelge 1. Çukurova Bölgesi Pamuk Arz Modeli (1980-2002) Pamuk Ekim Alanı Esneklikler Fonksiyon Tii Sabi Terim m R. 1 ( Mısırın GSÜD) R 1 (Pamuğun GSÜD) y P 1 (Moorin Fiyaı) s P 1 (Su Fiyaı) Log-Lin 12,937 (60,45)* -10,396 (-2,755)* 10,099 (3,550)* -51,336 (-5,815)* -3,2515 (-3,169)* - -0,49 0,56-0,95-0,30 R 2 0,92 Düzelilmiş R 2 0,90 F 48,598 * D.W 1,63 No: Paranez içindeki değerler isaisikleridir. * %5 önem düzeyinde anlamlı. ** %1 önem düzeyinde anlamlı. 13 Gözlenen Tahmini 12,5 12 11,5 11 Şekil 3. Çukurova Bölgesi için Tahmin Edilen Pamuk Arz Modelinde, Gözlenen ve Tahmin Edilen Değerler Modelde ahmin edilen eşilik 5 de verilmişir. ln 10,5 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 m y s A 60,45+ 10,10R 1 10,40R 1 51,34P 1 3, 25P 1 = (5)
3.2. Çukurova Bölgesi Pamuk Verim Modeli Çukurova Bölgesi nde amuk verim modeli aşağıdaki şekilde anımlanmışır. V = f ( V 1, D, T ) (6) Eşilik (6) amuk verim modeli olu, V P ; Çukurova Bölgesi nde birim alana amuk verimini, D; eksrem yıl (1987=1), T; rendi gösermekedir. Modelde amuk verimi ile mısırın deseklendiği yıllar ve rend arasında anlamlı bir ilişki bulunmuşur. Bu değişkenler amuk verimindeki değişimi %86 oranında açıklamakadır. Model isaisiki olarak anlamlı bulunmuş (F=34,8) ve aynı zamanda ookorelasyon olmadığı (DW=2,16) oraya konmuşur. Burada yalnız DW na göre es emek sakıncalı olacağından Durdin-h a bakılmışır. Durbin h=-0,38 olarak bulunmuşur. Durbin-h isaisiğine göre %99 güven aralığında ardışık bağımlılık olmadığı belirlenmişir. Çizelge 2. Çukurova Bölgesi nde Pamuk Verim Modeli (1980-2002) Pamuk Verimi Fonksiyon Tii Log-Lin 4,9826 Sabi Terim (40,27)* 0,0012 V P (-1) (2,15)** 0,0142 T (3,15)* -0,4539 D (1987=1) (-5,34)* R2 0,86 Düzelilmiş R2 0,83 F * 36,0 * D.W 2,16 No: Paranez içindeki değerler isaisikleridir. * %5 önem düzeyinde anlamlı ** %1 önem düzeyinde anlamlı Modelde ahmin edilen eşilik 7 de verilmişir. ln V = 4,98 0,001V 1 0,454 D + 0, 014 T (7)
6,000 5,800 5,600 Gözlenen Tahmini 5,400 5,200 5,000 4,800 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 Şekil 4. Çukurova Bölgesi için Tahmin Edilen Pamuk Arz Modelinde, Gözlenen ve Tahmin Edilen Değerler Log-lineer eşiliklerde, rend kasayısı 100 ile çararak yıllık oralama büyüme oranı hesalanmakadır (Gujarai, 2001). Bu modele göre, Çukurova Bölgesi nde mısır verimindeki büyüme oranı yıllık %1,4 ür. 4. SONUÇ VE ÖNERİLER Türkiye de eksil sekörü hem isihdam hem de ihraca gelirleri açısından çok önemli bir yere sahiir. Teksil sekörünün ana hammaddesi olan amuk sraejik öneme sahi bir ürün konumundadır. Bu yüzden, amuk üreiminde desekleme ve eknoloji oliikaları oluşururken daha dikkali olunmalıdır. Çukurova Bölgesi ile özdeşleşen amuk arık ovada erk edilmiş durumdadır. Aynı zamanda, amuk alebinde Türkiye nin dış bağımlılığı giderek armakadır. Bu sebeen dolayı, Çukurova Bölgesi nde amuk ekim alanlarındaki daralma nedenleri iyi bir şekilde analiz edilmelidir. Pamuk arz modelinden amuk ekim alanı ile mısırın fiyaı arasındaki çaraz esnekliği (GSÜD ne bağlı olarak) 0,49, amuğun kendi fiya esnekliği (GSÜD ne bağlı olarak) 0,56, moorin fiya esnekliği 0,95 ve su fiyaı esnekliği 0,30 olarak ahmin edilmişir. Bu sonuçlar son yıllarda Çukurova bölgesinde amuk ekim alanlarındaki azalmayı çok ne olarak açıklamakadır. Pamuğun kendi fiyalarındaki reel azalma, mısır ve girdi fiyalarındaki reel arış (su ve mazo) amuk ekim alanlarındaki azalmaya sebe olan
fakörlerin başında gelmekedir. Niekim son yıllarda mazo fiyalarında çok yüksek reel arış olmuşur. Çalışmada ahmin edilen amuk verim modelinde, 1980-2002 döneminde amuk veriminin yıllık büyüme hızı %1,4 olarak bulunmuşur. Bu çalışmada elde edilen amuk arz modellerinde, amukaki GSÜD arış oranına karşılık, amuk ekim alanlarının daha düşük oranda aracağı ahmin edilmişir. Çukurova Bölgesi nde amuk ekim alanlarını azalmasındaki diğer önemli bir neden ise raki ürün olan mısır üreim alanlarındaki arışır. Pamuk reel fiyalarının düşüşü ve aran reel girdi fiyaları nedeniyle Çukurova Bölgesi nde amuk ekim alanları çok azalmışır. Ülkemizdeki amuk açığını kaamak için bölgesel ve ürün bazında sorunların esi edilmesi gerekmekedir. Çukurova gibi amukla özdeşen bir bölgede, sürdürülebilir bir şekilde amuk arımını ekrar arırmak için gerekli öneriler: Ulusal arım oliikalar oluşurulurken bölgesel sonuçlardan hareke edilmelidir. Bu yüzden, Türkiye de özellikle amuk üreimi ile ilgili ulusal oliikaları oluşurulurken, Çukurova Bölgesi nde amuk arımını ekileyen fakörler öncelikle ele alınmalıdır. Çukurova Bölgesi nde amukla ilgili desekleme oliikaları oluşurulurken raki ve amamlayıcı ürünlerin girdi ve çıkı fiya harekeleri dikkae alınmalıdır. Tarımsal ürünleri desekleme kasamında, özellikle moorin fiyaları deseklenmelidir. KAYNAKLAR AKDEMİR, Ş., ŞENGÜL, H., GÜL, A., YURDAKUL, O.,BEK, Y., ÖREN, N., 1994. Çukurova Bölgesi Tarım İşlemelerinde Önemli Ürünlerde Girdi-Çıkı İlişkisinin Değerlendirilmesi ve İzlenmesi. Türkiye Bilimsel ve Teknik Araşırma Kurumu. Tarım ve Ormancılık Araşırma Grubu, Proje No:Taog-941, 128s. Adana AKTAŞ, E., 2004. Desekleme Ve Teknoloji Poliikalarının Çukurova Bölgesi nde Mısır Tarımı Üzerine Ekisi. Ç.Ü. Fen Bilimleri Ensiüsü Dokora Tezi. Kod No: 833, Adana ANONYMOUS, 2003. Adana, Mersin ve Osmaniye Tarım İl Müdürlükleri 2002 Yılı Verileri.
FOSTER, K., A., MYANAUNA, A., 1995. Esimaion Of Dynamic Maize Suly Resonse İn Zambia. American Journal Of Agriculural Economics. 12 (1995) 99-107. GUJURATİ, D., N., 2001. Temel Ekonomeri. Lieraür Yayıncılık., s. 170, İsanbul. IŞIĞIÇOK, E., 1994. Zaman Serilerinde Nedensellik Çözümlemesi.Uludağ Üniversiesi Güçlendirme Vakfı Yayın No:94. Bursa KOÇ, A., A., BUDAK, F., TANRIVERMİŞ, H., GÜNDOĞMUŞ, E., İNAN, İ., H., KUBAŞ, A., ÖZKAN, B., 2001.Türkiye Tarımında Kimyasal İlaç Kullanımı: Ekinsizlik, Sorunlar ve Alernaif Düzenlemelerin Ekileri. Tarım ve Köyişleri Bakanlığı, Tarımsal Ekonomisi Araşırma Ensiüsü. Proje Raoru 2001-6. Ankara. ŞENGÜL, H., KOÇ, A., A., AKYIL, N., BAYANER, A., FULLER, F., 2001. Türkiye de Pamuk Pazarı: Gelecekeki Talebi Ekileyen Fakörlerin Değerlendirilmesi. Tarım Köyişleri Bakanlığı, Tarımsal Ekonomisi Araşırma Ensiüsü. Proje Raoru 2001-1, Yayın No: 49. Ankara. TEAE, 2000. Pamuk Durum ve Tahmin Raoru. Yayın No: 33, Ankara. TOMEK, W., ROBİNSON, K.L., 1991. Agriculural Produc Prices, Third Ediion, Cornell Universiy Press, 360 P. Ihaca And London. TÜİK, Çeşili Yıllar. Yılları Tarımsal Yaı Ve Üreim 1980-2004. Devle İsaisik Ensiüsü Yayınları. Ankara. USDA, 2006. Coon: World Markes and Trade Archives. h://www.fas.usda.gov/grain/circular/2006/08-06/all.df