TARIMSAL EKONOMİ VE POLİTİKA GELİŞTİRME ENSTİTÜSÜ TEPGE TÜRKİYE DE TARIMSAL ARAŞTIRMA GELİŞTİRME YAYIM POLİTİKALARI VE TARIMSAL BÜYÜME İLİŞKİLERİ Dr. O. Seda SUBAŞI Prof. Dr. M. Neca ÖREN Çukurova Üniversiesi Fen Bilimleri Ensiüsü Tarım Ekonomisi ABD nda yürüülmüş Dokora Tezi dir.
ÖNSÖZ Teknik ve ekonomik yönden hızla değişen, dinamik bir çevre içerisinde faaliye göseren işlemelerin varlıklarını sürdürebilmeleri ve amaçlarını gerçekleşirebilmeleri, kendilerinin de devamlı bir değişme içerisinde bulunmalarını gerekirir. Bu bağlamda işlemeler, büün yeniliklerin kaynağı haline gelmiş planlı ve sisemaik araşırma-gelişirme faaliyelerinde bulunmak yoluyla değişim faaliyelerini yürüebilirler. İşlemelerin mevcu sorunlara çözüm yolları bulmalarının gerekliliği yanında, yeni üreim yönemleri ve mamuller bulmak, mevcu mamul ve üreim yönemlerini gelişirmek ve büyümek ihiyacı içinde oldukları dikkae alınırsa, işleme açısından Ar-Ge fonksiyonunun önemi daha da kolay anlaşılabilir. Tükeicilerin isek ve ihiyaçlarını karşılayabilmek için yeni eknolojilerin gelişirilmesi ve uygulanması, eknoloji ile yakından ilgili faaliyeler olan araşırma ve gelişirmenin üslenmiş olduğu bir görevdir. Teknolojik bilgi, Ar-Ge çalışmalarının bir sonucu olarak oraya çıkmaka, üm ekonomiye yayılmaka, paylaşılmaka ve bunun sonucunda da ekonomik büyüme gerçekleşmekedir Çalışmada, Türkiye de arımsal araşırma, gelişirme ve yayım poliikalarının gelişimi, organizasyon yapıları ve desekler açısından dünya ölçeğinde bir değerlendirilmesinin yapılması hedeflenmişir. Bunun yanı sıra bu poliikalar ile arımsal büyüme ilişkisinin oraya konulması amaçlanmışır. Türkiye de arımsal araşırma gelişirme yayımı poliikaları konusunda yürüüğüm çalışmada bana verdiği desek ve kakılarından dolayı sayın hocam Prof. Dr. M. Neca ÖREN e eşekkürü bir borç bilirim. Bu çalışmanın başlangıcından sonuna değin Tez İzleme Komiesinde görev alan ve ezimin analizleri konusunda beni yönlendiren Sayın Yrd. Doç. Dr. Tuna ALEMDAR a ve Prof. Dr. İbrahim ORTAŞ a, Çukurova Üniversiesi Ziraa Fakülesi Tarım Ekonomisi Bölümü öğreim üyeleri ve araşırma görevlilerine eşekkür ederim. Ayrıca çalışma süresince isaisiksel analizler konusunda deseğini aldığım Zir. Yük. Müh. Osman UYSAL a ve değerli kakıları için Dr. Baran YAŞAR a eşekkür ederim. Çalışmalarım esnasında üm bölüm olanaklarından yararlanmamı sağlayan Ç.Ü. Ziraa Fakülesi Tarım Ekonomisi Bölüm Başkanlığı na içen eşekkürlerimi sunarım. Bu çalışmanın yürüülmesinde değerli kakılarından dolayı Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı Tarımsal Araşırmalar ve Poliikalar Genel Müdürlüğü başa olmak üzere Alaa Bahçe Külürleri Araşırma İsasyonu yöneicileri, araşırmacı personeli ve diğer çalışanlarına ve basımını üslenen Tarımsal Ekonomi ve Poliika Gelişirme Ensiüsü (TEPGE) ne çok eşekkür ederim. Ayrıca bu çalışmalarım esnasında yanımda olarak bana her ürlü deseği sağlayan sevgili eşim Nilgün ile kızlarım Pelin ve Aylin e sevgilerimi sunarım.
ÖZET TÜRKİYE DE TARIMSAL ARAŞTIRMA GELİŞTİRME YAYIM POLİTİKALARI VE TARIMSAL BÜYÜME İLİŞKİLERİ Bu çalışmada arımsal araşırma ve yayım poliikaları ile arımsal büyüme ilişkilerini oraya koymak amaçlanmışır. Birinci aşamada; dünyada ve Türkiye de arımsal araşırma, gelişirme ve yayım poliikaları ve organizasyon yapıları ile bu kapsamda sağlanan desekler açısından Türkiye nin durumu değerlendirilmişir. İkinci aşamada ise; arımsal araşırma poliikaları ile arımsal büyüme ilişkileri değerlendirilmeye çalışılmışır. Türkiye arımında 990 200 döneminde eknik ekinlike yıllık oralama %0,4, eknolojik değişimde yıllık %0,38 büyüme gözlemlenmişir. Bunun sonucunda dönem içi oplam fakör verimliliği %0,5 armışır. Toplam fakör verimliliğindeki esas belirleyici emenin eknolojik değişim olduğu görülmüşür. Sonuç olarak arımsal Ar-Ge faaliyelerine yaırım kararı neicesinde akarılan kaynakların verimlilik biçiminde oraya çıkması arasında 5 yıllık bir gecikme olduğu oraya konulmuşur. Tarımsal Ar-Ge harcamaları ile arımsal büyüme arasında uzun dönemli ilişkinin varlığı Johansen eşbüünleşme esi ile belirlenmişir. Ülkelerin büyüme çabalarının değerlendirilmesinde emel bir göserge olarak kullanılan oplam fakör verimliliği ile arımsal Ar-Ge harcamaları arasında arımsal Ar-Ge harcamalarından arımsal büyümeye doğru ek yönlü nedensellik ilişkisi espi edilmişir. Anahar Kelimeler : Tarımsal Ar-Ge Poliikaları, Toplam Fakör Verimliliği, Tarımsal Büyüme, Tarımsal Yayım
ABSTRACT THE RELATIONSHIP BETWEEN AGRICULTURAL RESEARCH DEVELOPMENT EXTENSION POLICIES AND AGRICULTURAL GROWTH IN TURKEY In his sudy, i is aimed o clarify relaionship beween agriculural research and exension policies wih agriculural growh. In he firs phase, agriculural research developmen and exension policy implemenaions in he world and Turkey and organizaional srucures and provided suppors in erms of Turkey's saus was exposed. In he second phase of he sudy, relaionship beween agriculural research policies and agriculural growh was ried o evaluae. Average annual echnical efficiency is around 0.4%, echnological change is around 0,38% increased in Turkish agriculure in 990 200 period. As a resul average annual oal facor produciviy increased 0,5% in whole period. Technological change was found he major deerminan of oal facor produciviy. As a resul, i is exhibied ha form of produciviy shows 5-years lag in ransferred resources afer he invesmen decision. Long-erm relaionship beween agriculural R&D expendiures and agriculural growh was deermined hrough Johansen coinegraion es. Beween oal facor produciviy ha is used as an indicaor of counries growh effors evaluaion and agriculural R&D expendiures, a one-way causal relaionship has been found from R&D expendiures o agriculural growh. Keywords : Agriculural R&D Policies, Toal Facor Produciviy, Agriculural Growh, Agriculural Exension.
İÇİNDEKİLER SAYFA ÖZET ABSTRACT İÇİNDEKİLER... i TABLOLAR DİZİNİ... iii ŞEKİLLER DİZİNİ... iv KISALTMALAR... v. GİRİŞ..... Konunun önemi....2. Çalışmanın amacı ve kapsamı... 2 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR... 4 3. MATERYAL VE YÖNTEM... 0 3.. Maeryal... 0 3.2. Yönem..... 0 3.2.. Verilerin analizinde kullanılan yönemler... 0 3.2... Malmquis oplam fakör verimliliği indeksi......... 0 3.2..2. VAR (Vekör Ooregresif) modeli....... 2 3.2..3. Durağanlık esi.... 3 3.2..4. Eş-Büünleşme esi... 3 3.2..5. Granger nedensellik esi... 3 4. BULGULAR VE TARTIŞMA 4 4.. Tarımsal araşırma gelişirme ve yayım poliikaları... 4 4... Bilim ve eknoloji poliikalarının anımı ve gelişimi..... 4 4..2. Dünyada arımsal Ar - Ge ve yayım poliikaları... 4 4..2.. Dünyada arımsal Ar - Ge poliikaları... 4 4..2.2. Dünyada arımsal yayım poliikaları... 6 4..3. Türkiye de arımsal Ar Ge ve yayım Poliikaları... 7 4..3.. Türkiye de arımsal Ar - Ge poliikaları... 7 4..3.2. Türkiye de arımsal yayım poliikaları.... 9 4.2. Tarımsal araşırmalarda organizasyon yapıları... 23 4.2.. Asya - Pasifik ülkelerinde arımsal araşırma organizasyon yapısı... 23 4.2.2. Afrika ülkeleri arımsal araşırmalar organizasyon yapısı... 24 4.2.3. Avrupa Birliği arımsal araşırmalar organizasyon yapısı... 24 4.2.4. ABD ve Lain Amerika ülkeleri arımsal araşırmalar organizasyon yapısı... 25 4.2.4. ABD arımsal araşırmalar organizasyon yapısı... 25 4.2.4.2. Lain Amerika ülkeleri arımsal araşırmalar organizasyon yapısı... 25 4.2.5. Avusralya arımsal araşırmalar organizasyon yapısı...... 26 4.2.6. Türkiye arımsal araşırmalar organizasyon yapısı... 27 4.3. Tarımsal araşırma gelişirme çalışmalarına verilen desekler... 30 4.3.. OECD ülkelerinde arım desekleri... 30 4.3.2. Avrupa Birliği nde arım desekleri... 3 4.3.3. Amerika Birleşik Devleleri nde arım desekleri... 32 4.3.4. Türkiye de arım desekleri... 33 4.4. Dünya da oplam Ar - Ge ve arımsal Ar - Ge harcamaları..... 34 4.4..Toplam Ar - Ge harcamaları.... 34 4.4.2. Ar -Ge harcamalarının GSMH içindeki payı.. 34 4.4.3. Kamu harcamaları içinde Ar - Ge nin payı..... 35 4.4.4. Kamu harcamalarından Ar -Ge ve arımsal Ar Ge ye sağlanan desekler... 35 4.5. Dünya da arımsal Ar - Ge harcamaları.. 36 4.5.. Afrika ülkeleri arımsal Ar - Ge harcamaları..... 37 4.5.2. Asya ülkeleri arımsal Ar - Ge harcamaları... 37 4.5.3. Kuzey ve Lain Amerika ülkeleri arımsal Ar - Ge harcamaları... 38 4.5.4. Avrupa Birliği ve Türkiye arımsal Ar - Ge harcamaları..... 39 4.5.5. Avusralya ve Yeni Zelanda arımsal Ar - Ge harcamaları..... 39 i
4.6. Dünyada arımsal GSYH ve arımsal Ar - Ge harcamaları... 40 4.6.. Ülkeler bazında arımsal GSYH ve arımsal Ar - Ge harcamaları... 40 4.6.2. Tarımsal Ar-Ge harcamalarının arımsal GSYH ya oranı... 40 4.6.3. Ülkeler bazında oplam araşırmacı ve arım alanında çalışan araşırmacı sayısı ve oranı... 4 4.7. Türkiye de oplam ve arımsal Ar Ge harcamaları... 42 4.7.. Personel harcamaları... 43 4.7.2. Makine eçhiza harcamaları... 43 4.7.3. Sabi esis harcamaları.... 43 4.7.4. Diğer cari harcamalar... 44 4.7.5. Türkiye de arımsal Ar - Ge harcamalarının dağılımı... 44 4.8. Tarımsal araşırma gelişirme, yayım poliikaları ve büyüme İlişkileri 44 4.8.. Tarımsal büyüme ve verimlilik... 45 4.8... Türkiye de arımsal büyüme... 45 4.8..2. Verimlilik ölçümü ile ilgili yaklaşımlar... 46 4.8..3. Toplam fakör verimliliği ve büyüme.. 47 4.8..4. Malmquis oplam fakör verimliliği analizi... 48 4.8..4.. Değişkenler ve veri kaynakları... 48 4.8..4.2. Ampirik sonuçlar.... 49 4.8..4.3. Ekinlik analizi... 50 4.8.2. Toplam fakör verimliliği ve arımsal büyüme ilişkileri... 52 4.8.2.. Durağanlık esi... 52 4.8.2.2. Uygun gecikmenin belirlenmesi... 53 4.8.2.3. Eşbüünleşme... 53 4.8.2.4. Granger nedensellik sınaması... 54 5. SONUÇ ve ÖNERİLER 55 KAYNAKLAR. 58 EKLER.. 63 ii
TABLOLAR DİZİNİ SAYFA Tablo 4.. Ülkeler Bazında Toplam Ar - Ge Harcamaları.. 34 Tablo 4.2. Ar - Ge Harcamalarının GSMH İçindeki Payı, 200... 35 Tablo 4.3. Afrika Ülkeleri Tarımsal GSYH ve Tarımsal Ar - Ge Harcamaları.. 37 Tablo 4.4. Asya Ülkeleri Tarımsal GSYH ve Tarımsal Ar - Ge Harcamaları. 38 Tablo 4.5. Kuzey ve Lain Amerika Ülkeleri Tarımsal Ar - Ge Harcamaları 38 Tablo 4.6. AB ve Türkiye Tarımsal GSYH ve Tarımsal Ar -Ge Harcamaları 39 Tablo 4.7. Avusralya ve Y. Zelanda Tarımsal GSYH ve Tarımsal Ar-Ge Harcamaları 39 Tablo 4.8. Sekörlere Göre Tarımsal ve Toplam Ar-Ge Harcamaları ve Oranı, 200. 42 Tablo 4.9. Kalkınma Planlarında Tarım Sekörü Büyüme Hızları ve Yaırım Payları 46 Tablo 4.0. Yıl Bazında Malmquis Verimlilik İndeksleri... 50 Tablo 4.. Türk Tarımında Toplam Fakör Verimliliği ve Bileşenleri... 5 Tablo 4.2. ADF Tes Sonuçları (Düzey)... 52 Tablo 4.3. ADF Tes Sonuçları (Birinci Farkı).. 52 Tablo 4.4. Phillips Peron (PP) Tes Sonuçları. 53 Tablo 4.5. VAR Modeli Gecikme Sonuçları... 53 Tablo 4.6. LM Ookorelasyon Tesi Sonuçları 53 Tablo 4.7. Eşbüünleşme Sınama Sonuçları 54 Tablo 4.8. Ar-Ge Harcamaları İle TFV Arasındaki Nedensellik İlişkisi 54 iii
ŞEKİLLER DİZİNİ SAYFA Şekil 4.. TAGEM Organizasyon Yapısı... 29 Şekil 4.2. OECD Ülkeleri Tarım Deseklerinin Dağılımı, 2009 30 Şekil 4.3. OECD Ülkelerinde Ar Ge Deseklerinin Gelişimi, 986 2009 3 Şekil 4.4. Avrupa Birliği nde Tarım Deseklerinin Dağılımı, 2009... 3 Şekil 4.5. Avrupa Birliği nde Ar - Ge Deseklerinin Gelişimi, 2009. 32 Şekil 4.6. ABD Tarım Deseklerinin Dağılımı, 2009 32 Şekil 4.7. ABD Ar - Ge Deseklerinin Gelişimi, 986 2009... 32 Şekil 4.8. Türkiye de Tarım Deseklerinin Dağılımı, 2009... 33 Şekil 4.9. Türkiye de Ar - Ge Deseklerinin Gelişimi, 986 2009.. 33 Şekil 4.0. Tarım Deseklerinin Dağılımı. 33 Şekil 4.. Kamu Harcamaları İçinde Ar - Ge nin Payı (%) 35 Şekil 4.2. Kamu Büçelerinden Ar Ge İçin Yapılan Toplam Harcamalar İçerisinde Tarımsal Ar Ge nin Oranı..... 36 Şekil 4.3. Dünyada Tarımsal Ar - Ge Harcamalarının Dağılımı, 2009. 36 Şekil 4.4. Ülkeler Bazında Tarımsal Ar-Ge Harcamaları... 40 Şekil 4.5. Ülkeler Bazında Tarımsal Araşırma Yoğunluk Oranları... 40 Şekil 4.6. Tarımsal GSYH Açısından İlk 20 Ülkede Tarımsal Ar-Ge Harcamaları 4 Şekil 4.7. Ülkeler Bazında Tarım Alanında Çalışan Araşırmacı Sayısının Toplam Araşırmacı Sayısına Oranı, 200..... 4 Şekil 4.8. Türkiye Ar - Ge Harcamalarının Sekörlere Göre Dağılımı, 200 42 Şekil 4.9. Tarımsal Ar - Ge Personel Harcamaları, 990 200... 43 Şekil 4.20. Makine Teçhiza Harcamaları, 990 200... 43 Şekil 4.2. Tarımsal Ar - Ge Harcamalarında Sabi Tesis Harcamaları... 43 Şekil 4.22. Tarımsal Ar - Ge de Diğer Cari Harcamalar 990 200... 44 Şekil 4.23. Türkiye Tarımsal Ar - Ge Harcamalarının Dağılımı, 200 44 Şekil 4.24. Verimlilik Kavramına Yönelik Yaklaşımlar.. 47 Şekil 4.25. 990 200 Dönemi Çıkı ve Girdi Endeksleri... 49 Şekil 4.26. Teknik Ekinlik ve Bileşenleri (990 200).. 5 iv
KISALTMALAR AB ABD ACIAR ADF AIC APAARI AREEO ARI ARS ASTI BAR BARC BKİ CARDI CARP CENIDs CEPEC CGIAR CIMMYT CIRAD CIRs COA CONICET CORRB ÇSA DPT DOA EMBRAPA ED FAO GTHB GSMH GSYH HQ IARC IBAMA ICAR ICARDA IFAD INIFAP INRA INTA IT JIRCAS KİT KKD LAC LM LNARGE LNTFV MAFF : Avrupa Birliği : Amerika Birleşik Devleleri : Avusralya Uluslararası Tarımsal Araşırma Merkezi : Augmened Dickey Fuller Tesi : Akaike Bilgi Krieri : Asya Pasifik Tarımsal Araşırma Kuruluşları Birliği : İran Tarımsal Araşırma, Eğiim ve Yayım Organizasyonu : Tarımsal Araşırma Yoğunluk Oranı : ABD Tarımsal Araşırma Servisi : Tarımsal Bilimler ve Teknoloji Gösergeleri : Filipinler Tarımsal Araşırma Bürosu : Bangladeş Tarım Araşırma Konseyi : Kore Cumhuriyei Kırsal Kalkınma İdaresi : Karayipler Tarımsal Araşırma ve Gelişirme Ensiüsü : Sri Lanka Tarımsal Araşırma Poliikası Konseyi : Ulusal Disiplin Araşırma Merkezleri : Kakao Araşırma Merkezi : Uluslararası Tarımsal Araşırmalar Danışma Kurulu : Uluslararası Mısır ve Buğday Gelişirme Merkezi : Fransa Uluslararası Tarımsal Araşırma Merkezi : Bölgesel Araşırma Merkezi : Tayvan Tarım Konseyi : Arjanin Ulusal Bilim ve Teknoloji Konseyi : Buan Araşırma Konseyi : Çifçilik Sisemleri Araşırması ve Yayım Yaklaşımı : Devle Planlama Teşkilaı : Tayland Tarım Bakanlığı : Brezilya Tarım Araşırma Kurumu : Ekinlik Değişimi : Birleşmiş Milleler Gıda ve Tarım Örgüü : Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı : Gayri Safi Milli Hâsıla : Gayri Safi Yuriçi Hâsıla : Hannan Quinn Bilgi Krieri : Uluslararası Tarımsal Araşırma Merkezleri : Brezilya Çevre ve Yenilenebilir Doğal Kaynaklar Ensiüsü : Hindisan Tarımsal Araşırma Konseyi : Kuru Tarım Alanlarında Uluslararası Tarımsal Araşırma : Uluslararası Tarımsal Kalkınma Fonu : Meksika Ulusal Ormancılık, Tarımsal ve Hayvancılık Araşırma Ensiüsü : Fransa Ulusal Tarımsal Araşırma Ensiüsü : Arjanin Ulusal Tarımsal Teknoloji Ensiüsü : Bilgi Teknolojisi : Japonya Tarım Bilimleri Uluslararası Araşırma Merkezi : Kamu İkisadi Teşekkülü : Kaılımcı Kırsal Değerlendirme : Lain Amerika ve Karayipler : Lagrange Çarpanı : Ar-Ge Harcamalarının Logarimik Değeri : Toplam Fakör Verimliliği Değişiminin Logarimik Değeri : Fiji Tarım, Balıkçılık ve Orman Bakanlığı Koronivia Araşırma İsasyonu v
MPİ MARD MARDI MCFF NARC NARI NARO NARS OECD OTP OEEC PARC PCARRD PP SAU SCAR SGP TAGEM TD TFV TFVD TKB TUBİTAK TUİK TYUAP TZE YDK VAR VZA : Fiji Adaları Temel Endüsriler Bakanlığı, Tarım Deparmanı : Vienam Tarım ve Kırsal Kalkınma Bakanlığı : Malezya Tarımsal Araşırma ve Gelişirme Ensiüsü : Samoa Orman ve Balıkçılık ve Ticare Bakanlığı : Nepal Tarım Araşırma Konseyi : Papua Yeni Gine Ulusal Tarımsal Araşırma Ensiüsü ve Gelişirme Kurulu : Ulusal Tarımsal Araşırmalar Organizasyonu : Ulusal Tarımsal Araşırma Sisemi : Ekonomik İşbirliği ve Kalkınma Örgüü : Orak Tarım Poliikası : Avrupa Ekonomik İşbirliği Örgüü : Pakisan Tarımsal Araşırma Konseyi : Filipinler Tarım, Ormancılık ve Doğal Kaynaklar Araşırma : Phillips Peron Tesi : Tarımsal Üniversie Modeli : Tarımsal Araşırmalar Daimi Komiesi : Saın alma Gücü Pariesi : Tarımsal Araşırmalar ve Poliikalar Genel Müdürlüğü : Teknolojik Değişim : Toplam Fakör Verimliliği : Toplam Fakör Verimliliği Değişimi : Tarım ve Köyişleri Bakanlığı : Türkiye Bilimsel ve Teknolojik Araşırma Kurumu : Türkiye İsaisik Kurumu : Tarımsal Yayım Uygulama Araşırma Projesi Merkezi : Tam Zaman Eşdeğeri : Yeni Kaledonya Agronomi Ensiüsü : Vekör Ooregresif Model : Veri Zarflama Analizi vi
. GİRİŞ.. Konunun Önemi Dünya ekonomisindeki gelişmelere ve giikçe aran rekabe hızına bağlı olarak son yıllarda yenilik konusuna ilgi daha da armışır. Çünkü yenilik makro düzeyde ekonominin büyüme hızını, mikro düzeyde ise firmaların karlarını ve pazar paylarını arıran önemli bir unsurdur. Ekonomik açıdan, ülkeler bir yandan giikçe daha dışa açık ve bağımlı hale gelirken diğer arafan yenilik ekonomik gelişmenin iici gücü olmuşur. Günümüzde arık yenilikle ilgisi olan her ürün, üreim yönemi ya da hizmein bilim ve eknoloji ile bağlanısı yükselmişir ve yükselmeye de devam emekedir. Bunun sonucunda da yenilik süreci bilim ve eknoloji ile giderek daha fazla bağlanılı hale gelmiş ve ana kaynağını da bilim ve eknoloji alanındaki yeni fikirler oluşurmaya başlamışır. Yenilik, bilim ve eknolojiyi ekonomik ya da oplumsal bir faydaya dönüşürmek anlamında olunca eknolojik yenilik de önemli olmuşur (TÜSİAD, 2003). Toplumların giderek aran ve çeşilenen gıda maddeleri aleplerinin karşılanması, milli gelir, ihraca ve isihdama olan kakısı, biyolojik çeşililik ve ekolojik dengeye ekileri nedeniyle, arım üm ülkeler için çok önemli bir sekördür. Dünyadaki hızlı nüfus arışına bağlı olarak, bazı ülkelerde görülen ve geleceke diğer ülkelerde de oraya çıkma riski bulunan açlık sorunu, oplumları edirgin emekedir. Bu edirginlik bir yandan, mevcu ekilebilir alanlarda üreimi arırıcı yeni ekniklerin uygulanmasını diğer yandan, bugün için verimsiz kabul edilen oprakların da üreime açılarak, arımsal ürün üreim hacminin arırılmasını mümkün hale geirmişir (Bayraç ve Yenilmez, 2005). Türkiye ekonomisinde önemli bir yer uan arım seköründe verimliliği arırma çabalarında araşırma kurumlarının rolü büyükür. Görevi bilgi üremek olan araşırma kurumları, üreikleri bu bilgileri yayım kuruluşları aracılığıyla üreicilere ilemekedirler. Üreiciler-Yayım Kuruluşları-Araşırma Kurumları ayrı ayrı arım seköründe dolayısıyla ülke ekonomisinde büyük bir yer umakadır (Armağan, 993). Bilim ve eknoloji poliikaları, büün ülkelerde ulusal bir poliikaya özgü normlarla ele alınmakadırlar. Ulusal çapa sahip çıkılması gereken ve önem arz eden bilim ve eknoloji poliikasının asarım sürecine, konuyla ilgili büün kesimlerin kaılması gerekmekedir. Çünkü ulusal bilim ve eknoloji poliikaları sonuç iibariyle, belirlenen ulusal hedeflere ulaşabilmek için, finansman kaynakları basa olmak üzere, ülkenin kaynaklarının kullanım biçiminin, bu kullanımdaki önceliklerin yeniden düzenlenmesi gibi geniş bir alanı kapsamakadır. Bu nedenle, bilim ve eknoloji poliikalarının asarımlanması süreci, aynı zamanda siyasî bir süreçir ve bu sürece siyasî arafların kaılması gerekmekedir. Bu yüzden gelişmiş ülkelerin parlamenolarında bilim ve eknoloji ile ilgili komieler eşkil edilmişir. Bilim ve eknoloji konularıyla bizza devle başkanları, parlamenolar, hükümeler ve siyasî pariler ilgilenmekedir (Göker, 2002). Bilim ve eknoloji gelişmesine paralel olarak bu gelişmelerin gerekirdiği yeni poliikalar uygulamaya konulmaka ve bu da yeni kurumsal yapıları oraya çıkarmakadır. Yükseköğreim kurumları, özellikle üniversielerin bir kısmı bu poliika ve yapıların ayrılmaz parçalarıdır. Dolayısı ile bir ülkenin yükseköğreim sisemi ve poliikasını o ülkenin bilimsel ve eknolojik Ar-Ge siseminden ayrı düşünmemek gerekir (Güler, 997). Teknolojik rekabee damgasını vuran eknolojik gelişmeler nedeniyle üreim maliyelerinde, süresinde ve ürün kaliesinde meydana gelecek farklılıklar mikro ve makro düzeyde değişikliklere sebep olmakadır. Bu değişiklikler ve günümüzdeki eknolojik yarış gelişmeke olan birçok ülkenin gelişmeleri akibini giderek daha da zorlaşıracakır. Niekim geçmişe dünya pazarlarındaki başlıca avanajları ucuz işgücü ve hammadde kaynakları olan ülkeler, gelişmiş ülkelerde yeni eknolojilerin gelişiminden şimdiden olumsuz yönde ekilenmeye başlamışlardır. Bunu aşmanın yolu ise ileri ve özellikli üreim fakörlerinin ülkede am anlamı ile sağlanmasına önem verilmesi, eğiim sisemi ile bilimsel ve eknolojik Ar-Ge siseminin, ülke kaynaklarının en verimli şekilde kullanılarak gelişirilmesidir (TÜBİTAK, 993). Ülkemizde arımsal gelişmenin birinci koşulu olan yeni eknoloji, arımsal araşırma kurumları ve üniversieler arafından üreilmeke ve gelişirilmekedir. Yapılan birçok araşırma ile yeni bilgiler elde edilmeke ya da başka ülkelerde elde olunan bulguların ülke koşullarında geçerliliği sınanmakadır.
Böylece araşırma kurumları ve üniversielerde arımsal gelişmeye dayanak olacak yeni bilgiler oplanmakadır. Faka unumamak gerekir ki yeni eknoloji ancak üreiciler arafından uygulamaya konulduğu zaman bir oplumsal yarar sağlanır. Bu nedenle bir uygulama değeri aşıyan her yeni eknik bilgi, hızla üreicilere ileilmeli ve benimseilmelidir. Yeni arımsal eknolojinin üreici kilesine anıılması ve benimseilmesi arımsal yayım çalışmalarının ya da bu çalışmaları yürüen örgülerin emel görevidir. Tarımsal yayımın genel amaçlarından birincisi olan arımda verimlik ve üreimin arırılmasına, ancak araşırma kurumlarından elde edilen yeni bilgi ve ekniklerin üreicilere benimseilebildiği oranda ulaşabilir (Talıdil, 997). Teknik ve ekonomik yönden hızla değişen, dinamik bir çevre içerisinde faaliye göseren işlemelerin varlıklarını sürdürebilmeleri ve amaçlarını gerçekleşirebilmeleri, kendilerinin de devamlı bir değişme içerisinde bulunmalarını gerekirir. Bu bağlamda işlemeler, büün yeniliklerin kaynağı haline gelmiş planlı ve sisemaik Ar-Ge faaliyelerinde bulunmak yoluyla değişim faaliyelerini yürüebilirler. İşlemelerin mevcu sorunlara çözüm yolları bulmalarının gerekliliği yanında, yeni üreim yönemleri ve mamuller bulmak, mevcu mamul ve üreim yönemlerini gelişirmek ve büyümek ihiyacı içinde oldukları dikkae alınırsa, işleme açısından Ar-Ge fonksiyonunun önemi daha da kolay anlaşılabilir. Tükeicilerin isek ve ihiyaçlarını karşılayabilmek için yeni eknolojilerin gelişirilmesi ve uygulanması, eknoloji ile yakından ilgili faaliyeler olan araşırma ve gelişirmenin üslenmiş olduğu bir görevdir. Teknolojik bilgi, Ar-Ge çalışmalarının bir sonucu olarak oraya çıkmaka, üm ekonomiye yayılmaka, paylaşılmaka ve bunun sonucunda da ekonomik büyüme gerçekleşmekedir (Barro, 994 ). Gıda güvenliği dünyada üm ülkelerin ulusal güvenlik sisemlerinin önemli bir parçasıdır. Bu nedenle üm ülkeler arımsal üreime özel önem vermeke ve gelişirilmesi için önemli kaynaklar ayırmakadır. Aran nüfusun gıda gereksinimlerinin karşılanmasında, arımsal alanda Ar-Ge çalışmalarının çok büyük önemi vardır. Aran dünya nüfusunun gıda gereksinimini karşılamak için önümüzdeki 50 yılda gıda üreiminin 2 kaı, ercihen de 3 kaı arırılması gerekmekedir. Üreim yapılan oprakların genişleilme olanağı bulunmadığına göre, bu arışın gerçekleşirilmesi için yeni eknolojilerin gelişirilmesi ve hayaa geçirilmesi gerekmekedir (Kılınçer ve ark., 2005). Tarım ve gıda sekörü Türkiye ekonomisinde nüfus ve isihdam, beslenme, sanayiye hammadde emini, milli gelir ve sanayi ürünlerinin ükeicisi ve dış icare yönlerinden önemli bir yere sahipir. Üreim faaliyelerinden azami yararı sağlamak için arım ve gıda sekörlerinde yapılan çalışmaların bilim ve eknolojinin göserdiği şekilde yürüülmesi zorunludur. Bu çalışma beş bölümden oluşmakadır. Birinci bölümde; sırası ile araşırmanın önemi, amacı ve kapsamının bulunduğu giriş kısmı yer almakadır. İkinci bölümde; araşırma konusu ile ilgili olarak geçmiş dönemlerde ve değişik bölgelerde yapılmış çalışmaların özelendiği önceki çalışmalar yer almakadır. Üçüncü bölümde; araşırmada kullanılan maeryal kaynakları ve kullanılan yönemler sunulmakadır. Dördüncü bölümde; araşırma bulguları yer almakadır. Araşırmaya konu olan arımsal araşırma gelişirme ve yayım poliikalarının dünya ve Türkiye de gelişimi, arımsal araşırma kuruluşlarının organizasyon yapıları, arımsal araşırmalara verilen desekler ve Ar Ge harcamaları, oplam fakör verimliliği ve ekinlik analizi ile arımsal büyüme ile ilişkilerini oraya koyan analizlere ilişkin araşırma bulguları yer almakadır. Son bölümde ise, araşırma bulgularının genel değerlendirilmesi ile sonuç ve öneriler kısmı yer almakadır..2. Çalışmanın Amacı ve Kapsamı Araşırmada; Türkiye de arımsal araşırma, gelişirme ve yayım poliikalarının gelişimi, organizasyon yapıları ve desekler açısından dünya ölçeğinde bir değerlendirilmesinin yapılması hedeflenmişir. Bunun yanı sıra bu poliikaların arımsal büyümeye olan ekilerinin oraya konulması amaçlanmışır. Bu çerçevede çalışmanın amaçları dör grup halinde özelenmişir. Bunlar; Dünyada ve Türkiye de arımsal araşırma gelişirme ve yayım poliikalarının gelişimi ve uygulamalarının incelenmesi, Tarımsal araşırma gelişirme kuruluşlarının organizasyon yapılarının oraya konulması, 2
Tarımsal araşırma gelişirme faaliyelerine sağlanan deseklerin değerlendirilmesi, Tarımsal araşırma gelişirme poliikaları ile arımsal büyüme ilişkilerinin araşırılması. Teknolojik yenilik yani ürün ve süreç yeniliği, sürekli değişimlerin ve gelişmelerin yaşandığı dünyada rekabe gücünü korumak ve başarılı olmak açısından bir zorunluluk haline gelmişir. Bu bağlamda Ar- Ge faaliyelerine gereken önemi gösermeyen firmaların ve ülkelerin sürdürülebilir bir büyüme rendi yakalaması mümkün değildir (Alın ve Kaya, 2009). 3
2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Dünyada arımsal araşırma gelişirme ve yayım poliikaları konusunda yapılmış pek çok çalışma bulunmakadır. Ar-Ge yaırımları ile büyüme arasındaki ilişkilerin incelendiği farklı alanlarda yapılmış çalışmalar olmasına rağmen arım sekörü ile ilgili Türkiye de çok fazla çalışmaya raslanmamışır. Konu ile ilgili yapılmış çalışmalardan bir kısmı aşağıda özelenmişir: Tarım seköründe ekinlik ve verimlilik konusunda yapılan çalışmalardan bazıları şu şekilde özelenebilir. Pirinççioğlu (988) arafından yapılan Tarım Seköründe Verimlilik isimli çalışmada makro düzey verimlilik analizleri yapılmışır. 970 985 yılları arasına ai verilere dayalı olarak yapılan analizlerde gübre, makine kullanımı ve oprak girdi değişkenleri olarak modele alınmışır. Paramerik deerminisik Cobb-Douglas üreim fonksiyonunun kullanıldığı çalışmada, aynı zamanda girdi-çıkı oranları yaklaşımı (non paramerik yaklaşım ) da kullanılarak oplam fakör verimliliği ve kısmi verimlilik hesaplamaları yapılmışır. Akçay (996) arafından hazırlanan Toka ili Kazova Bölgesindeki Tarım İşlemelerinde Kullanılan Üreim Fakörlerinin Verimliliği ve Tarımsal Üreim Fonksiyonları isimli ez çalışması mikro düzey verilere dayalı bir çalışma olarak karşımıza çıkmakadır. Translog üreim fonksiyonu ve Cobb- Douglas üreim fonksiyonundan elde edilen ahmin denklemleri karşılaşırmalı olarak incelenmişir. Elde edilen bulgular ışığında, işlemelerde verimliliğin arırılmasına yönelik çalışmalarla arımsal gelirin arırılabileceği sonucuna varılmışır. Mevcu işgücünün azalılması, kullanılan gübre mikarının arırılması, hayvan sayısının arırılması yönünde oraya çıkan girdiler arasındaki ilişkiler dikkae alınabilecek önemli sonuçlar olduğu belirilmişir. Zaim ve Çakmak (997) arafından yapılan Türk ve Avrupa Tarımında Göreli Ekinlik ve Karşılaşırmalı Analiz isimli çalışmada Türk ve Avrupa arımları arasındaki göreli ürekenlik farklarının analizi için, paramerik olmayan programlama meodları kullanılarak gelişirilen Malmquis ürekenlik endeksinden yararlanılmışır. Uluslararası ürekenlik karşılaşırmaları ise Türk arım seköründeki ekinlik seviyesinin Avrupa oralamasının üzerinde seyreiğini bununla beraber yıllar iibari ile incelendiğinde, Avrupa ya göre daha hızlı bir ekinlik kaybı içerisinde olduğunu oraya koymakadır. Teknolojik gelişmenin ürekenliğe kakısı açısından Avrupa oralaması ile eşi olan Türk arımının, ekinlik kaybından ileri gelen yılda oralama %0,7 seviyesinde ürekenlik kaybı ile karşı karşıya olduğu belirilmişir. Demir ve Mahmud (998) arafından yapılan Türk Tarımında Bölgesel Ekinlik Farklılıkları isimli çalışmada; iller düzeyinde verilerle sokasik üreim sınırı ekniğini kullanarak iller ve bölgelerin eknik ekinlik farklarının analizi yapılmışır. 993 995 yıllarını kapsayan verilerle yapılan bu çalışmada ekinlik olarak en yüksek performansı göseren Akdeniz Bölgesini Güneydoğu Anadolu Bölgesinin izlediğini belirilmişir. Zaim ve ark. (200) arafından yapılan Tarımda İller ve Bölgeler Düzeyinde Ürekenlik ve Ekinlik, Farklar ve Nedenler isimli çalışmada; arımda iller düzeyinde veriler derlenmiş ve 990 996 yılları arasında illerin veri girdiler ile üreilebilir azami ürünü üreme yekinlikleri incelenmiş daha sonra söz konusu yıllar arası iller düzeyindeki ürekenlik arışları bileşenlerine ayrılarak analiz edilmişir. Sonuçlar 990 996 yılları arasında Türkiye genelinde oralama olarak yaklaşık %80 düzeyinde bir eknik ekinliğe işare emekedir. Bu da ekinsizliken kaynaklanan %20 civarında bir üreim değeri kaybına karşılık gelmekedir. Teknik ekinlik seviyeleri bölgelere göre incelendiğinde Akdeniz ve Güneydoğu Anadolu Bölgelerinin göreli olarak daha ekin olduğu gözlemlenmişir. Çalışma oplam fakör verimliliğine de deaylı olarak yer vermiş, ilk önce iller bazında hesaplanan ürekenlik değişimleri ve bileşenleri bölgelere göre ayrışırılarak analize abi uulmuşur. Sonuçlar 990 996 yılları arasında arımda yıllık oralama %2 düzeylerinde bir ürekenlik arışı olduğunu gösermişir. Ürekenlik arışının bileşenleri incelendiğinde yıllık oralama %2 lik bir eknik ekinlik azalışından kaynaklanan üreim azalışının % 4 düzeyinde eknolojik gelişmeden kaynaklanan ürekenlik arışı ile elafi edildiği ve sonuça yıllık oralama %2 lik bir oplam fakör verimliliği arışı olduğu belirlenmişir. 4
Fuglie (2004) arafından yapılan Endonezya Tarımında Verimlilik Arışı isimli çalışmada indeks sayılar yaklaşımı kullanılarak 96 2000 yılları Endonezya arımındaki oplam fakör verimliliği ölçülmeye çalışılmışır. Tornqvis-Theil yönemi kullanılmışır. Elde edilen sonuçlar oplam fakör verimliliğindeki değişimin 970 ve 980 li yıllarda arış göserdiğini ancak 990 lı yıllarda durakladığını oraya koymakadır. Ören ve Alemdar (2006a) arafından yapılan Güneydoğu Anadolu Bölgesindeki Buğday Üreiminin Paramerik Non paramerik Yönemlerle Teknik Ekinliğin Ölçülmesi isimli çalışmalarında 2003-2004 üreim sezonunda 75 işlemeden oplanan verilerle veri zarflama analizleri yapılmışır. Yapılan analizler sonucunda buğday yeişiren üreicilerin oralama ekinlikleri sırasıyla ölçeğe göre sabi ve ölçeğe göre değişken geiri varsayımları alında 0.72 ve 0.79 olarak ahmin edilmişir. Ören ve Alemdar (2006b), arafından yapılan Güneydoğu Anadolu Bölgesindeki Tüün İşlemelerinin Teknik Ekinlik Analizi isimli çalışmada Güneydoğu Anadolu Bölgesinde üün yeişiren işlemelerin eknik ekinlikleri paramerik ve paramerik olmayan yönemlerle ahmin edilmişir. Ampirik analizde üün yeişiren 49 işlemeden elde edilen veriler kullanılarak çıkı odaklı Veri Zarflama Analizi (VZA) yönemiyle elde edilen sonuçlar Sokasik Ek inlik Sınırı yönemiyle elde edilen sonuçlarla karşılaşırılmış ve aradaki farklılıklar arışılmışır. VZA modeli sonuçlarına göre üün yeişiren işlemelerin oralama ekinlikleri, sırasıyla ölçeğe sabi ve ölçeğe değişken geiri varsayımları alında, 0.45 ve 0.56 olarak belirlenmişir. Sokasik Ekinlik Sınırı modeliyle elde edilen oralama ekinlik değeri ise 0.54 olarak hesaplanmışır. Avcı ve Kaya (2008) arafından yapılan Geçiş Ekonomileri ve Türk Tarım Seköründe Ekinlik ve Toplam Fakör Verimliliği Analizi isimli çalışmada, 992 2004 dönemi için Türkiye ile geçiş ekonomileri olarak adlandırılan ülkelerin arım sekörü performansları incelenmişir. Veri zarflama analizi ve Malmquis verimlilik endeksi yönemi kullanılarak ülkelerin arım sekörü performansı, eknik ekinlik, oplam fakör verimliliği ve bileşenlerindeki değişmeler yardımıyla ölçülmüşür. Çalışmadan elde edilen bulgulara göre 992-2004 dönemi geçiş ekonomileri için eknik ekinlik değeri oralama 0.655 iken, Türkiye nin eknik ekinlik değeri 0.826 dır. Geçiş ekonomilerinin oralama eknik ekinlikeki değişim değeri.06, eknolojik değişim değeri.007, oplam fakör verimliliğimdeki değişim değeri,023 ür. Türkiye nin eknik ekinlikeki değişim değeri diğer ülkeler oralaması ile aynı kalırken eknolojik değişim değeri 0.99 ile diğer ülkelerin gerisindedir. Türkiye nin oplam fakör verimliliği ölçek ekinliğindeki.06 lık poziif değişim nedeni ile.006 olarak gerçekleşmesine rağmen diğer ülkeler oralamasından geri kaldığı gözlemlenmişir. Alemdar (200) arafından yapılan 200 Ekonomik Krizinin Türk Tarımında Toplam Fakör Verimliliği Üzerindeki Ekilerinin Analizi isimli çalışmada elde edilen bulgular Türkiye arımında oplam fakör verimliliğinin dönem boyunca azaldığını gösermekedir. Ancak, kriz öncesi dönem aran eknik ekinlik ve azalan eknolojik değişimle; kriz sonrası dönem ise azalan eknik ekinlik ve aran eknolojik değişimle karakerize edilmekedir. Bu durum kriz sonrasında bazı eknolojik yeniliklerin devreye girdiğini ancak bu yeniliklerin ekin bir şekilde kullanılamadığını ima emekedir. Dönem boyunca her yıl oplam fakör verimliliği oralama % düşüş gösermişir. Parlakay ve Alemdar (20) arafından yapılan Türkiye'de Yerfısığı Tarımında Teknik ve Ekonomik Ekinlik isimli çalışmada, eğiim, yerfısığı ekim alanı, aile işgücü oranı, sulama sayısı, yerfısığı parsel sayısı ve önerilen dozlarda saf azo kullanımı gibi sosyo-ekonomik değişkenlerin ekinlik skorları üzerindeki ekileri analiz edilmişir. Sonuçlar oralama eknik ekinliğin 0.80 0.86 arasında, ekonomik ekinliğin 0.60 civarında olduğunu gösermişir. Teknik ekinsizliğin işlemelerin ekinlik sınırının alında üreim yapmalarından kaynaklandığı belirilmişir. Kaya ve Akan (20) arafından yapılan Türk Tarım Sekörü Verimliliğinin Paramerik Olmayan Bir Yönemle Analizi isimli çalışmada Malmquis Verimlilik İndeksi yönemiyle illerin arım sekörü performansı; oplam fakör verimliliğindeki değişme ve bileşenleri hesaplanarak değerlendirilmişir. Elde edilen bulgulara göre, Türkiye genelinde eknolojik ilerlemenin ekisiyle verimlilik oralama %6 armışır. 2000 yılından 2009 yılına %23,3 lük bir eknolojik ilerleme yaşanırken, eknik ekinlike %6 lık bir düşüş gerçekleşmişir. Ölçek ekinliğindeki azalışan kaynaklanan bu ekinsizlik, ülke genelinde uygun ölçeke üreim yapılmadığını gösermişir. 2009 yılında saf ekinliğin 2000 yılına 5
göre %, lik arış göserdiği, başka bir deyişle ülke genelinde uygun girdi kullanımının yaygınlaşığı da espi edilmişir. Tarımsal araşırma gelişirme ve yayım poliikaları ve organizasyonları ile ilgili yapılan bazı çalışmalar aşağıda özelenmişir. Ölez (980), Türkiye de Tarımsal Araşırma Organizasyonu ve Poliikası isimli çalışmasında, arım alanında araşırma yapan kuruluşların organizasyonu ve mevcu durumu hakkında bilgi vermiş, yapısal, yasal ve ekonomik sorunlarını incelemiş ve alernaif çözümler önermişir. Bu çalışmada, ayrıca çeşili ülkelerin arımsal araşırma organizasyonu hakkında bilgi verilmişir. Teorik olarak gelişmiş ülkelerdeki kuruluşların benzerlerinin Türkiye de var olduğu, ancak bu birimlerin üs düzeyde koordinasyonu sağlamakan uzak bir uum içerisinde olduğu sonucuna varılmışır. Taluğ (990) arafından yapılan Tarımsal Araşırma Gelişirme ve Yayım Hizmelerinin Tarımsal Verimlilik Açısından İncelenmesi isimli çalışmada verimliliği arıran ekniklerin çifçiler arafından kullanımında büyük önem aşıyan arımsal araşırma-gelişirme ve yayım hizmelerinin görevleri ve bu görevlerin ekili bir biçimde yerine geirilmesi koşulları incelenmişir. Tarımsal araşırma-gelişirme ve yayım hizmeleri arasında verimli ve sağlıklı bir işbirliği olabilmesi için; ilişkilerin kurumsallaşırılması ve özellikle araşırma konularının ve önceliklerinin sapanmasında, çifçi koşullarında arla denemelerinin gerçekleşirilmesinde ve yayım önerilerinin seçimi ve hazırlanmasında araşırıcılar ile yayım elemanlarının orak sorumluluk aşımaları sonucuna varılmışır. Şenel (993), Tarımsal Araşırma- Gelişirme Çalışmalarında Verimliliğin ve Ekenliğin Arırılması isimli çalışmada, eknolojik gelişmenin alyapısını oluşuran arımsal araşırma gelişirme çalışmalarının önemi, Türkiye deki yapının dünü ve hâlihazırdaki durumu kısaca özelenmeye çalışılmış ve arımsal araşırma gelişirme çalışmaları üm yönleriyle ele alınarak; verimliliğin ve ekenliğin arırılmasına yönelik öneriler sıralanmışır. Çalışmanın sonucunda arımsal araşırma gelişirme çalışmalarına iser verimliliğin, iserse ekenliğin arırılması açısından bakılsın, sorunun odak nokasında hâlihazırdaki yasal düzenlemeler ile var olan örgülenme ve yöneim anlayışının yaığı, bunlardan üreyen ikincil, faka daha gözle görünür sorunlar ise insan gücü, parasal kaynak, fiziksel alyapı alanlarında kendini göserdiği belirilmişir. Aras ve Ören (2000), Türkiye de Tarımsal Araşırma Poliikaları: Organizasyon Yapısı ve Uygulamaların Değerlendirilmesi isimli çalışmalarında ülkemiz ekonomisi içerisinde oransal olarak azalmasına rağmen ülke kalkınması ve oplumun haya sandardının yükselilmesinde önemli bir sekör olma özelliğini koruyan arım alanında araşırmalara ayrılan ödenek ve insan gücünün yeerli olmadığını belirmişlerdir. Ayrıca, bu alanda yürüülmeke olan araşırmalarda karşılaşılan fiziksel alyapı, yasal çerçeve (mevzua), örgülenme ve yöneim vb çeşili sorunlar, ülkemizin arımsal araşırma çalışmalarında arzu edilen düzeyde bulunmadığını ifade emişlerdir. Alfranca ve Huffman (200) arafınd an yapılan Organizasyonlar ve Kamu Araşırmalarının Özel Sekör Tarımsal Araşırmaları Üzerine Ekileri isimli çalışmada, ekonomerik modelleme ile 984 995 yılları arasında 7 AB ülkesinden oplanan veriler değerlendirilmişir. Çalışma sonucunda, özel sekör Ar-Ge yaırımlarının daha çok paen hakkına sahip olduğu, ancak diğer konularda özel ve kamu sekörü Ar-Ge çalışmalarının eşi ağırlığa sahip oldukları belirilmekedir. Yaırım yapıkları konular açısından iki sekör incelendiğinde, örneğin özel sekörün daha çok uygulamalı araşırmalara, kamu sekörünün ise emel araşırmalar ile eknolojiye öncülük eden alanlara yöneldiği espi edilmişir. Uygulanan bazı poliikalar ile arımsal Ar-Ge poliikalarının ekilerinin ve büyüme ile ilişkilerinin incelendiği bazı çalışmalar aşağıda özelenmişir. Evenson ve Pray. (99) arafından yapılan Asya Tarımında Araşırma ve Verimlilik isimli çalışmalarında bir sekörde büyümenin gerçekleşmesi için, gelişmiş ekonomilerde olduğu gibi fakör verimliliğinin arması gerekiği belirilmişir. Bu çerçevede Asya arımsal araşırma, gelişirme kurumlarının gelişimi incelenmiş ve bu kapsamda uluslararası perspekifler arışılmışır. Ekonomerik yaklaşımlar için kalieli zaman serileri gerekliliği belirilmiş ancak pek çok gelişmiş ülkede bu verileri elde emenin zor olduğu vurgulanmışır. Bu yüzden arımsal araşırma sisemlerinin 6
değerlendirilmesinde (ex pos) genellikle uzun zaman serilerine ihiyaç duyulmakadır (en az 25 30 yıl). Shiva ve ark. (996), Amerika Tarımsal Araşırmalarının Geri Dönüşü; Coinegrasyon Model Sonuçları isimli çalışmalarında Birleşik Devlelerde araşırma yaırımlarının 930 990 dönemine ai verileri eşbüünleşme esi ile analiz edilmişir. Zaman serileri verimlilik, kamu ve özel Ar-Ge yaırımları, çifçilerin eğiimi, icare koşulları dikkae alınmış ve verilerin kesiksiz ve eşbüünleşik olduğu belirlenmişir. İç geiri oranı kamu araşırmaları için %27, özel sekör araşırmaları için %6 olarak ahmin edilmişir. Serns ve Bernsen (99 6), Kuzey Kamerun da Sığır Bezelyesi ve Sorgumla İlgili Araşırma ve Yayımın Eki Değerlemesi isimli çalışmada, sığır bezelyesi için iç karlılık oranını %5, sorgum için % olarak ahmin emişlerdir. İç karlılık oranı, yaırımın karlılığını ölçmede kullanılan bir yönemdir. Kamerun da sermaye maliyei %0 olduğu için, sığır bezelyesi araşırma ve yayım çalışmalarının ekonomik anlamda karlı olduğu belirlenmişir. Alex (998) arafından yapılan Tarımsal Araşırmaların Değerlendirilmesi, Eki Değerleme ve Performans İçin Bir Konsensüs Belirlenmesi isimli çalışmada araşırma değerlemesi esas olarak iki kısma ayrılmakadır; Birincisi performans değerlemesi olup, araşırma programı gerçekleşirilirken, süreci akip eden değerleme olarak anımlanmakadır. İkincisi ise eki değerlemesi olup, araşırma programının oraya çıkardığı değişimin analizi ve ölçülmesini ifade emekedir. Performans ve eki değerleme, nieliksel fakörler yanında niceliksel (mikarsal) fakörleri de içermekedir. Ekonomik eki, eki değerlemesinin en önemli kısmı olmakla birlike ek başına ekinin ölçülmesinde yeerli olmamakadır. Projelere finansal desek veren kişi ve kurumlar, yoksulluğun azalılması, çevrenin korunması, gıda güvenliği ve icarein gelişirilmesi konularında ne gibi sonuçlar elde edileceğini maemaiksel olarak görmek isemekedirler. Kilparick (998), Sosyal Bilimlere Yönelik Araşırmaların Faydasının Ölçülmesinde Kullanılabilecek Bazı Yönemler isimli çalışmasında, bu yönemlerin uzun zamandır çok farklı amaçlar için kullanıldığını ve bazılarının uygulamalı bilimlerde de kullanılmaya uygun olduğunu bildirmekedir. Örnek olay incelemesi (Case Sudy), fayda -masraf analizi, isaisiksel yönemler (regresyon analizi), yöneylem araşırma modellemeleri (amaç progra mlama), simulasyon sokasik modeller, araşırmaların eki değerlemesinde kullanılabilecek bazı yönemler olarak anıılmakadır. Shenggen ve ark. (998) arafından yapılan Kamu Harcamaları, Büyüme ve Yoksulluk isimli çalışmada Hindisan da 970 993 dönemine ai veriler kullanılarak kamu harcamalarının kırsal kesim ve verimlilik üzerine ekileri incelenmişir. Sonuç olarak yoksulluğun azalılması için Hindisan hükümeinin en önemli önceliğinin kırsal alanların alyapısı ve arımsal araşırmalar olduğu belirilmişir. Kliesen ve Poole (2000) arafından yapılan Para Poliikalarının Tarıma Ekileri isimli çalışmada; para poliikasının arım sekörü üzerinde ekisinin son derece açık olduğu belirilmişir. Bu ekininde düşük ve isikrarlı bir enflasyon oramı sağlamak olduğunu açıklanmışır. Bu durum arım sekörünün isikrarının korunmasına yardımcı olur. Dolayısıyla, para poliikası, arımsal gelir üzerinde önemli bir rol oynamakadır. Aynı zamanda oraya konan ekilerin sadece bir rol değil, uzun dönemde sürdürülebilir bir ekonomik büyümenin başarılmasında da ekili olduğunu ifade edilmişir. Esposi (2000) arafından yapılan Kamu Araşırma ve Yayım Yaırımlarının İalya Tarımına Ekileri isimli çalışmada kamu Ar-Ge ve yayım yaırımlarının İalya arımı üzerindeki ekileri incelenmişir. Çalışmada paramerik ve non paramerik yönemler kullanılmışır. Ampirik uygulama sonucu kamunun Ar-Ge ve yayım yaırımlarının ana ekisinin kapial kullanımı ve hayvansal ürünlerde olduğu belirlenmişir. Evenson (2000), Tarımsal Araşırma ve Yayımın Ekonomik Ekileri isimli çalışmasında arımsal araşırma ve yayım programlarının dünya ekonomisine kakı sağladığını belirmişir. Son yıllarda Ar- Ge ve yayım çalışmalarının arması ile çiflik verimliliğindeki arışlar, gelir arışı ve ükeici refahının yükselmesi gibi konularda ekonomik ekileri oraya çıkmışır. Çalışma çerçevesinde incelenen çok sayıda kaegoride iç geiri oranı yüksek çıkmışır. Elde edilen ahminlerin pek çoğununda gerçek ekonomik büyüme ile ilişkili olduğu belirlenmişir. 7
Alson ve Pardey (200) Araşırma Sonuçlarının Yeniden Değerlemesi başlıklı çalışmalarında; geleneksel meolar kullanılarak araşırma sonuçlarının genel faydasını, bu faydanın oransal olarak hangi projelerden kaynaklanmış olabileceğini değerlendirmişlerdir. Yalnızca araşırmaların yıllık geri dönüşüm oranını %99,9, hem araşırma hem yayımın yıllık geri dönüşüm oranını %47,6 ve yalnızca yayımın yıllık geri dönüşüm oranını %84,6 olarak ahmin emişlerdir. Önceki değerlemelerde kamu arımsal Ar-Ge yaırımlarının, arımsal verimliliği arırdığı belirilmekedir. Çok fakörlü verimlilik, ölçülebilen girdiler ve ölçülemeyen çıkılarla anımlanmaya çalışılmakadır. Bu nedenle araşırmaların faydasını ölçmede geleneksel prosedürü kullanmışlardır. Bu faydanın belirlenmesinde iki adım kullanmışlardır. Birincisi, Ar-Ge den başka diğer fakörlerin yardımıyla maemaikselleşirme, diğeri ise uygun araşırmaların faydalarının özel, bireysel, ulusal programlar kullanarak bunları oransallaşırmadır. Bu aşamada anımlanan maliyeler (araşırmanın maliyei), beklenen faydalar ve belirsiz ekiler anımlanmaya çalışılmışır. Çalışmanın sonucunda, arımsal araşırmalara yapılan yaırımların, sosyal olarak büünüyle karlı olduğu espi edilmişir. Qaim (200) arafından yapılan Tarımda Biyoeknoloji Kullanımının Değerlendirilmesi isimli çalışmada; Kenya da ransgenik virüs ve ekin biine dayanıklı alı paaesin ekonomik olarak yaygınlaşmasının önceden ahmin analizinin anımlandığı çalışmada, refah kazanımları analizi, faydamasraf analizi ve duyarlılık analizi yapılmışır. Yapılan modelleme sonucunda, hem üreiciler hem de ükeiciler için bir refah kazanımı olduğu, eknoloji ransferi ile kırsal ve az gelişmiş alanlarda gıda güvenliğinin arığı ve yoksulluğun azaldığı espi edilmişir. Kılınçer ve ark. (2005), Tarımsal Araşırmalarda Öncelikler ve Sraejiler isimli çalışmalarında arımsal araşırmaların ne denli uygulamaya akarılabildiği ve sorunların çözümüne ne ölçüde kakıda bulunabildiği ve ne ölçüde oplumsal yarara dönüşürüldüğü konularının bilimsel yönemlerle araşırılmasının önemine dikka çekmişlerdir. Erekin (2005), Yenilik ve Ekonomik Büyüme İlişkisi isimli çalışmasında, günümüzde bilim ve eknolojiye bağlı olarak oluşan yenilik, ekonomik büyümenin iici gücü olarak büyüme modellerinde ve uygulamaya yönelik çalışmalarda daha fazla ele alınan bir konu olduğunu belirmişir. Buna göre yenilik ekonomik büyümeye işgücü, sermaye ve oplam fakör verimliliği yönünden kakıda bulunur. Toplam fakör verimliliğinin arması büyümenin önemli bir gösergesidir. Uygulamada yeniliğin oplam fakör verimliliğine ekisinin değerlendirilmesinde Ar-Ge yoğunluğu bir ölçü olarak kullanılmakadır. Ar-Ge harcamaları bilgiye yaırım olarak düşünülebilir. Bu yüzden daha yüksek Ar Ge harcamaları daha yüksek büyüme hızına neden olur. Uygulamaya yönelik çalışmalarda, Ar-Ge ve verimlilik arışı arasında poziif ve güçlü bir ilişki bulunmuşur. Ancak kamunun yapığı Ar-Ge faaliyelerinin özel sekörün Ar-Ge yaırımlarının yerini aldığı durumlarda dışlama ekisi nedeniyle çıkı arışına olumsuz eki yapacağı belirilmekedir. Bahşi (2005) arafından yapılan Tarımda Kamu Yaırımlarının Tarımsal Büyüme Üzerine Ekileri isimli ez çalışmasında; İncelenen dönemde, reel arımsal yaırımlar ile reel arımsal gayri safi hasıla (GSH) arasında doğru yönde güçlü ilişkilerin varlığı ampirik olarak oraya konulmuşur. Tarımsal reel gayri safi hasıla ile arıma yapılan oplam reel yaırımlar arasındaki korelasyon kasayısı 0,83, arımsal GSH ile arımsal kamu yaırımları arasındaki korelasyon kasayısı 0,73 olarak bulunmuşur. Yıldız (2006) arafından yapılan Türkiye'de Uygulanan Para ve Maliye Poliikalarının Tarımsal Üreime Olan Ekilerinin Ekonomik Analizi isimli ez çalışmasında arım sekörüne yönelik deseklerde para poliikası araçlarından arımsal kredilerin, ilk dönemden başlayarak kısa ve uzun dönemde arımsal GSMH yı ekilediği ekonomerik yönemlerle oraya konulmuşur. Kiani ve ark. (2008) arafından yapılan Toplam Fakör Verimliliği ve Tarımsal Araşırma İlişkisi; Pakisan Pencap Bölgesi Al Sekör Ürünlerinden Kanılar isimli çalışmada Pakisan ın Pencap bölgesinde TFV kullanılarak 970 2004 dönemi için arımsal araşırma harcamaları ve verimlilik arasındaki ilişki incelenmişir. Tornqvis-Theil indeksi kullanılarak 24 ade arla ve bahçe külürleri ürünlerine ai veriler kullanılarak oplam fakör verimliliği ölçülmeye çalışılmışır. Elde edilen sonuçlara göre arımsal araşırma harcamaları, rakör sayıları ve alyapı TFV üzerine poziif ve önemli eki yapmışır. Çalışmada ayrıca Pencap arımsal araşırma yaırımlarının geri dönüşünün cazip olduğu belirilmişir. 8
Alın ve Kaya (2009) arafından yapılan Türkiye de Ar-Ge Harcamaları ve Ekonomik Büyüme Arasındaki Nedensel İlişkinin Analizi isimli çalışmada; Ar-Ge harcamaları-büyüme ilişkisine içsel büyüme modellerinde geniş bir şekilde değinilmiş faka bu ilişkinin varlığı ve bu ilişkinin yönü son zamanlarda yapılan çalışmalarda arışılmaya başlanmışır. Bu çalışmada Türkiye için Ar-Ge harcamaları-büyüme ilişkisi nedensellik bağlamında analiz edilmişir. Bunun için yönem olarak VEC (Vecor Error Correcion) modeli seçilmişir. Çalışma sonucu kısa dönemde (990 2005) Ar-Ge harcamaları-ekonomik büyüme ilişkisi espi edilememiş, ancak uzun dönemde Ar-Ge harcamalarının büyümenin neden olduğu sonucuna ulaşılmışır. Çeinkaya ve Şahin (2009 ), Türkiye de Toplam Kamu Harcamaları ve Üreim İlişkisi isimli çalışmada Türkiye de kamu harcamaları ve oplam üreim düzeyi arasındaki ilişkiyi incelemişlerdir. Bu amaçla 924 2007 Türkiye yıllık kamu giderleri ve Gayri Safi Yuriçi Hâsıla veri seinden yararlanılmışır. Değişkenler arası ilişki En Küçük Kareler Yönemi, Johansen Eşbüünleşme Tesi (co-inegrasyon), Granger Nedensellik Tesi ve Vekör Haa Düzelme modelinden elde edilen genelleşirilmiş eki-epki fonksiyonları ile ahmin edilmişir. Johansen eşbüünleşme esi sonuçlarına göre iki değişken arasında uzun dönemli bir ilişki söz konusudur. Granger nedensellik esi değişkenler arasında iki yönlü bir nedensellik ilişkisine işare emişir. Alene (2009) arafından yapılan Afrika Tarımında Verimlilik Arışları ve Ar Ge nin Ekisi isimli çalışmada, 970 2004 dönemi için Afrika arımının verimliliği ölçülmeye çalışılmışır. Malmquis indeks yönemi kullanılarak oplam fakör verimliliğindeki değişim incelenmişir. Söz konusu dönem için oralama verimlilik arışı yıllık %0,3 olarak hesaplanmışır. Tarımsal araşırmaların verimlik üzerine poziif ve önemli eki yapığı görülmüşür. Nazlıoğlu (200) arafından yapılan Makro İkisa Poliikalarının Tarımsal Üreim Üzerindeki Ekileri; Gelişmiş ve Gelişmeke Olan Ülkeler İçin Bir Karşılaşırma isimli ez çalışmasında; arımsal fiyalar, para arzı, kamu harcamaları, enflasyon oranı, faiz oranı ve döviz kurunun arımsal üreim üzerindeki ekileri panel eşbüünleşme yönemleriyle analiz edilmişir. Elde edilen bulgular, arımsal üreimin arımsal fiyalardaki arış ve döviz kurundaki yükselmeden (ulusal para nın değer kaybından) poziif yönde ekilendiğini gösermekedir. Ayrıca, arımsal üreim ile para arzı, kamu harcamaları, enflasyon oranı ve faiz oranı arasında doğrudan ilişkiler olduğu yönünde güçlü kanılar elde edilmemesine rağmen, dolaylı ilişkilerin bulunduğu görülmekedir. Korkmaz (200) arafından yapılan Türkiye de Ar-Ge Yaırımları ve Ekonomik Büyüme Arasındaki İlişkinin VAR Modeli İle Analizi isimli çalışmada; Ar-Ge ve ekonomik büyüme arasında uzun dönemli ilişkinin varlığı Johansen eşbüünleşme esi ile araşırılmışır. Sonuçlar her iki değişken arasında eşbüünleşme ilişkisinin var olduğunu gösermiş ve söz konusu iki değişkenin uzun dönemde birbirlerini ekiledikleri sonucuna varılmışır. Granger nedensellik esi sonucunda, kısa dönemde Ar- Ge harcamalarının GSYİH yi ekilediği sonucuna varılmışır. Genç ve Aasoy (200) arafından yapılan Ar-Ge Harcamaları ve Ekonomik Büyüme İlişkisi: Panel Veri Analizi isimli çalışma ile 34 ülke için araşırma ve gelişirme harcamaları ve ekonomik büyüme arasındaki ilişkiler araşırılmışır. 997 2008 dönemine ai yıllık verilerle panel nedensellik esinin uygulanması, Ar-Ge harcamalarından ekonomik büyümeye doğru ek yönlü nedensellik ilişkisinin olduğunu oraya koymakadır. Okumuş (202) arafından yapılan Tarım Poliikaları ve Zaman Serileri Analizi; Türkiye de Pamuk Fiyalarına Bir Uygulama isimli çalışmada pamuk üreimi, borsada oluşan pamuk fiyaı ve mazo fiyaı arasındaki ilişki VAR yönemiyle analiz edilmişir. Bulgulara göre bir önceki yılın üreim mikarı ve pamuk fiyaı üreim üzerinde önemli fakörler olarak bulunmuşur. Nedensellik analizi ise mazo fiyaı ile üreim arasında güçlü bir ilişkinin olduğunu oraya koymuşur. 9