ZEÖ/İEÖ217 ERKEN ÇOCUKLUKTA ÖZEL EĞİTİM 1. ÜNİTE: EÇÖZE YE İLİŞKİN TEMEL KAVRAMLAR 2. MODÜL: EÇÖZE: Kuramsal Temeller Doç. Dr. İbrahim H. Diken Anadolu Üniversitesi, Eğitim Fakültesi, Özel Eğitim Bölümü
EÇÖZE nin Temelleri 3 Temel nokta; Toplumun küçük çocukları koruma ve bakım sağlamasına ilişkin sorumluluk taşıdığı inancı, Kronik özür durumuna bağlı veya yoksulluk ortamında büyümenin sonucu özel eğitime gereksinim duyan çocukların gereksinimlerini karşılama gerekliliği düşüncesi, Önlemenin uygulama/tedaviden daha iyi olduğu; sağlanacak erken eğitimin sonraki sağaltım/iyileştirmeden daha iyi olduğu düşüncesi (Meisels and Shonkoff, 2000).
Çevresel/Ekolojik Model (Ecological Model) Karşılıklı Etkileşim Teorisi (Transactioanal Theory) Aile-merkezli Uygulamalar (Family-centered Practices) İlişki-temelli yaklaşımlar (Relationship-based Approaches) Güçlü yönleri temel alan yaklaşım (Strengths-based approach)
Çevresel/Ekolojik Model
Çevresel/Ekolojik Model 0-6 yaş dönemi küçük çocuklar çoklu bir sistemin parçasıdır (aile, toplum, kültür, vb.) Her sistem dinamik olarak birbiri ile etkileşim içindedir ve birbirini etkiler Çocuk ailesiyle birlikte yaşadığı yakın çevresi içinde sosyo-kültürel değerleriyle bir bütün olarak ele alınmalı ve anlaşılmaya çalışılmalıdır
Transaksiyonel (Karşılıklı Etkileşim) Kuramı: Erken Eğitimin Gelişimsel Ekolojisi Çocuk gelişimini destekleyici programlar üç temel noktaya odaklanmak zorundadır: 1. Çocuk gelişimini çocuğun çevresini oluşturan çoklu düzeylerde çoklu etmenlerden etkilenmektedir. 2. Bu düzeylerdeki süreçlerde çokludur ve aile ve sosyal çevre içerisindeki çeşitli sosyokültürel özellikler önemli rol oynar. 3. Erken çocuklukta özel eğitim hizmetleri bireysel olmak zorundadır. Yani spesifik bir kültürde spesifik bir ailedeki spesifik bir çocuğa ilişkin spesifik bir probleme odaklanmalıdır.
Transaksiyonel (Karşılıklı Etkileşim) Kuramı: Erken Eğitimin Gelişimsel Ekolojisi Bu teori, çocuğun gelişimini tek bir faktörün veya etmenin etkilemediğini tersine çoklu faktörün etkileşimi sonucu çocuğun gelişiminin etkilendiği üzerinde durur. Bu faktörleri ekolojik bir çerçevede ele alır. Çoklu negatif özelliklere sahip bir aile ortamında büyüyen bir çocuğun, daha az negatif özellikelere sahip aile ortamında büyüyen bir çocuğa nazaran bulunduğu durumdan gelişimsel olarak daha olumsuz etkilenecektir.
Transaksiyonel model: Çocuğun yakın çevresi, yakın çevrenin çocuğun gelişimi üzerindeki karşılıklı etkisi Ekolojik model: gelişimin kompleksliği ve çok sayıdaki çevresel faktörün çocuğun gelişimi üzerindeki etkisi.
TRANSAKSİYONEL VE ÇEVRESEL MODELLERİN EÇÖZE ALANINA YANSIMALARI Ebeveyn (birincil bakıcı)-çocuk Etkileşimi - Çocuk gelişimi üzerinde kim ne kadar etkili. Aile (Anne-Baba, kardeş, aile büyükleri) Yakın çevre (Akrabalar,Meslek <uzmanları, Komşular ) Uzak çevre (Eğitim sistemi, medya, devletin destek hizmetleri)
Çocuğun gelişimini, ne çocuğun bireysel özellikleri, ne de çocuğu çevreleyen çevresel faktörler tek başına etkilememektedir Çocuğa ilişkin gelişimsel doğurgular, çocuğun çevresiyle etkileşimi sonucu ortaya çıkmaktadır. Bu nedenler, sadece çocuğa odaklı programlar veya yaklaşımlar sınırlı kalacaktır. Çocuğun yakın çevresi ile bir bütün olarak ele alınması zorunlu görülmektedir. Dolayısıyla, çocuğun gelişimi çocuğun bireysel özellikleri ile beraber ailesinin veya sosyal çevresinin kendisine sunduğu deneyim/yaşantıların etkileşiminden doğrudan etkilenmekte ve şekillenmektedir. Bu bağlamda çocuğun bireysel özellikleri ile beraber çocuğun yakın çevresindeki faktörlerin gözönünde tutulması gerekir. Aile süreci (Ailedeki otonomi, ailedeki disiplin, evlilik durumu (evli veya boşanmış), ebeveynin eğitim düzeyi, ebeveyenlik yeterliği, ruhsal durumu, sosyal ve ekonomik kaynakları, evde yaşayan insan sayısı, sosyal destek kaynakları, akranlarla etkileşim olanağı, yaşanılan bölgenin SES, okulun durumu, vb.)
Gelişimsel bir probleme yol açan transaksiyonel süreç örneği ANNE Şiddetli Kaygı, Endişe Etkileşimden Kaçınma ÇOCUK Doğumda Sorun Zor Mizaç/Huy Gecikmiş Dil ve Konuşma Zaman Z1 Z2 Z3 Z4 Z5
Aile-merkezli Uygulamalar Aile ile birlikte, aile içinde çocuğa yoğunlaşma Ailenin güçlü ve zayıf yönlerini/özelliklerini gözönüne alma Aileyi sunulan hizmetin tüm aşamasına dahil etme Aile ile hizmeti sunan uzman personel arasında eşit işbirliğini destekleme Bilgi, beceri, ve kaynakların paylaşımı
İlişki-temelli yaklaşımlar Tüm öğrenmeler ilişkiler/etkileşimler bağlamında gerçekleşir Çocuk Ebeveyn-Çocuk ilişkisi/etkileşimi birincil bir önem taşımaktadır ve erken eğitim çabalarının odak noktası olmalıdır Ebeveyn/ Bakıcı ÖE hizmeti sunan Uzman Erken eğitim uygulamalarından olumlu sonuçlar alınması (a) Ebeveyn/Bakıcı ve Erken eğitim uzmanı, (b) Erken eğitim uzmanı ve çocuk, (c) Ebeveyn/bakıcı-çocuk arasındaki olumlu etkileşimleri zorunlu kılmaktadır
Güçlü yönleri temel alan yaklaşım Ailelere; Güçlü yönlerini ve desteğe ihtiyaç duydukları alanları belirleyerek, Çocuklarının yapabileceklerine odaklanmalarını sağlamaya çalışarak, Başarıyı/ilerlemeyi fark etmelerini ve kutlamalarını sağlamaya çalışarak, Çocuklarının gelişimini olumlu yönde desteklemeleri yönünde onları hazırlayarak yardımcı olma.
DİĞER KURAMLAR BİYOLOJİK K KURAMLAR Bağlanma Kuramı Nörogelişimsel imsel Yaklaşı şımlar DAVRANIŞÇ ŞÇI I KURAMLAR Klasik/Edimsel Koşullanma Sosyal Öğrenme Ö Kuramı BİLİŞSEL KURAMLAR Piaget in in Bilişsel Gelişim im Kuramı Vygotsky in Bilişsel Gelişim im Kuramı
3 DÜZEYLİ ERKEN ÖNLEME/EĞİ ĞİTİM M YAKLAŞIMLARI Yoğun Müdahele Programları (Target Interventions) Problem/sorun ağıa ğır r durumdayken veya kronikleş mişken sağlanan programlar ÜÇÜNCÜL ÖNLEME Seçilmiş Müdahele Programları (Selected Interventions) İKİNCİL L ÖNLEME Problem/sorun belirlendikten sonra problemin daha da ilerlememesi/kronikleşm emesi/ikincil özre dönüş m emesi için sağlanan programlar BİRİNCİL ÖNLEME Genel Müdahele Programları (Universal Interventions) Problem/Sorun ortaya çıkmadan önleme Kaynak: Walker, Ramsey, ve Gresham, 2004