1 TÜRKİYEDE VE DÜNYADA YEM SEKTÖRÜNE GENEL BAKIŞ, BEKLENTİLER Prof Dr Nizamettin ŞENKÖYLÜ Türkiye Yem Sanayicileri Birliği, Genel Sekreteri Giriş Global olarak gıda üretimine ve gıda gereksinimine bakıldığı zaman gıdaya erişimin giderek zorlaştığı, buna yol açan başlıca faktörlerin nüfus artışı, gelir düzeyindeki artış, iklim değişikliği ve kuraklık, su kaynaklarının azalması, tarıma elverişli toprakların giderek daralması, şehirleşme, mısır ile buğday gibi önemli tahıllardan ve soya ve kanola gibi önemli yağlı tohumlardan biyoyakıt (biyoetanol, biyodizel) eldesi olduğu belirtilmektedir. Bugün 7 milyar olduğu bilinen dünya nüfusunun 2023 te 8 ve 2050 yılında 9,3 milyar olacağı tahmin edilmektedir. Zaten bu günkü nüfusun 1 milyardan fazlası yetersiz beslenme ve açlık tehdidiyle karşı karşıya bulunmaktadır. Diğer taraftan Çin, Hindistan, Endonezya, Brezilya ve Rusya gibi nüfusu kalabalık ve gelişmekte olan ülkelerde 10 ila 15 yıllık vadede 1.25 milyar nüfusun daha alt gelir gruplarından orta gelir grubuna doğru sınıf atlayacağı yapılan yorumlar arasında dikkat çekmektedir. Dünya nüfusunun bir bölümünün gelir düzeyindeki artış yaşam standardını da yükseltmekte, beslemeyle ilgili talep ve tercihleri etkilediği görülmektedir. Hayvansal proteine olan talep her geçen gün artmaktadır. Nitekim 2010 ile 2030 yılları arasındaki 20 yılda hayvansal proteine olan talebin %45 oranında artacağı tahmin edilmektedir (Mulder, 2014). İklim değişikliği ve kuraklık insanlığın önündeki en önemli tehdit olarak nitelendirilebilir. Nitekim, son yıllarda görülen kuraklık olaylarının tarımsal üretimin daralmasına neden olduğu ve ülkemiz dahil bir çok tarımsal bölgeyi etkilediği, sinsi bir şekilde ilerleyen kuraklığa bağlı olarak yer üstü ve yer altı sularının da giderek azaldığı görülmektedir. Tarıma elverişli topraklar her geçen gün şehirleşme olgusu nedeniyle azalmaktadır. Son zamanlarda tahıl ve yağlı tohumların biyoetanol ve biyodizel üretmek amacıyla kullanımı Gıda mı, enerji mi? paradoksunu gündeme getirmekte, Kuzey ve Güney Amerika ile Avrupa da bu ürünlerin enerji üretimi için kullanımının giderek artması gıda kaynaklarının azalmasına yol açmaktadır. Bütün bu gelişmeler bir taraftan hayvansal ürünlere olan talebi artırırken, diğer taraftan hayvansal gıdalara erişimi güçleştirmektedir. Yem ve Hayvancılık Sektörlerinde Küresel Durum Nedir? Hayvancılık ve yem sektörlerine bakıldığında FAO, WHO, OECD, IFIF gibi önemli küresel kurumların ajandalarında yukarıda değinilen hususlara ek olarak sürdürülebilirlik, gıda güvenliği, eşitlik/büyüme ve bu bağlamda Aile tipi hayvancılığın desteklenmesi gibi başlıkların öne çıktığı görülmektedir. Gelişmekte olan ülkelerde kırsal kesimde yaşayanların %60 ı hayvan beslemekte ve 1,7 milyar nüfus geçimini hayvancılıktan sağlamaktadır. Hayvancılıktan geçinenlerin 1 milyarı yoksul iken 530 milyonu ise aşırı derecede fakirdir. Dünya nüfusunun 150 milyonu göçer hayvancılıkla uğraşmaktadır. Keza, küçük çaptaki hayvancılık işletmeleri iklim değişikliğine aşırı duyarlı durumda
2 olup, nüfus artışı, gelir artışı, şehirleşme gibi nedenlerle hayvansal ürünlere olan talebin 2050 de %70 artmış olacağı tahmin edilmektedir. Diğer bir olumsuzluk hayvancılık sektöründeki büyüme sürecinin eşit olmayan şartlarda gelişmekte olmasıdır. Küresel çapta hayvansal gıdanın insan beslenmesindeki payı %25 iken, bu değer gelişmiş zengin ülkelerde %40 tır. Hayvancılık, esas olarak insan gıdası olmayan maddeleri değerli besin maddelerine dönüştürmede önemli derecede rol oynayan bir sektördür. Buna karşın, kullanılan arazinin %30 unu kaplaması, toplam dünya sera gazı emisyonunun %14,5 undan (%80 i ruminantlardan) sorumlu olması, küresel su kullanımında payının %8 ila 15 i bulması göz ardı edilmemesi gereken hususlardır. Üzerinde mutlaka durulması gereken diğer bir konu ise, üretilen gıdanın %30 u israf edilirken, et ve et ürünlerinde bu oranın %11 i bulmasıdır (Steinfeld, 2014). Şekil 1. Hayvansal protein talebindeki artış (Mulder, 2014) Dünyada Tahıl ve Karma Yem Durumu Türkiye de yem ve hayvancılık sektörlerinin durumuna geçmeden önce dünyada bu sektörlere geniş perspektiften bakmakta yarar vardır. Dünyadaki genel durumu irdelemek için Uluslararası Tahıl Konseyi (IGC), AB de tarım sektörünü fonlamasıyla bilinen Rabobank (Hollanda) ve ABD Tarım Bakanlığı (USDA) Ekonomik Araştırma Servisi uzmanlarının bu konudaki analiz ve yorumlarına ağırlıklı olarak yer verilmiştir. Dünyadaki 2007 yılı kuraklığından sonra, 2012/13 üretim sezonundaki fiyat dalgalanmaları ve istikrarsızlık durumuna ABD, Güney Amerika ve Rusya daki 2012/13 üretim dönemi kıtasal kuraklıklarının neden olduğu ve üretimi olumsuz yönde etkilediği bilinmektedir. İçinde bulunduğumuz 2014 yılına gelindiğinde Dünya toplam tahıl (buğday, arpa, mısır, sorgum, yulaf, çavdar) üretimi tahminleri geçen seneki rekorların aşılarak 1988 milyon tona ulaştığını
3 göstermektedir. Bu artış mısır üretimindeki artıştan kaynaklanmakta olup, ABD de artış beklentileri devam etmektedir. Tahıl kullanımına ilişkin projeksiyonlar da yıldan/yıla %2 artışla 1.961 milyon tona ulaştığını göstermektedir. Stokların ise son 15 yılın en yükseği olan 429 milyon tona yükseldiğinin beklendiği görülmektedir. Geçen 2013/14 sezonunda ise 401 milyon ton olarak gerçekleşmesi beklenmektedir (Tablo 1). Milyon ton TOPLAM TAHILLAR a DÜNYA TAHIL VE SOYA ÜRETİM TAHMİNLERİ 11/12 12/13 13/14 14/15 (tahmin) (öngörü) 25.09.14 30.10.14 Üretim 1851 1790 1993 1983 1988 Ticaret 271 269 308 292 295 Tüketim 1855 1815 1927 1958 1961 Devreden stok 360 335 401 429 429 yıldan yıla değişim -4-25 66 28 Önemli ihracatçılar b 124 96 119 147 149 SOYA FASULYESİ Üretim 241 272 284 310 307 Ticaret 94 99 111 114 115 Tüketim 254 267 283 300 297 Devreden stok 23 27 29 39 40 yıldan yıla değişim -13 5 1 11 Önemli ihracatçılar c 6 9 10 21 22 a) Buğday, mısır, arpa, sorgum, yulaf ve çavdar b) Arjantin, Avustralya, Kanada, AB, Kazakistan, Rusya, Ukrayna, ABD c) Arjantin, Brezilya, ABD Kaynak : IGC, Ekim 2014 Tablo 1. Dünya tahıl ve soya üretimi Dünya tahıl üretimine bakıldığı zaman 2013 itibariyle bunun 1980 milyon tonu aştığı ve 2014 sonu itibariyle tahıl üretiminin 2 milyon tona çok yaklaşacağı tahmin edilmektedir. Tahıl olarak başta buğday olmak üzere mısır, arpa sorgum yulaf ve çavdar gelmektedir. Dünya tahıl ticaretinde pirinç bu gruba dahil edilmemekte, tek başına ayrı bir kategoride değerlendirilmektedir. Pirinç üretimi 2013 itibariyle 476 milyon ton dur. Buğday Kuzey yarım kürede hasadı biten buğday 2014/15 dönemi dünya üretiminin geçen yıla kıyasla yüksek olacağını göstermektedir. Diğer taraftan 2015/16 dönemi ekimleri iyi gitmektedir. Buğday talep tahmini önemli derecede artacak gibi gözükmekte ve gıda, yem ve endüstriyel kullanım nedeniyle yıllık %2 artışla 710 milyon ton beklentisiyle rekora gideceği düşünülmektedir. Buğday stokları 8 temel ihracatçı ülkede (Arjantin, Avustralya, Kanada, AB, Kazakistan, Rusya, Ukrayna, ABD) son 4 yılın en yükseğine çıkmaktadır. AB bölgesinde yılsonu stoklarının önceki yılın 2 katı olarak gerçekleşmesi beklenmektedir.
4 Uluslararası Tahıl Konseyi ne (IGC, 2014) göre buğday fiyat endeksi %3 yükselmekte ve diğer tahıllar da bu durumdan etkilenmektedir. Durum buğdayı fiyatları küresel arz daralması nedeniyle hızla artmaktadır. Mısır ABD ve AB tahıl üretim tahminleri güncellendiği halde, Çin ile Güney Afrika da beklenen üretim düşüklüğü nedeniyle dünya üretimi hala geçen seneki rekorun altında görünmektedir. Küresel tedarikçiler, özellikle ana ihracatçılar, yılsonu stoklarının 1987/88 den beri en yükseğine tırmanmış olması nedeniyle gayet rahatlamış gözükmekte ve mısır kullanımında ise yeni rekorlara ulaşılması beklenmektedir. Dünya et üretiminin artmaya devam etmesi ve mısırda görülen fiyat avantajı nedeniyle daha fazla talep görebileceği sanılmaktadır. 2014 yılının Ekim ayı ile beraber mısır fiyatları keskin bir düşüşün ardından biraz toparlansa da son 4 yılın en düşük seviyelerine yaklaşmış gözükmektedir. Yağlı Tohumlar Karma yem üretiminde ve küresel ticaretinde rol oynayan diğer bir hammadde grubu yağlı tohumlar olup bunların 2014 sonu itibariyle beklenen toplam üretim miktarının 500 milyon tonu bulması tahmin edilmektedir. Soyada 2013/14 sezonunda 284 milyon ton ile sonuçlanması beklenen üretimin 2014/15 sezonunda 307 milyon tona çıkacağı tahmin edilirken, yıldan yıla %8 artışla yeni bir rekor kaydedileceği rapor edilmektedir. Sezon sonu stokların 40 milyon ton olarak gerçekleşeceği beklenmekte olup, soya ticaretinde Çin in alımlarındaki yavaşlama nedeniyle yıllık artışın %3 olarak gerçekleşeceği düşünülmektedir Dünya soya üretimi Brezilya da bu yılki sıcak havaların 2014/15 erken ekim dönemini olumsuz etkilemesi nedeniyle 3 milyon ton aşağıda kalarak yıldan yıla % 8 artışla yeni bir rekora koşmaktadır. 2014/15 kolza/kanola üretiminde artış beklenmekte olup, Kanada ve Avustralya daki ürün kayıplarını telafi edecek ölçüde AB de yüksek üretim öngörülmektedir. 2015/16 sezonu ekimleri için AB de yıldan yıla %4 düşüş beklenmektedir. Diğer bir önemli yağlı tohum ise son yıllarda bitkisel yağ kaynağı olmasının yanı sıra biyodizel katkısı olarak giderek artan ve küspesi bitkisel protein kaynağı olarak değerlendirilen kolza/kanola bitkisidir. Kolza/kanola nın üretiminin 2014 sonu itibariyle 80 milyon tonu bulması beklenmektedir. Daha sonra ayçiçeği ve pamuk tohumu yem sektöründe önemli derecede rol oynayan yağlı tohumlardır. Son yıllarda palm yağı ve küspesi de yem sektöründe enerji ve protein kaynağı olarak önemli derecede rol oynamaya başlamıştır.
5 Dünya Tahıl ve Yağlı Tohum Fiyatları Dünya tahıl ve yağlı tohum fiyatlarına bakıldığı zaman son 6-7 yılda fiyat dalgalanmalarının ve piyasa istikrarsızlığının en üst düzeye tırmandığı ve benzer durumun gıda fiyatlarına da yansıdığı görülmektedir. 2008 kriziyle birlikte ABD nin dolarizasyon politikalarının, Çin ekonomisinde görülen yüksek büyüme ile birlikte gelir düzeyinin artışı ve soya ve mısır gibi hammaddelere olan talebi aşırı derecede yükselmesiyle fiyatların tırmanmasında etkili bir faktör olarak rol aldığı rapor edilmektedir. Fiyatların 2008 yılı itibariyle soyada 250 USD/ton dan 550-600 USD/tona, buğdayda 150 USD/ton dan 450 USD/tona ve mısırda ise, 150 USD/ton dan 300 USD/ton a tırmanması, dünya 2008 yılı finansal krizi ile aynı zamana gelmesi bakımından ilginçtir. Uluslararası piyasadaki dalgalı seyir 2014 yılı başına kadar sürmüş daha sonra sakinleşerek Ekim 2014 itibariyle soyada 400, buğdayda 200 ve mısırda ise 150 USD/ton a kadar gerilemiştir (Şekil 2). ABD ve Brezilya daki kötü havanın etkisiyle ihracat kotasyonları yükselmekte; satın alma ve sipariş iştahı artmaktadır. İthalatçı ülkeler arasında Çin in başı çekmesiyle soya fiyatlarında keskin artışlar görülmektedir. Şekil 2. Dünya tahıl ve yağlı tohum fiyatları (Rabobank, 2014) Çin ekonomisindeki muazzam büyüme ve dramatik gıda talebi yemle ilgili piyasaları allak bullak etmiş, fiyatlarda ciddi istikrarsızlığa ve dalgalanmaya yol açmıştır. Çin in tek başına soya ithalatı diğer tüm ülkelerin ithalatını ikiye katlayarak 2013 yılında 70 milyon tona yaklaşmıştır (Şekil 3).
6 Şekil 3. Çin ve diğer pazarların soya ithalat payları DÜNYA YEM ÜRETİMİ Dünyada karma yem üretiminin, 2000 yılında 600 milyon ton iken 2013 yılında 1 milyar tona yaklaştığı ve yılda ortalama %5 e yakın bir büyüme sergilediği görülmektedir (Şekil 4). Karma yem üretiminde Çin in 200, ABD nin 170, AB nin 156 ve Brezilya nın da 66 milyon ton ile en yüksek miktarda yem üreten ülkeler arasında ilk 4 sırada yer aldıkları dikkat çekmektedir (Tablo 2).
7 Kaynak: FEFAC-Feed International-Alltech Raporları, 2014 Şekil 4. Dünya da karma yem üretimi Bu ülkeler arasında yem hammaddesi üretimi bakımından kendine yeterli olduğu gibi dışarıya tahıl ve yağlı tohum veya küspe satan ülkeler ABD ile Brezilya ve Arjantin dir. Çin ile AB ülkeleri bitkisel protein kaynağı olarak soya fasulyesi ve/veya küspesini başlıca ihracatçı olan Kuzey ve Güney Amerika ülkelerinden almaktadır. Çin, AB ve Japonya gibi ülkeler soyanın yanısıra mısır, mısır türevleri ve diğer tahılları da ithal etmektedirler. Tablo 2. Bazı ülkelerin 2013 yılı karma yem üretimleri Sıra Ülke Milyon ton Sıra Ülke Milyon ton 1 Çin 200 9 Almanya 23 2 ABD 170 10 Fransa 21 3 AB 27 156 11 İspanya 21 4 Brezilya 67 12 Kanada 20 5 Meksika 29 13 Kore 19 6 Hindistan 26 14 Türkiye* 16 7 Rusya 25 15 İngiltere 16 8 Japonya 24 16 Tayland 16 *Karma yem üretimi kendi yemini yapan işletmeler dahil 20 milyon tondur. Kaynak: FEFAC, Alltech, 2104 Dünya karma yem üretimi açısından en önemli yem hammaddelerinin mısır ile soya olduğu vurgulanabilir. Bu hammaddelerin küresel çaptaki ticaretinde karma yem başta olmak üzere endüstriyel kullanım ile gıdanın önde geldiği belirtilebilir. TÜRKİYE DE KARMA YEM ÜRETİMİ Türkiye de 2013 yılı itibariyle karma yem üretimi yem sanayini oluşturan faal durumdaki 492 fabrikada tek vardiyada %95 kapasiteyle çalışarak 16 milyon ton olarak gerçekleşmiştir. Bunların 167 si Türkiye Yem sanayicileri Birliği ne üye olup toplam karma yem üretiminin yaklaşık %80 ini temsil etmektedir. Türkiye de karma yem üretimi kendi yemini yapan işletmeler dâhil 20 milyon
8 tondur. Üretilen 16 milyon ton karma yemin 9,1 milyon tonunu büyükbaş-küçükbaş hayvan yemi, 6,4 milyon tonunu kanatlı yemi ve geri kalan 0,5 milyon tonunu ise başta balık yemleri olmak üzere at ve kedi-köpek yemleri oluşturmaktadır. Türkiye de özellikle 2010 yılından itibaren karma yem üretiminin hızla artmaya başladığı ve karma yem üretimindeki büyümenin yıllık ortalama %11 e ulaştığı söylenebilir (Tablo 3). Tablo 3. Türkiye de türlere göre karma yem üretimi Yıllar KANATLI BÜYÜK- KÜÇÜKBAŞ DİĞER Toplam 2000 3.012.483 3.606.788 42.955 6.662.226 2001 2.456.645 2.677.066 44.619 5.178.330 2002 2.498.744 2.625.624 51.713 5.176.081 2003 2.775.169 3.015.949 62.279 5.853.397 2004 3.163.394 3.664.651 77.525 6.905.570 2005 3.054.349 3.718.610 61.314 6.834.273 2006 2.872.860 4.516.646 77.575 7.467.081 2007 3.529.359 5.447.210 175.863 9.152.432 2008 4.017.631 5.378.060 164.926 9.560.617 2009 4.127.349 5.110.492 181.355 9.419.196 2010 4.962.054 6.301.645 237.424 11.501.123 2011 5.581.390 7.279.252 301.698 13.162.340 2012 5.953.696 8.078.771 456.073 14.488.539 2013 6.370.673 9.127.412 463.783 15.961.867 Kaynak: Gıda Kontrol Genel Müdürlüğü, GTHB (2014) TÜRKİYE DE TAHIL VE YAĞLI TOHUM ÜRETİMİ Karma yem üretiminde en önemli hammaddelerini tahıllar, yağlı tohumlar ile bunların endüstriyel yan ürünleri oluşturmaktadır. Türkiye deki toplam tahıl üretimi başta buğday, arpa ve mısır olmak üzere toplam 36 milyonu bulmaktadır. 2013 yılı itibariyle ülkemizde buğday, arpa ve mısır yaklaşık üretimleri sırasıyla 22, 8 ve 6 milyon ton olarak geçekleşmiştir. Tahıl üretiminde son 13 yıl da önemli bir gelişme kaydedilemediği ve 2000 yılından 33 milyon tondan 2013 yılına % 0,7 yıllık ortalama artışla 36 milyon tona ulaşılabildiği görülmektedir. Yani son on yıldaki artış yıllık %1 in bile altındadır. Ancak, 2014 yılına gelindiğinde toplam tahıl üretiminin 32.5 milyon tona düştüğü görülür (buğday, 19, arpa 6 ve mısır 6 milyon ton) (Şekil 5).
9 Kaynak: TÜİK, 2014 Şekil 5. Türkiye de tahıl üretimi Keza bitkisel yağ ve bitkisel protein kaynağı olan yağlı tohum üretimine bakıldığı zaman buradaki gelişmenin tahıl grubuna göre daha iyi olduğu ve 2000 yılındaki 2 milyon tonun üzerinde %50 üretim artışıyla 3 milyon tonun üzerine çıkıldığı gözlenmektedir. Yağlı tohum üretim politikalarına bakıldığında pamuk tohumu gerilerken ayçiçeğinde üretim artışı olduğu ve soyada ise bir politika değişikliği olmadığı üretimin son 20 yıldır bir türlü artmayışından anlaşılmaktadır (2013 de 200 bin ton). Ekimine son 5-6 yıldır destek verilmekte olan kolza-kanola bitkisinde ise önemli bir artış olmadığı görülmüştür (Şekil 6). Kaynak: TÜİK, 2014 Şekil 6. Türkiye de yağlı tohum üretimi
10 YEM HAMAMDDELERİ İTHALATI Yerli tahıl ve yağlı tohum üretimleri karma yem hammadde ihtiyacını karşılayamadığından başta yağlı tohum ve küspeleri olmak üzere mısır, kepek, DDGS (mısırdan etanol üretimi yan ürünü) ve balık unu ithalatı yapılarak karma yem üretimi gerçekleştirilmeye çalışılmaktadır. İthal edilen hammadde miktarı 7 milyon tonu biraz geçmekte olup, bunun için ödenen döviz miktarı 3 milyar doları aşkındır (Tablo 4). Tablo 4. Yem hammaddelerinin ithalat miktarı (bin ton) ve değeri (milyon USD) CİNSİ 2011 2012 2013 2014 (9 AYLIK) Miktar Değer Miktar Değer Miktar Değer Miktar Değer Arpa 475 156 7 2 216 71 435 106 Soya Fasülyesi 1.298 688 1.194 683 1.074 643 1.458 846 Soya Fas. Küsp. 542 243 1.002 531 1.087 628 458 266 Kepek* 807 199 1.159 278 1.508 417 1.112 267 Mısır 373 118 802 226 1.542 457 994 249 Balık Unu 44 61 65 89 73 115 67 90 Ayçiçeği Küsp. 569 142 728 185 462 142 553 160 Diğer yem mad. 192 360 1059 498 1165 535 953 455 TOPLAM 4.300 1.825 6.016 2.492 7.127 3.008 6.030 2.439 *DDGS ve mısır grizi kepeğe dahil edilmiştir. Kaynak : TÜİK, 2014 YURT İÇİ TAHIL VE YAĞLI TOHUM FİYATLARI Yurt içi mısır ve soya fiyatları son yıllarda dalgalı bir seyir izleyerek mısırda 2011/2012 yıllarında 450 $/ton soyada ise 800 $/ ton arasında değişim göstermiştir. 2014 yılının başından itibaren düşmeye başlayarak Ekim 2014 itibariyle 570 $/ton olmuştur. Mısır ise 2014 yılı başında 300$/ton un altına düşerken Ekim 2014 itibariyle 370$/ton a tekrar çıkmaya başlamıştır (Şekil 7).
11 Kaynak: TÜRKİYEM-BİR,2014 Şekil 7.Yurt içi mısır fiyatları Yurt içi soya fiyatlarına bakıldığı zaman 2007 yılından beri büyük dalgalanmalar gösterdiği 300 USD/ton dan 2008 yılında 700 USD/ton un üzerine ve 2012/13 yıllarında ise 800 USD/ton a kadar çıktığı görülmektedir. Soya küspesi daha sonralaları düşmeye başlamış ve 2014 ün son çeyreğinde 570 USD/ton a kadar düşme eğilimi göstermiştir (Şekil 6). Kaynak: TÜRKİYEM-BİR,2014 Şekil 8.Yurt içi full-fat soya ve soya küspesi fiyatları YEM MEVZUATI VE AB REGÜLASYONLARINA UYUM Yem ile ilgili 11.06.2010 tarihli 5996 sayılı Veteriner Hizmetleri, Bitki Sağlığı, Gıda ve Yem Kanunu ve yönetmelikleri uyarınca Türkiye de karma yem mevzuatı AB mevzuatına uyum sağlayacak şekilde değişime uğramaktadır. Bu kapsamda izlenebilirlik, etiketleme, yem hijyeni ve HACCP konularında
12 yeni mevzuat hükümleri yürürlüğe girmekte ve bu çerçevede eğitim çalışmaları Bakanlık ile sektör ilgilileri arasında yürütülmektedir. AB mevzuatına uyumla ilgili karşılaşılan sorunlardan birisi rendering ürünlerinin 2016 yılından itibaren kanatlı yemlerine katılması yasağının yürürlüğe girecek olmasıdır. AB bu konuyu türler arası rendering unlarının büyükbaş ve küçükbaş hayvan yemleri hariç domuz ile kanatlı yemlerine katılmasına olanak sağlayarak Haziran 2014 itibariyle sorunu kendi açısından çözmüş olmasıdır. Kanatlı yemlerine %2-3 oranında giren bu kıymetli protein kaynağının yeniden yemde kullanılabilmesinin yolunun açılması gerekmektedir. 5977 sayılı Biyogüvenlik Kanunu 26.03.2010 tarihinde yürürlüğe girerek bilimsel gelişmeler çerçevesinde modern biyoteknoloji kullanılarak elde edilen genetik yapısı değiştirilmiş organizmalar ve ürünlerinden kaynaklanabilecek riskleri engellemek, insan, hayvan ve bitki sağlığı ile çevrenin ve biyolojik çeşitliliğin korunması ve bununla ilgili uygulamaların kontrolü ve izlenmesini sağlamak üzere yürürlüğe girmiştir. Kanun Biyogüvenlik Kurulunca onaylanan genleri içeren bitkilerin sadece hayvan yemlerinde kullanımına izin vermektedir. Türkiyede GDO lu bitkilerin ekimi ve üretimi yasaktır. Bu kapsamda önceleri 16 mısır ile 3 soya genine izin verilmiş, daha sonra Danıştay ın yürütmeyi durdurma kararı ile 2 mısır geninin (MON 810 ile MON 88107 x MON 810) kullanımına yasaklama getirilmiştir. Kanunda yer alan cezai hükümlerin AB ve diğer ülkelere kıyasla daha ağır olması biyoteknoloji firmalarının yeni genler için başvuru yapma konusunda çekimser davranmalarına neden olmaktadır. GDO ile ilgili bilimsel araştırmalar dahil alt yapımız yetersiz bulunmaktadır. TÜRKİYE DE HAYVANSAL ÜRÜNLERİN TÜKETİMİ VE YEM SEKTÖRÜ Türkiye de hayvansal ürünlerin tüketim düzeylerine bakıldığı zaman Türkiye de yaşayan insanların kaliteli beslenme açısından durumun yetersiz olduğu görülmektedir. Şekil 9 da yer alan 2013 verilerine göre kişi başı kırmızı et tüketimi dünyada 19 kg iken bizde 13,7 kg dır. Piliç eti üretimimizin son yıllarda bir hayli artmasına bağlı olarak tüketimimiz 21 kg a ulaşmıştır. Her ne kadar bu durum umut verici olsa da AB, ABD ve hatta Rusya ve Çin gibi ülkelerle karşılaştırıldığında hayvansal üretimimizin geliştirilmesi için ne kadar yol alınması gerektiği daha iyi anlaşılmaktadır. Süt üretimi bakımından gelinen nokta umut vericidir. Çünkü 18 milyon ton 2013 yılı süt üretimi ile kişi başına düşen tüketim miktarı 230kg ı aşmaktadır. Bu gösterge, dünya ortalamasının (110kg) iki katından daha fazla olması nedeniyle sevindiricidir.
13 Kaynak: BESD-BIR, FABRI-ISU, FAO, 2013 Şekil 9. Dünya ve Türkiye de kişi başı et tüketimleri Hayvansal ürünlerin gelecek 10 yıldaki artış beklenti ve projeksiyonlarına bakıldığında yem sektörümüz için de bu kapsamda bir projeksiyon yapılması gerektiği ortaya çıkmaktadır. Gelecek 10 yılda kişibaşı kırmızı et tüketiminin 17 kg, piliç eti tüketiminin 26,5kg, yumurtanın 15 kg olacağı varsayıldığında bu tüketim düzeylerine ulaşmak için yapılması gereken hayvansal üretimin gereksinim duyacağı yem miktarının öngörülmesi de büyük önem taşımaktadır. Öngörülen bu verilere göre yapılan projeksiyon sonucunda Tablo 5 ve 6 da verilen sonuçlara ulaşmak olasıdır. Tablo 5. 2023 Yılı Ruminantlar için Kaba ve Karma Yem Üretim Projeksiyonu (Milyon Ton) 2013 2023 Üretim İhtiyaç İhtiyaç Kaba yem (KM bazında) 42 47 50 Doğal yem olarak (as fed): Silaj 18 33 39 Kuru ot* 31 31 34 Saman 10 10 7 Toplam Kaba yem 59 74 80 Karma yem 9 14 18 Kaynak: Türkiyem-Bir, 2014 *Çayır-Mera, yem bitkileri ve bahçe içi otların toplamıdır. Bu projeksiyona göre 2013 yılı toplam 16 milyon ton karma yem üretimimizin mevcut hayvan varlığımızın optimal düzeyde beslenmesi için yetersiz kaldığı ve gerçek ihtiyacın karma yemde 5 milyon ton fazlasıyla 21 milyon ton olması gerektiği, kaba yem üretim miktarının ise 59 milyon ton iken 74 milyon ton ile açığın 15 milyon ton olduğu ile karşı karşıya kalmaktayız. 2023 yılı projeksiyonuna göre kaba yem ihtiyacımızın 80 milyon tona, karma yem ihtiyacımızın ise 30 milyon tona çıkacağı öngörülmüştür (Tablo 5, 6).
14 Tablo 6. Ruminant ve Kanatlı Karma Yem Hammaddeleri 2023 yılı İhtiyacı (Milyon Ton) Karma Yem Hammadeleri Milyon ton/yıl Tahıllar (mısır, arpa, buğday, çavdar, yulaf, tritikale) 14,0 Küspeler (soya, ayçiçeği, pamuk, keten, kolza, palm, DDGS) 9,6 Kepekler (buğday, mısır) 3,4 Yağ 0,2 Hayvansal yan ürünler 0,2 Katkı maddeleri 2,3 Toplam 29,8 Kaynak: Türkiyem-Bir, 2014 Sonuç olarak, kaba ve karma yemin Tablo 4 ve 5 te görüldüğü gibi 2023 yılı hedefleri doğrultusunda üretilmesi halinde yapılan projeksiyonlara göre kırmızı et üretiminin 1 milyon ton dan 1,6 milyon ton a, süt üretiminin ise, 18 milyon tondan 27 milyon ton a çıkması olası gözükmektedir. TÜRKİYENİN GÜÇLÜ YÖNLERİ Global ölçekte tarım sektörüne ilişkin çok iyi bir veri tabanı olan ve tarım sektörünü başta Avrupa olmak üzere kredilendiren Rabobank ın merkezi Hollanda dır. Ekim 2014 te Türkiye ye gelen Rabobank uzmanı Nan Dirk Mulder in (2014) Türkiye nin güçlü yönlerini sergileyen analizlerine göre, hayvansal ürün ihracatında küresel olarak öne çıkan bölgelerin başında Kuzey Amerika, Güney Amerika ve Avrupa gelmektedir. Mulder (2014) in yorumlarına göre, bu ihracatçı ülkelerin ürünlerini ihraç ettikleri bölgelerin başında Ortadoğu, Avrasya ve Kuzey Afrika ön sıralarda yer almaktadır. Avrupa Birliği bu bölgelere hayvansal ürün ihraç desteğini kaldırmaktadır. Öte yandan 2014 yılında ortaya çıkan jeopolitik gelişmeler sonucunda Rusya nın ABD, Kanada ve AB kökenli gıda maddelerine koyduğu kısıtlama ve yasaklamalardır. Rusya nın 540 bin tonluk hayvansal ürün ithalat potansiyelinin 350 bin tonunu karşılayan bu bölgelerden ithalat durdurulmuştur. Brezilya dan gelen gıda maddeleri Rusya ya yeterli olmayacaktır. O halde, Rusya ya başka kimin hayvansal ürün ihraç edebileceği? sorusu gündeme gelmektedir. Rusya Türkiye için çok önemli bir pazar olabilir. Tabii eğer hazırlıklarını hemen tamamlayabilirse. İhracatçı ülkeler Ortadoğu, Avrasya ve Kuzey Afrika ülkelerine Türkiye ye kıyasla uzak kalmakta ve navlun maliyetleri ciddi bir yekûn tutmaktadır. Hâlbuki Türkiye bu pazarlara olan yakınlığı, taze ürün sevkiyat imkânı, taşıma maliyetlerinin düşüklüğü ve helal standart gibi faktörler nedeniyle güçlü yönlerini öne çıkarıp rekabet avantajı yakalayabilir (Şekil 9).
15 Şekil 9. Dünyada hayvansal ürün ticaret ağı (Rabobank, 2014) Diğer taraftan Türkiye de son yıllarda kanatlı üretimi ve ihracatına bakıldığı zaman önemli gelişmeler olduğu dikkat çekmektedir. Özellikle Irak ile Suriye ve diğer bazı Ortadoğu ülkeleriyle, Avrasya ve Kuzey Afrika ülkelerine ihracat kapılarının açıldığı, üretilen tavuk etinin yaklaşık %15 ila %20 si ihraç edilirken, yumurtadaki ihracatın, yumurta üretiminin %25 ila %30 una ulaştığı bildirilmektedir (Besd- Bir, 2014; Yum-Bir, 2014; TÜİK, 2014). Ancak, Şekil 10 da yer alan tavuk eti maliyetlerine bakıldığında Türkiye deki maliyetlerin Amerika kıtasıyla Ukrayna ve Tayland a göre önemli derecede daha yüksek (15-25 EURct/kg) kaldığı, buna karşın, AB ile Rusya dan birkaç EURct/kg daha düşük olduğu görülmektedir (Rabobank, 2014).
16 Şekil 10. Türkiye ve bazı ihracatçı ülkelerde tavuk eti maliyetleri (Mulder, 2014) Esasen Türkiye nin bu konudaki avantajı, söz konusu ithalat pazarlarına yakın bir mesafede oluşu, hatta bu uluslararası ticari ilişkilerin merkezinde yer alıyor (Şekil 11). Sadece Ortadoğu bölgesinin kanatlı ürün ithalat potansiyeli 2,2 milyon tondur (Mulder, 2014). Türkiye nin bölgesel konumundan kaynaklanan bu avantajının faydaya dönüştürülebilmesi için yem ve hayvansal üretim sektörlerinde etkinliğin sağlanması ve ihracatın desteklenmesi ile son zamanlarda giderek önem kazanan biyogüvenlik ve gıda güvenirliği konusuna ağırlık verilmesi, ihracat kapılarının ardına kadar zorlanabilmesi için kamu ve özel sektörün uluslararasılaşmaya da önem vermesi gerekmektedir. Yapılan değerlendirmelere göre (Mulder, 2014; Mulder, 2014b) tavuk eti ve yumurta en hızlı gelişen hayvansal gıda pazarları olacak ve bu anlamda küresel büyümenin %85 i gelişmekte olan pazarlar ile Ortadoğu ve Asya da gerçekleşecektir. Türkiye hacim ve değer bakımından Boğa Pazarı olabilir. Önemli ithalat pazarlarına komşu olan Türkiye, kanatlı ve yem sektörleri rekabet pozisyonunu güçlendirmeli ve bölgesel ticari rolünü iyi oynayarak ve tereddüt etmeden uluslararasılaşabilmelidir.
17 Şekil 11. Türkiye nin ithalatçı pazarlara yakınlığı ve merkezi konumu (Mulder, 2014) ÖNERİLER Türkiye için AR-GE ve inovasyona dayalı yeni bir hayvansal üretim modelinin geliştirilmesi, Yem bitkileri için daha fazla ekilebilir alan ayrılması ve üretiminin arttırılması (meraların ıslahı, vb), Orta ve uzun vadede tahıl ve yağlı tohumlarda verimliliğin artırılması ve kuraklığa dayanıklı çeşitlerin elde edilmesi (cis- genesis ve diğer biyoteknolojik metotlarla), Alternatif protein kaynaklarının geliştirilmesi (algler, maya, böcekler, un kurdu, yonca ve yeşil yapraklı bitkiler), Yem katkı maddeleri üretimine yatırım ve AR-GE yapılması (aminoasit, vitamin, mineral premiksleri ile enzim, probiotik, mikotoksin bağlayıcı vb gibi yem katkıları), Tarım ve hayvancılıkta AR-GE ye ayrılan payın artırılması (Türkiye de GSMH nın %0,9 u, AB de %2 si).
18 KAYNAKLAR 4 th Global Feed & Food Congress (4.GFFC), International Feed Industry Federation, April 10-12, 2013, Sun City South Africa. Beyaz Et sanayicileri ve Damızlıkçıları Birliği (Besd-Bir), 2014. Beyaz Et Raporu 2014. FAPRI-ISU, 2014. www.fapri.iastate.edu/outlook FAS USDA, 2014. (http://apps.fas.usda.gov/psdonline/circulars/oilseeds. Gıda Kontrol Genel Müdürlüğü (GTHB), 2014 verileri. International Grain Council (IGC), 2014. (http://www.igc.int/en/grainsupdate/sd.aspx?crop=totalg Mulder, N. D., 2014. Outlook for the Turkish Poultry Industry from Global Perspective. Uluslararası Katılımlı Kümes Hayvanları Kongresi. 9-10 Ekim, 2014, Elazığ, Türkiye. Mulder, R., 2014b. Challenges to the Poultry Industry and WPSA. Uluslararası Katılımlı Kümes Hayvanları Kongresi. 9-10 Ekim, 2014, Elazığ, Türkiye. Rabobank, 2014. www.rabobank.com Smolen, P., 2014. Dünya Yem Hammadde Ticareti. 12. TUYEM Uluslararası Yem Kongresi ve Sergisi. 20-23 isan 2014, Mardan Palace, Antalya, Türkiye. Steinfeld, H., 2014. Global Agenda for Sustainable Livestock. IFIF Board and FAO Annual Meeting. October 2-3, 2014, Rome, Italy. Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK), 2014 verileri. Türkiye Yem Sanayicileri Birliği (Türkiyem-Bir), 2014 verileri, (www.yem.org.tr). Yumurta Üreticileri Merkez Birliği (Yum-Bir), 2014 verileri (www.yum-bir.org)