T. C. Dicle Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Krcdğ d (Diyrbkır) Üreyen Bozkır Ötleğeni nin (Sylvi conspicillt Temminck, 1820) Dvrnış ve Ekolojisine İlişkin Gözlemler Hmz DENİZ Yüksek Lisns Tezi Biyoloji Anbilim Dlı Diyrbkır Temmuz 2009 i
İçindekiler İçindekiler... ii Özet... iii Summry... iv Teşekkür... v 1. Giriş... 1 1.1. Türe İlişkin Bilgiler... 1 1.2. Sylvi Cinsinin Genel Özellikleri... 1 1.3. Bozkır Ötleğeninin Genel Özellikleri... 2 1.3.1. Morfolojik Özellikler... 2 1.3.2. Yyılış... 3 2. Önceki Çlışmlr... 6 3. Mteryl ve Yöntem... 8 3.1. Çlışm Alnı... 8 3.2. Krcdğ ın Konumu ve İklimsel Özellikleri... 8 3.3. Flor... 8 3.4. Fun... 9 3.5. Yöntem... 11 4. Bulgulr... 13 4.1. Svunk Edinme... 13 4.2. Eşleşme... 15 4.3. Çiftleşme... 16 4.4. Yuvlnm... 17 4.5. Yumurtlm... 24 4.6. Kuluçk... 26 4.7. Yvru Bkımı... 28 4.8. Kuluçk ve Üreme Bşrılrı... 36 4.9. Korunmy Yönelik Dvrnışlr... 37 4.10. Avlnm... 39 5. Trtışm... 41 6. Kynkç... 49 ii
Özet Krcdğ d (Diyrbkır) üreyen Bozkır Ötleğeni (Sylvi conspicillt Temminck, 1820) popülsyonun it 13 yuv, 2007 ve 2008 yıllrı ilkbhr ve yz ylrınd gerçekleştirilen gözlemlerle dvrnış ve ekoloji çısındn rştırılmıştır. Henüz bilinmeyen kışlm bölgelerinden mrt yınd üreme lnın gelen Bozkır Ötleğenlerinde ilk olrk erkeklerin svunk dvrnışlrı gözlenir. İçinde yuvnın bulunduğu svunk, genellikle 10-20 m yrıçpındki diremsi bir lndır. Svunk, ötüşlerle ve gösteri uçuşlrıyl işretlenir. Sınır lnlrd, komşu erkekler rsınd bzen kvglr vrn sürtüşmeler orty çıkbilir. Eşleşme döneminde bir dişiye birden fzl erkek kur ypbilmektedir. Gösteri uçuşlrı eşleşmeden sonr d kıs bir süre dh devm eder. Çiftleşme zeminde, düzgün yüzeyli tşlrın üzerinde olur. Kopulsyondn önce erkek ve dişinin krşılıklı ötüşmelerinin rdındn dns gösterileri sergilenir. Yuvlr, ylnızc Krcdğ ın zirve kesiminde bulunn ve burd hkim örtüyü oluşturn yüksekçe boylu Astrglus gumnifer türü gevenin dllrı rsınd kurulur. Henüz eşleşmemiş erkeklerin tek bşlrın yuv yptığı d gözlenmiş olmkl birlikte, içinde kuluçky bşlnn yuvlrdn izlenebilenlerin tümü her iki eş trfındn inş edilmiştir. Erkek ve dişi yuvyı ortklş, nck birbirinden bğımsız olrk inş eder; mterylin sğlnmsı çısındn erkeğin ktkısı dh fzl olurken yuvyı dh çok dişi şekillendirir. Eski yuvlrın yeniden kullnıldığı gözlenmemiştir. Bir kuluçkd ortlm 4,4 ve çoğunlukl 5 yumurt bulunur. İlk yumurtlr nisn yının ikinci yrısınd ve gece stlerinde ypılır. Kuluçk, son yumurtnın ypılışındn itibren bşlr ve eşler trfındn ortklş yürütülür. İzlenen yuvlrd kuluçkd çoğunlukl dişi oturmuş, erkek ise düzensiz rlıklrl nöbeti devrlmış, zmn zmn yuv boş bırkılmıştır. Kuluçk süresi 13 gündür. Aynı üreme döneminde büyük olsılıkl birden fzl kez kuluçk ypılmktdır. Yvrulrın yumurtdn çıkışı iki y d üç günlük sürede olur. Yvrulr hem n hem de bb bkr. Altıncı günden itibren yvrulr ylnız bırkılbilir. Yuv lnının korunmsınd erkek tehdit kynğın yönelik çık tepkiler verirken dişi yrlı tklidi gibi ldtm strtejisine bşvurur. Yvrulrın yuvdki bkımı 10 12 gün sürer. Yvrulr verilen besinin yklşık yrısını kelebek tırtıllrı, dörtte birinden fzlsını çekirgeler ve yrıc çeşitli böcekler ile örümcekler oluşturur. An ve bbnın yvru bkımın ktkısı yklşık olrk birbirine eşittir. Yuv dışınd yvrulrın bkımı 8-10 gün süreyle devm eder. Bu sırd yvrulrın bulunduğu yer, n vey bbnın yönlendirmesiyle sık sık değiştirilir. İzlenen bir durumd beşinci günden itibren yvrulr ylnızc bb trfındn beslenmiştir. Kuluçk bşrısı (yumurtlrın çılm ornı) ortlm %70,0; üreme bşrısı (yuvdn yrıln yvru syısının yumurt syısın ornı) ise ortlm %50,8 olmuştur. Yvrulrın yuvd ölüm ornı %23,8 dir. Kuluçk ve yvru kybının tek nedeni predsyondur. Alnd en önemli predtörler kedi ve köpek gibi evcil hyvnlrdır. iii
Summry Overll thirteen nests of Spectcled Wrbler (Sylvi conspicillt Temminck, 1820) belonging to the Krcdg (Diyrbkır, South-estern Turkey) popultion hve been investigted in behviourl nd ecologicl spects during spring nd summer of 2007 nd 2008. Birds returned in Mrch from their wintering res which re unknown yet. Territoril behviour of mles occurs primrily. A typicl territory contining the nest ws nerly circulr re 10 to 20 m in rdius. Territory ws mrked by singing nd by disply flights s well. Conflicts between neighbouring mles observed turning to fights t territoril boundries. During the pir formtion period, severl mles cn court single femle. Disply flights continued lso for short time fter piring. Mting plce ws surfce of somewht brod nd flt stones on the ground. Pir sng nd showed specil courtship dnce in lternting mnner immeditely before the copultion ct. Nests were exclusively built on dense brnches of reltively tll Astrglus gumnifer shrubs, which predominte on the highest res of Krcdg. All nests in which breeding proceeded were built by both sexes, lthough it hs been determined tht lso single mles cn build nest by oneself. Nest building ws performed by both sexes but seprtely. Mle s contribution overcomes by mens of providing nesting mteril, femle gives rther the nest its shpe. There ws no observtion bout re-using of old nests. Clutch size ws 4.4 in verge, nd mostly 5. First eggs were lid t the second hlf of April nd during night time. Incubtion strted on the dy lst egg ws lid. Both prtners contributed to incubtion. Nests monitored were incubted by femle in most of time; mle s relief ws contrrily quite irregulr nd episodic. Thus nests leved often unttended. Incubtion period lsted 13 dys. Very possibly, severl subsequent incubtions were performed in one seson. Htching period lsted two to three dys in durtion. Nestlings were cred by both prents, nd leved lone in nest from the sixth dy of ge. While defending the nesting site mle shows cler offensive rections towrds the cuse of thret, wheres femle pplies cheting strtegies like mimic of n injured bird. Nestling period took ten to twelve dys. About the hlf of the food provided by dults consisted of cterpillrs, nd more thn one fourth of grsshoppers, lso of severl insects nd spiders. Contribution of ech prent to the nestling cre ws nerly corresponding. Tking cre of chicks by both of prents outside the nest lsted eight to ten dditionl dys. During this period chicks were moved frequently under the steering of the dults. In one of trced cses, chicks fter fifth dy of their leving of nest were exclusively fed by the fther. Incubtion success (htching rte) ws 70.0%, nd breeding success (the rte of fledgling number over the number of incubted eggs) ws 50.8% in verge. Chick mortlity ws 23.8%. The only cuse of egg nd chick loss ws predtion. Most potentil predtors were domestic nimls such s cts nd dogs. iv
Teşekkür Tez Dnışmnım Prof.Dr. Murt BİRİCİK e Yüksek Lisns çlışmsının her şmsındki yrdımlrı için çok teşekkür ederim. TRT Diyrbkır Bölge Müdürlüğü Vericiler Müdürlüğü yöneticilerine ve personeline, kurum it bölgede rştırm ypmm izin vermekle klmyıp ulşım ve konklm konulrınd destek sğldıklrı için büyük teşekkür borçluyum. Her zmn ykın dostluklrını ve yrdımlrını gördüğüm TRT Krcdğ Verici İstsyonu çlışnlrın özellikle teşekkür ederim. Çlışm lnındki bzı bitki türlerinin tnısını ypn Dicle Üniversitesi Fen-Edebiyt Fkültesi Biyoloji Bölümü öğretim üyesi Syın Prof. Dr. A. Selçuk ERTEKİN in ve kuşlrın olğnüstü dünysıyl tnışmm vesile olrk bu çlışmy giden yolu çn Dicle Üniversitesi Kuş Gözlem Topluluğu ndki (DicleKuş) rkdşlrımın ktkılrını şükrn duygulrıml nıyorum. Hiç esirgemedikleri mnevî desteklerinden dolyı sevgili nneme, bbm ve ilemin diğer bireylerine, yrıc değerli rkdşım Elif Özlem ÖNDOĞAN en içten teşekkürlerimi sunuyorum. v
1. Giriş Türkiye, özel coğrfî konumu nedeniyle zengin bir biyoçeşitliliğe ship olup bu durum özellikle kuşlr çısındn dikkt çekicidir. Kuşlrın n göç yollrı üzerinde bulunn Türkiye den, üreme bölgelerine gitmek ve üreme dönemi sonund kışlklrın geri dönmek üzere her yıl çok syıd kuş geçmektedir. Ülkemizin ship olduğu hbitt zenginliği ynı zmnd çok syıd kuş türünün burd üremesini sğlmktdır. Türkiye, üreyen, kışlyn y d göç sırsınd gözlenen 450 yi şkın kuş türüyle bu çıdn Avrup nın en zengin ülkesidir (WELCH 2004). Güneydoğu Andolu Bölgesi, ship olduğu kendine hs özellikleriyle ülkemiz fun ve florsı çısındn yrı bir öneme shiptir. Kuzeyde Güneydoğu Toroslr, güneyde ise Suriye-Irk kurk iklim zonu trfındn sınırlnn bölge, yer yer yükseltiler, düzlükler, vdiler ve nehir sistemlerinin sğldığı mikroklim özelliği tşıyn çöl ve yrı çölleri, bozkırlrı, dğlık ve ormnlık lnlrı kpsr. Böylece bölgede zengin bir biyoçeşitlilik orty çıkr. Güneydoğu Andolu Bölgesinde hâlen 16 Önemli Kuş Alnı (ÖKA) (YARAR & MAGNIN 1997; KILIÇ & EKEN 2004), 19 Önemli Doğ Alnı (ÖDA) (EKEN ve rk. 2006) tnımlnmıştır. Güneydoğu Andolu Bölgesi içinde yer ln bu ÖKA ve ÖDA lrdn biri de Krcdğ dır. Aln bu niteliği veren kriterler, Küçük Kerkenez (Flco numnni) için nesli düny ölçeğinde tehlike ltınd oln kuş türlerinden bir y d dh fzlsını önemli syılrd ve düzenli olrk brındırmsı ve Bozkır Ötleğeni (Sylvi conspicillt) için düny popülsyonlrının tmmı y d büyük bir bölümü tek bir biyom içinde yşyn kuş türlerinin önemli birliklerini içermesi olrk verilmektedir (KILIÇ & EKEN 2004; EKEN ve rk. 2006). Krcdğ, Bozkır Ötleğeninin Türkiye deki bilinen tek üreme noktsı ve düny popülsyonu için en doğu yyılış noktsıdır (WELCH & WELCH 2004). Alnd en z 100 en fzl 200 çift Bozkır Ötleğeninin ürediği thmin edilmiştir (KILIÇ & EKEN 2004). Bozkır Ötleğeninin Krcdğ dki popülsyonun ilişkin, WELCH & WELCH (2004) dışınd herhngi bir çlışm bulunmmktdır. Bu çlışmyl türün dvrnışlrı, kuluçk biyolojisi, hbitt seçimi, beslenme ve lnd bulunm dönemleri rştırılrk konuy ilişkin bilgi eksikliklerinin giderilmesine çlışılmıştır. İleride ypılbilecek dh yrıntılı çlışmlr için bir bşlngıç oluşturmsı beklenen bu çlışmyl korum için öncelikle gerekli bzı temel bilgiler sğlnmış olcktır. 1.1. Türe İlişkin Bilgiler 1.2. Sylvi Cinsinin Genel Özellikleri Ötücü kuşlr (Psseriformes) tkımının Ötleğengiller (Sylviide) ilesi, Ötleğenler (Sylvi), Kmışçınlr (Acrocephlus), Çekirge Kmışçınlrı (Locustell), Mukllitler (Hippolis), Çıvgınlr (Phylloscopus) olmk üzere, beş cinse yrılmkt, bunlrın tümü toplmd 56 türü kpsmkt; Sylvi cinsine it 17 tür bulunmktdır (MULLARNEY ve rk. 1999; SHIRIHAI ve rk. 2001). Sylvi türleri genellikle sık ve dikenli, bodur çlılıklrd yşr. Bununl birlikte, yüksek ğçlı ormnlık lnlrd yşyn türler de bulunmktdır. Çoğunlukl böceklerle ve diğer omurgsız hyvnlrl beslenirler. Anck dut, böğürtlen gibi meyvelerle beslenen türler de vrdır. Genellikle eşlerin birlikte inş ettiği yuv, bitkinin en gizli ve ulşılmsı en zor yerinde bulunur (CRAMP 1998; SHIRIHAI ve rk. 2001). 1
Şekil 1. Erkek Bozkır Ötleğeni Sylviide ilesi içinde ylnızc Sylvi türlerinde eşeysel dimorfizm görülür; erkekler genel olrk dişilerden dh prlk renklidirler. Üst trflrı khverengi ve gri renklerde, lt kısımlrı ise beyz vey smn srısı renkte olur. Erkeklerin boğz ve göğüslerinde ps kırmızısı vey pembe, bşlrınd ise siyh renkler hâkimdir. Genellikle, keskin bir çuuuurrrrr ve sert bir tk sesi çıkrırlr (CRAMP 1998; MULLARNEY ve rk. 1999; HEINZEL ve rk. 2001; SHIRIHAI ve rk. 2001). 1.3. Bozkır Ötleğeninin Genel Özellikleri 1.3.1. Morfolojik Özellikler Bozkır Ötleğeni yklşık 12,5 cm boyunddır. Erkek ve dişi rsınd eşeysel dimorfizm vrdır: Erkek dh prlk ve koyu tond renklere ship olup koyu gri kfsı, siyh göz mskesi ve pembemsi göğüs renkleri dişiden oldukç frklılık göstermesine neden olur. Gençler ve dişiler birbirine çok benzer; bunlrı birbirinden yırt etmek oldukç güçtür (CRAMP 1998; MULLARNEY ve rk. 1999; HEINZEL ve rk. 2001; SHIRIHAI ve rk. 2001; COTTRIDGE & PORTER 2007). Erkeğin kfsı koyu gri renkte olup göz pınrındn kulklrın kdr uznn siyh bir göz mskesi vrdır. Gıdısı beyz, boğzı ve krın kısmı grimsi pembe renktedir. El uçm telekleri kiremit kırmızısı, kol uçm tüyleri khverengi, ense ve sırt gri khverengidir. Alul (ort el örtü tüylerinin, el bileğinden itibren birincisi) belirgin bir şekilde siyhtır. Göz hlksı beyz, iris erginlerde kırmızımsı khverengidir. Gg pembe ve grimsi siyh renklerde, bcklr trçın rengindedir (Şekil 1). 2
Şekil 2. Dişi Bozkır Ötleğeni Dişinin kfsı soluk gri, ense ve sırt soluk khverengi, el uçm telekleri kiremit kırmızısı, kol uçm tüyleri khverengidir. Gıdısı beyz, boğzı ve krnı krem vey kirli beyz renktedir. Göz hlksı soluk beyz, iris erkeğinkinden dh çık renktedir. Gg ve bck rengi her iki eşeyde de ynıdır (Şekil 2). Kuyruk her iki eşeyde de köşeli bir ypıd olup ort telekleri sırt göre dh koyu renkte, kenr telekleri ise beyzdır. 1.3.2. Yyılış Bozkır Ötleğeni Akdeniz e kıyısı bulunn birçok ülkede üremekte ve kışlmktdır (Şekil 3). Avrup d İspny ve Mlt d ürerken İtly d, Frns d ve İtly y it bzı dlrd ylnızc göç sırsınd görülmektedir. Avrup d üreyen popülsyonun büyük kısmı üreme döneminden sonr güneye göç etmekte, Mlt dki popülsyon ise bütün yıl üreme bölgesinde klmktdır. Kıbrıs tki popülsyon d yıl boyunc üreme belgesinde bulunmkt, üreme döneminden sonr dh lçk rkımlı lnlr göç etmektedir (CRAMP 1998; SHIRIHAI ve rk. 2001). Kuzeybtı Afrik d d yıl boyunc yerleşik klmkl birlikte, Bozkır Ötleğeni bzı bölgeleri üreme döneminden sonr terk etmekte; Nijery, Senegl, Liby, Mısır ve Moritny d kışlmktdır (CRAMP 1998). Afrik d en güneydeki üreme bölgesi Moritny dır (SCHMALJOHANN & SALEWSKI 2005). Ortdoğu d en çok İsril, Ürdün ve Kıbrıs t bulunmkt, burlrd yerleşik klmktdırlr (COTTRIDGE & PORTER 2007). Lübnn d d yıl boyunc bulunurlr (CRAMP 1998). Ayrıc İsviçre, İngiltere, Hollnd, Almny, Yugoslvy, Yunnistn, Kuveyt ve Irk tn rstlntısl kyıtlr d mevcuttur (CRAMP 1998). 3
Şekil 3. Bozkır Ötleğeninin yyılış lnı Bozkır Ötleğeninin iki lt türü bulunmktdır. Her iki eşeyde dh koyu renkli bş ve dh renkli tüylerin krkteristik olduğu S. c. orbitlis, Akdeniz ve Afrik nın btısınd kln Mdeir, Knry ve Yeşil Burun Adlrı nd 1 yşrken diğer tüm yyılış lnınd nomint form bulunmktdır (SHIRIHAI ve rk. 2001). Türkiye deki gözlem kyıtlrı Akdeniz Bölgesi ndendir: Tür, 15.4.1969 d Side de (Antly), 19.10.1970 te Silifke de, 4.10.1974 te İskenderun d, 10.9.1981 de Belen de (Hty) gözlenmiş (WELCH & WELCH 2004); yrıc 20.3.2002 de Antly d iki birey kydedilmiştir (ERDOĞAN ve rk. 2002). Krcdğ d üreyen popülsyon 2002 yılı myıs yınd bulunmuştur (WELCH & WELCH 2004) (Şekil 4). Bozkır ötleğeninin göç dvrnışı ile ilgili bilgiler çok zdır. Btı İspny d 1978 yılı eylül yınd hlklnmış bir birey 1980 yılı ğustos yınd Fs ın btısınd yklnmıştır. Popülsyonlrın göçtüğü yerler ve göç mesfeleri hkkınd çok z bilgi bulunmktdır. İspny d üreyen popülsyonun güneye göç ettiği bilinmekte, Mlt, Knry Adlrı, Yeşil Burun Adlrı, Mdeir ve Kıbrıs dlrındki popülsyonlr yükseklik göçü ypmkt, Kuzeybtı Afrik popülsyonunun bir kısmı Şekil 4. Bozkır Ötleğeninin Türkiye'de gözlendiği yerler 1 Cpe Verde. Atls Okynusu nd, Knry Adlrının güneyindeki tkımd. 4
kıs yerel göçler ypmkt, bir kısmının ise Büyük Shr nın kuzey kesimlerine göç ettiği thmin edilmektedir. İsril deki popülsyonun bir kısmının üreme döneminden sonr ülkenin güney kesimlerine göç ettiği bilinmektedir (CRAMP 1998). Türkiye de üreyen popülsyonun Krcdğ mrt yınd geldiği ve üreme dönemi sonrsınd lndn yrıldığı, kış ylrınd tmmen krl kplnn lndn tmmen çekildiği bu çlışm sırsınd sptnmış olmkl birlikte, güneydeki diğer ülkelere mi göç ettiği yoks dh lçk rkımlı bölgelere -örneğin Akdeniz Bölgesi ne- mi indiği henüz bilinmemektedir. 5
2. Önceki Çlışmlr Ülkemizin kuş funsın ilişkin ilk gözlem rporlrı ybncı rştırmcılr trfındn yyınlnmış (örneğin KUMERLOEVE 1963, 1967, 1969; VIELLIARD 1968), dh ykın dönemlerde de birçok benzer çlışm gerçekleştirilmiştir (örneğin PARR 1981; MURPHY 1984; MYCOCK 1987; EAMES 1990, 1991). Bozkır Ötleğenine ilişkin en temel bilgiler çeşitli rehber kitplrd yer lmktdır (örneğin MULLARNEY ve rk. 1999, HEINZEL ve rk. 2001, COTTRIDGE & PORTER 2007). Tür üzerindeki çlışmlrın syısı oldukç sınırlı olup dh çok hbitt özellikleri ve popülsyon trendleri konulrınd yoğunlşmktdır. Bu rştırmlr özellikle Knry Adlrı nd, İspny d, Yeşil Burun Adlrı nd ve Kuzey Afrik d gerçekleştirilmiştir (örneğin BLONDEL ve rk. 1988; ESCANDELL 2004; VALIDO ve rk. 2004). CRAMP in (1998) Btı Plerktik biyocoğrfik bölgesinin bütün kuşlrı hkkındki çlışmlrı derlediği çok geniş kpsmlı nsiklopedik ypıtı bütün dünyd ornitoloji lnınd en çok yrrlnıln temel kynklrdn biridir. Burd Bozkır Ötleğeninin dünydki popülsyonlrı, genel ypılrı, hbitt özellikleri, dğılımlrı, göç hreketleri, beslenmeleri, dvrnışlrı, sesleri, üremeleri ve coğrfik vrysyonlrın ilişkin bilgilere de yer verilmiştir. SHIRIHAI ve rk. (2001) Sylvi cinsinden ötleğenler üzerindeki kpsmlı bir çlışmyl, filogenetik ve tksonomi bşt olmk üzere, bu cinse it tür ve lttürlere ilişkin üreme biyolojisi, dğılım, hbitt özellikleri, sesler, popülsyon büyüklükleri ve bzı dvrnışlr konulrınd d o zmn kdrki bilgileri derlemişlerdir. Avrup dki kuş popülsyonlrının güncel durumlrının değerlendirildiği bir rpord (BirdLife Interntionl 2004) Bozkır Ötleğeni nin burd üreyen popülsyon büyüklüğünün 180000-440000 çift rsınd thmin edildiği ve türün Avrup d tehlike ltınd olmdığı belirtilmektedir. JARADI ve rk. nın (2008) Lübnn kuşlrın ilişkin güncel listesinde, ülkenin bzı bölgelerinde, z syıd olmk üzere türün yıl boyunc bulunduğu, ğç sınırın kdr oln yüksek rkımlrdki mki ve çlılıklrd myıs ortlrındn itibren ürediği, mrt yınd syılrının oldukç düştüğü ve eylül-ekim ylrınd geçişlerin olbileceği belirtilmektedir. Krcdğ kuşlrı 2001-2002 yıllrınd KARAKAŞ (2004) trfındn rştırılmış ve lnd 35 i üreyen, 19 u üremesi muhtemel, 33 ü yz göçmeni, 21 i yerleşik (yıl boyunc sürekli olrk lnd bulunn), 14 ü kış göçmeni ve 17 si göç sırsınd görülmek üzere toplm 85 kuş türünün vrlığı belirlenmiştir. Bu çlışmd Bozkır Ötleğenine ilişkin herhngi bir bilgi bulunmmktdır. Türkiye de Bozkır Ötleğenine oln ilgi özellikle, 2001-2003 yıllrı rsınd Bşbknlık Güneydoğu Andolu Projesi Bölge Klkınm İdresi Bşknlığı nc Doğl Hytı Korum Derneği ne yptırıln GAP Biyolojik Çeşitlilik Arştırm Projesi nin (WELCH ve rk. 2004) rzi çlışmlrı sırsınd bu türün Krcdğ d ürediğinin ilk kez orty çıkrılmsıyl bşlmıştır. Bu çlışmd, Krcdğ ın türün Türkiye de bilinen tek üreme lnı olduğu, popülsyonun büyüklüğü, hbitt gereksinimleri ve ekolojisi hkkınd bilgi bulunmdığı ve yşm lnının geven (Astrglus spp.) bitkisiyle sınırlı olduğu değerlendirilmesi ypılmkt; bilgi eksikliklerinin giderilebilmesi ve lnın etkin şekilde korunbilmesi için detylı gözlemlerde bulunulmsı, hlklm çlışmsı ypılmsı gerektiği belirtilmektedir. Krcdğ Bozkır Ötleğeni popülsyonu ve Türkiye çısındn önemi, söz konusu proje sonuç rporundn bşk bir bilimsel mkle (WELCH & WELCH 2004) ile dünyy duyurulmuştur. 6
Aynı yıl içinde Doğ Derneği, Türkiye nin Önemli Kuş Alnlrı nı güncelleştirdiği çlışmd (KILIÇ & EKEN 2004) bu bulgulrı temel lrk Krcdğ ı ülkemiz için yeni bir ÖKA olrk iln etmiştir. Gerekçe olrk, lnın düny popülsyonlrının tmmı y d büyük bir bölümü tek bir biyom içinde yşyn kuş türlerinin önemli birliklerini içermesi ÖKA kriterinin (A3 kriteri) Bozkır Ötleğeni için uygun olduğunu belirtmiştir. Doğ Derneği dh sonr, kuşlr dışınd diğer omurglı hyvn türleri ile kelebekleri ve bitki türlerini ele lrk belirlediği Türkiye nin Önemli Doğ Alnlrı nı iki cilt hlinde yyınlmıştır. Bu ypıtt d Krcdğ, Bozkır Ötleğeni nin Türkiye deki tek üreme popülsyonunu brındırmsı ve ship olduğu endemik bitkiler nedeniyle ülkemizin toplm 305, Güneydoğu nun 19 ÖDA sı rsındki yerini lmıştır. 7
3. Mteryl ve Yöntem 3.1. Çlışm Alnı 3.2. Krcdğ ın Konumu ve İklimsel Özellikleri Krcdğ, 37 30 ile 37 59 kuzey enlemleri ve 39 20 ile 40 00 doğu boylmlrı rsınd kuzey-güney yönünde uznn sönmüş bir ynrdğdır. Diyrbkır, Şnlıurf ve Mrdin sınırlrı içerisinde kln yklşık 76 bin h (ÖZHATAY ve rk. 2003) genişliğinde bir ln yyılmış oln Krcdğ ın en yüksek noktsı 1981 m ile Mergemir tepesidir. Krcdğ, Dicle ve Fırt nehirleri rsınd yer lmkt, Diyrbkır Hvzsı ile Şnlıurf Pltosu gibi iki düzlüğü birbirinden yırmktdır. Bu konumundn dolyı kendine özgü bir ypıy ve iklimsel özelliklere shiptir. Aln tşlık, kylık bir rzi ypısın shiptir. Yklşık 1500 m yükseklikten itibren bskın bitki örtüsü oln geven (Astrglus sp.) örtüsü bşlr. Krcdğ d 1985-2004 yıllrı rsınd elde edilen meteorolojik verilere göre, yıllık sıcklık ortlmlrı 12,5 C ile 18,5 C rsınd değişmektedir. En soğuk y oln Ock yı sıcklık ortlmlrı -5,2 C ile 2,7 C rsınd; en sıck y oln Temmuz yı ortlmlrı ise 36,3 C ile 39,0 C rsınd ölçülmüştür. Belirlenen en yüksek sıcklık 46 C, en düşük sıcklık ise -23 C olmuştur. Yıllık ortlm nispî nem %52 - %56 rsınd bulunmktdır. Yörede en fzl yğış kış mevsiminde (%41), en z yğış yz mevsiminde (%4) görülmekte; yıllık yğış 440,2 mm ile 577,9 mm rsınd değişmektedir (KAYA 2006). Krcdğ ın yüksek kesimleri genellikle yılın dört yı boyunc (rlık-mrt) krl kplıdır. 3.3. Flor Krcdğ dki doğl bitki örtüsü, bölgenin Akdeniz iklimi etkisi ltınd olduğunu göstermektedir. İrn-Turn Fitocoğrfik Bölgesi içerisinde ve Akdeniz Fitocoğrfik Bölgesi ne geçiş kuşğınd, Güneydoğu Toroslr ykın bir konumd olmsı dolyısıyl zengin bir bitki çeşitliliği vrdır (KAYA 2006). Yörede 534 bitki türü tespit edilmiş olup bunlrdn 32 si endemiktir. Endemik türlerin üçü (Lthyrus trchycrpus, Prcryum kurdistnicum, Hesperis hedgei) Krcdğ özgü; ltısı (Symphytum intbicum, Cicer echinospermum, Scrophulri mesopotmic, Verbscum tenue, Trigonoscidium tuberosum, Allium vriegtum) Güneydoğu Andolu Bölgesi ne özgüdür. Krcdğ endemik olmyn nck burd yetişen tehlike ltınd 17 tür bitki vrdır (ERTEKİN 2002). Ayrıc birçok buğdygil ve bklgil bitkinin ybnî tsının yetiştiği Krcdğ, geven bozkırlrındki 10 endemik ve toplm 19 tehlike ltındki tksondn dolyı ülkemizin Önemli Bitki Alnlrındn biri olrk belirlenmiştir (ÖZHATAY ve rk. 2003). Krcdğ ın yklşık 1700 metreden dh yüksek kesimlerinde örtü oluşturn hkim bitkiler, bir geven türü oln Astrglus gumnifer ile kirpiotudur (Acntholimon cerosum vr. cerosum). Ystık şeklindeki bu bitkiler 70 cm ye vrn yükseklikte ve çlı formunddır (ERTEKİN 2002) (Şekil 5). 8
Şekil 5. Krcdğ ın yüksek kesimlerindeki geven çlılrı Yörede özellikle küçükbş hyvncılık ypılmkt, şırı otltm bskısı ltındki lnd bitki örtüsü yoğun biçimde thrip edilmektedir. Nisn-ekim ylrı rsınd yörede bulunn göçebelere it hyvn sürülerinin otltılmsı ve özellikle gevenlerin sökülerek ykck olrk kullnılmsı birçok yerde bitki örtüsünün hemen hemen tmmen ortdn klkmsın neden olck kdr ileri boyutlrd olmktdır (Şekil 6). 3.4. Fun Arştırm sırsınd Krcdğ d rstlntısl olrk şğıdki hyvn türleri gözlenmiştir. Memeli hyvnlrdn Tilki (Vulpes vulpes), Tvşn (Lepus europeus), Sıçn (Rttus rttus) ve Kör Fre (Splx sp.). Kuşlrdn 59 tür sptnmıştır (bkz.: Ek 1). Bunlrdn 37 si rştırm lnı ve civrınd üremektedir; diğerleri ise göç sırsınd gözlenmiştir. Küçük Ormn Krtlı (Aquil pomrin), Küçük Kerkenez (Flco numnni) IUCN Kırmızı Listesinde (düny çpınd nesli tehlike ltınd oln türler) hsss (VU) sttüsünde ve Avrup için Bern Sözleşmesi ek listesinde SPEC 1 ktegorisindedir. Kuş türlerinin teşhisi rzide, rehber kitplrdn (MULLARNEY ve rk. 1999, HEINZEL ve rk. 2001) yrrlnılrk ypılmıştır. Sürüngenlerden İri Yeşil Kertenkele (Lcert viridis), Trl Kertenkelesi (Ophisops elegns), Kyseri Kertenkelesi (Lcert cppdocic), Dikenli Keler (Ludki stellio), Bozkır Keleri (Trpelus rudertus), Kr Yıln (Coluber jugulris), Urf Yılnı (Splerosophis didem), Tosbğ (Testudo grec), Çizgili Kplumbğ (Muremys cspic). İkiyşyışlılrdn Toprk Kurbğsı (Bufo viridis) ve Ov Kurbğsı (Rn ridibund). Amfibi ve sürüngen türlerinin tnı ve dlndırılmlrınd BARAN dn (2005) yrrlnılmıştır. 9
Şekil 6. Krcdğ d yz ylrınd kuruln yöreye özgü kıl çdırlr (üstte) ve küçükbş hyvncılık (ltt). 10
Şekil 7. Arştırm lnının (Kollubb Tepesi) coğrfî konumu 3.5. Yöntem Diyrbkır kent merkezinin 42 km güneybtısınd Krcdğ ın zirvelerinden birini oluşturn (rkım: 1925 m) Kollubb tepesinde (37 42 16 N, 39 49 40 E) TRT Diyrbkır Müdürlüğü Krcdğ Verici İstsyonu bulunmktdır (Şekil 7). İstsyonun dış sınırlrı, kenr uzunluklrı 535-590 m rsınd değişen ymuk bir dikdörtgen şeklindedir ve buryı 2270 m uzunlukt, yklşık 2 m yükseklikte bir dış çit çevrelemektedir. İstsyon it tesisler 32,1 h yüzölçümündeki bu lnın merkezinde ve 1,8 h genişliğindeki dh yüksek bir rzide toplnmıştır. Tesislerin ykın çevresi 524 m uzunluktki çitten oluşn ikinci bir güvenlik kuşğı ile çevrili bulunmktdır. Böylece iç ve dış çitler rsınd yklşık 30,3 h genişliğinde bir korunn ln orty çıkmktdır (yüzey ölçü ve hesplmlrı için GE Pth ver. 1.4.4 yzılımındn yrrlnılmıştır). Özellikle hyvn otltm, geven sökümü ve vlnm gibi bozucu etkilere kplı olmsı dolyısıyl söz konusu ln doğl özelliklerini büyük ölçüde koruybilmiştir (Şekil 8). Arştırm, TRT kurumundn lınn izinle Krcdğ rdyo verici istsyonunu çevreleyen bu lnd gerçekleştirilmiştir. Arştırm lnının yükseltisi (en lçk ve en yüksek rkımlı yuv yerleri) 1850-1915 m rsınddır (Şekil 9). Gözlemler 2007 yılınd nisn temmuz ve 2008 yılınd şubt hzirn ylrı rsındki süre içerisinde, değişken rlıklrl 5 y d 10 r günlük dönemler hlinde, genellikle 05 10 ve 13 20 stleri rsınd olmk üzere gün boyunc gerçekleştirilmiştir. Arştırm süresince toplm gözlem süresi 80 gün ve 403,5 st olmuştur (Tblo 1). 11
Şekil 8. Arştırm lnının -Mrt 2004 trihli- uydu görüntüsü (Google Erth ). Rdyo verici istsyonunu çevreleyen iç ve dış çitler (srı çizgiler) rsınd kln bölge rştırm lnını oluşturmktdır. Korunn lnın içinde ve dışınd kln kesimlerin vejetsyonu rsındki çrpıcı frk dikkt çekmektedir. Bu görünümde ölçek değişkendir; kenr uzunluklrı ve ln ölçüleri için metne bkınız. Kuşlr dürbün (8 40) ve teleskop (40-60 80) yrdımıyl izlenmiş, video kyıt özelliği de oln bir dijitl fotoğrf mkinesi ile zmn zmn kydedilen görüntüler dh sonr bilgisyr ortmınd incelenmiştir. Yuv vb noktlrın rzideki koordintlrını tespit ve kyıt mcıyl 14 knllı bir küresel konumlnm ygıtı (GPS) kullnılmış, yumurt boyutlrının ölçümü için dijitl göstergeli kompstn (1:100 mm duyrlıkt) yrrlnılmıştır. Gözlemler doğrudn not defterine y d özel mçlr için oluşturulmuş formlr (örnek form için bkz.: Ek 2) yzılmış, bu notlr dh sonr bilgisyr ortmın ktrılrk değerlendirilmiştir. Şekil 9. Arştırm lnının, dış çitlerin dışındn görünümü (Fotoğrf: M. BİRİCİK). Tblo 1. Gözlem süresinin (gün / st) yıllr ve ylr göre dğılımı Şubt Mrt Nisn Myıs Hzirn Temmuz Toplm 2007 - - 2 / 2 9 / 53,5 16 / 72 22 / 103 49 / 230,5 2008 1 / 1 5 / 18,5 10 / 67 10 / 50,5 5 / 36-31 / 173 12
4. Bulgulr Arştırm boyunc 2007 yılınd 7, 2008 de ise 6 olmk üzere toplm 13 ktif yuv, değişik dönemlerinde ve her biri için değişen sürelerde olmk üzere izlenmiştir. Bu gözlemler hiçbir yuv için, üremenin bütün dönemlerini kpsyck şekilde kesintisiz olmmıştır. 4.1. Svunk Edinme Svunk, dh sonr inş edilecek yuv merkezde olmk üzere yrıçpı 10-20 m rsınd değişen çember şeklinde bir lndır. Çlışm lnı genel şekli itibriyle bir tepenin her yöne bkn ymçlrındn oluşmuştur ve yuv lnlrı herhngi bir bkıd bulunbilmektedir. Bunun ynı sır, dh düz rzi ypısındki komşu lnlrd, geven vejetsyonunun yeterince sık ve yüksek olduğu kesimlerin de kullnıldığı bilinmektedir. Aln vrışlrındn hemen sonr erkeklerin, dh sonrki dönemde eşleri dışındki türdeşlerinin girişine tepkiyle krşılık verecekleri egemenlik lnlrını belirledikleri, burlrd çok sık ve oldukç sürekli şekilde öttükleri ve gösteri uçuşu yptıklrı izlenir. Ötüş yeri olrk, egemenlik lnının en yüksek ve çevreye en hâkim noktlrı oln en yüksek bitkilerin üst dllrı seçilir ve çoğunlukl hep ynı yer kullnılır. Erkek, melodik ötüşleri sırsınd ggsını yukrı doğru kldırır; bş, boğz ve sırt bölgesindeki tüyleri kbrtır, kntlrını hfifçe yn çrk şğı srkıtır, kuyruğunu dik tutr ve bzen yvş hreketlerle şğı ve yukrı sllr (Şekil 10). Komşu svunklrd erkeklerin birbirlerine nispeten ykın noktlrd krşılıklı durrk öttükleri de gözlenir. Bu ötüşler eş zmnlı değil dönüşümlü şekilde sıryl olur. Şekil 10. Shiplendiği egemenlik lnını öterek çevreye duyurn erkek. 13
Şekil 11. Tipik bir gösteri uçuşu sırsınd izlenen rot. Erkeklerde svunk edinme döneminde gözlenen dikkt çekici bir dvrnış gösteri uçuşudur. Çlılrın üzerinden klkrk uçmy bşlyn svunk shibi erkek, öterek önce yere z çok prlel bir uçuşl önce hfif bir eğimle, sonr oldukç dik şekilde yükselir, uçuşun tepe noktsınd kntlrını çırpmdn çık tutr, hvd bir y d birkç kez çemberler vey yylr çizecek şekilde döner ve şğı doğru yine oldukç dik bir uçuşl, det düşercesine süzülerek bir çlının üzerine, bzen de dllrı rsın iner (Şekil 11). Hemen bir çlı zirvesine geçen erkek durksmksızın ötüşünü sürdürür ve oldukç değişken bir sürenin rdındn yeni bir gösteri uçuşu için hvlnır. Uçuş sırsınd yerden ndiren ylnızc 3 m, m çoğunlukl 8-10 m yükseğe çıkılmktdır. Gösteri uçuşu erkeklere özgüdür ve dişilerde hiçbir zmn gözlenmemiştir. Eşleşmenin rdındn gösteri uçuşlrı belirgin şekilde zlır, nck yuv ypımı ve çok ndir olrk yvru bkımı şmlrınd d gözlenmiştir. Yvrulr yiyecek tşımkt oln erkeklerin yptığı gösteri uçuşund, o sırd ykınlrınd ötmekte oln komşu svunk shiplerinin etkili olduğu düşünülmektedir. Svunk edinme sırsınd zmn zmn erkekler rsınd kovlmclr görülür. Belli bir lnı svunn erkek, bury giren bir bşk erkeği uzklştırmk için hızl peşinden uçrk kovmy çlışır ve bu sırd uçuş rotlrı svunk içerisinde ve sınırlrındki çemberler şeklinde olbilir. Erkek, egemenlik lnın giren ybncı erkeği uçrk kovlrken genellikle kntlrını tm yükseltmeden seri şekilde çırpr, kuyruğunu yelpze şeklinde çr ve şğı doğru srkıtır, bu sırd kısık bir ses de çıkrır. Kuyruğun çılmsıyl, beyz renkli telekler bir süre için orty çıkmış olur. Belli bir lnı svunn erkek, bşt diğer erkeklerden biri olmk üzere ybncı bir türdeşin bury girmesi durumund, o sırd sürdürdüğü etkinlikleri (beslenme, yvru bkımı vb) bırkır ve öterek onun ynın doğru uçr. (Ggsınd yuv 14
mteryli olrk bir ot tşımkt oln bir erkeğin, lnındki bşk bir erkeği frk edince derhl on yöneldiği, ggsındki yükünü yere bırktığı ve ybncıyı uzklştırdıktn sonr tekrr lıp yuvy götürdüğü gözlenmiştir.) Ybncının bulunduğu çlıy, türdeşinin krşısın ve her zmn kendisi lnın merkezine dh ykın olck şekilde konr. Bunun üzerine genellikle ybncı birey ordn hemen uzklşır. Anck bzen oldukç uzun süreli çekişmeler gözlenir. Ybncı bir erkeğin ynın ulştıktn sonr birkç kez dh çığlık şeklinde yüksek sesle öten svunk shibi, rkibin uzklşmmsı durumund frklı bir şkımyl ötmeye bşlr. Aynı ötüşü ybncı erkek de ypbilir. Bu durumd krşılıklı ötüşler eşzmnlı değil, dönüşümlü olrk duyulur. Ybncı kıs mesfede yer değiştirirse ln shibi de peşinden gider ve yine ynı pozisyond krşısın konr, krşılıklı şkım tekrrlnır. Bunun rdındn tekrrlı kovlmclr yşnbileceği gibi kvglr d orty çıkbilir. Anck kvglr, ylnızc ısrrlı krşılşm ve kovlmlrın rdındn ve çok z durumd görülmüştür. Kvg genel olrk komşu svunklrın sınırlrınd ve ylnızc iki erkek rsınd gözlenmektedir. Çlılrın üstünden itibren bir iki metre kdr dikine yükselerek kntlrıyl ve bzen yklrıyl rkiplerini dövmeye çlışn komşulrdn birinin kendi bölgesine vey dh frklı bir ln doğru uzklşmsıyl ve çoğu kez bir kovlmnın rdındn kvg son erer. Çoğunlukl bşldıktn çok kıs süre sonr biten çekişmelerin ynı sır bir kvgnın tm 45 dkik sürdüğü de gözlenmiştir. Komşu erkekler rsındki svunk mücdelesi sırsınd orty çıkn krşılıklı ötüşme, kovlmc, kvg gibi dvrnışlrın uzun süre sonuçlnmmsı durumund, krşı krşıy gelmiş erkeklerden bzen her ikisinin birden bzen de ylnızc birinin çlılrdn zemine indiği ve yerde dolştığı gözlenmiştir. Adet besin (v) rnıyormuş gibi bir izlenim bırkmsın krşın bu dvrnışlr sırsınd yerden herhngi bir şey lındığı görülmemiştir. Ylnızc 30-40 sn civrınd süren bu rnın rdındn rkipler yeniden krşı krşıy gelir ve çekişmeyi sürdürürler. Yuvd yvrulrın bulunduğu dönemde erkeğin ylnızc türdeşlere değil, yuvy fzl yklşn Ak Gerdnlı Ötleğen (Sylvi communis) ve Ak Mukllit (Hippolis pllid) gibi kuşlr sldırrk onlrı uzklştırdığı d gözlenmiştir. Dişilerde svunğın korunmsın ilişkin dvrnışlr çok sınırlıdır. Ybncı erkeklere krşı herhngi bir tepki belirlenmemiş, ylnızc ln giren türdeş hemcinslerine yklşn ve onlrı uzklşıncy kdr izleyen dişiler gözlenmiştir. Svunk ve merkezindeki yuvnın belli bir bireyin bir önceki yıl d kullndığı yerler olup olmdığın ilişkin kesin bir bilgi edinilememiş olmkl birlikte, 2007 yılınd kullnıln üç yuv lnının ertesi yıl d kullnıldığı belirlenmiştir. 4.2. Eşleşme Egemenlik lnındki erkek, lnı içinde vey ykınınd gördüğü dişiye yklşır, kısık bir ses tonuyl melodik olrk öterek peşinden gider. Dişinin uçrk uzklşmsı durumund erkeğin dh yüksek sesli svunk ötüşleri ve gösteri uçuşlrı devm eder. Komşu lnlr ship iki erkeğin belli bir dişiye birlikte kur ypbildikleri belirlenmiştir: Dişi, kendisinin peşinden gelen iki erkekten birinin svunğın yklşmış, bunun üzerine diğer erkek ordn kovulrk uzklştırılmıştır. Dh önce eşleşmiş olduklrı thmin edilen bir çiftin dişisine, eşi ykınındyken, özellikle komşu svunktki henüz eşleşmemiş erkeğin yklştığı ve kur ypm dvrnışlrı sergilediği, bunun üzerine svunk shibi erkeğin ybncı erkeği ordn uzklştırmy çlıştığı oldukç sık gözlenmiştir. Bu sırd erkekler rsınd kvglr d olmktdır. Kvglr sonund svunk shibi erkek, ybncıyı belli bir yere kdr kovlmkt, deflrc benzer görünümde seyreden kovlmclr hep 15
ynı yerlerde, svunk sınırlrınd sonlnmktdır. Aln shibi için bölgesinin sınırlrı, kovlmclr sonrsınd her zmn belirgin bir mnevryl geri döndüğü ve hiçbir zmn şmdığı, det görünmeyen m kesin çizgiler oluşturur. Erkek ve dişinin svunk içerisinde ve çevresinde sıklıkl birlikte görülmeye bşlnmlrıyl eşleşme gerçekleşmiş olur. Bşk bir erkeğin ln girmesi gibi olğn dışı bir durumd dişi ordn uzklşır vey gizlenirken erkek müdhle ederek ybncıyı kovr. Bunun rdındn bzen erkeğin beslenmeyi sürdürdüğü, bir süre sonr dişinin yüksekçe bir noktd, lrm sesine benzeyen nck dh yumuşk bir tond öttüğü ve erkeğin bunun üzerine on yklştığı gözlenmiştir. 4.3. Çiftleşme Gözlemler boyunc ylnızc bir kez, bir kur ypm dnsı ile bunu izleyen çiftleşme tmmen gözlenmiş; yrıc bir kez, gözlemci trfındn -ynlışlıkl- rhtsız edilme sonucu yrıd kesilen bir kur ypm dnsın tnık olunmuştur. İlk kez gözlenmeye bşlnn bir çiftin, 4.5.2007 günü st 15:00 dolyınd, gerek yürüyüş ve dldn dl tlyışlrınd ve gerekse kıs uçuşlrı sırsınd kovlmclr yprcsın birlikte hreket ettikleri frk ediliyor. Bu gezinmeler, zmn zmn erkeğin çlı tepelerine çıkıp komşu erkeklerle krşılıklı ötüşmeleriyle kesintiye uğruyor. Birden erkek, bir çlıy konmuş oln dişinin üzerine doğru uçrken dişi olduğu yerde ggsını uztıp kntlrını çıyor, hvlnıp yklşık 50 cm yükselerek, üzerine doğru gelen erkeğe krşılık veriyor. Sonr, rdı rdın birkç kez birbirlerine doğru uçuyorlr. Bu krşılıklı uçuşmlrın sldırgnc bir izlenim vermesi dikkt çekiyor. Erkek, gevenlerin rsındki, yerden yklşık 5 cm yükseklikte ve yklşık 20 30 cm boyutlrınd yssıc bir tşın üzerine konrken, dişi de erkeğin krşısındki bir çlının üzerine geliyor, on yklşık 30-40 cm uzkt ve ondn birz dh yüksekte olmk üzere, bşındki ve boğzındki tüyleri kbrtrk duruyor. Erkek, bulunduğu yerde bir kndını kplı tutrken diğerini hfifçe yn çıyor, bşını kldırıp özellikle tepesindeki, boğzındki ve sırtındki tüyleri kbrtıyor ve çık tuttuğu kndı yönünde, yklşık 90 lik bir çember yyı çizecek şekilde, her iki yğı üzerinde sekerek yürüyor. Hemen rdındn geri dönüyor ve kplı kndını yn çıp, çık olnı vücudun bitişik tutuyor ve yklşık olrk ynı yolu bu kez ters yönde lıyor. Tüylerini kbrık tutrk ötüşünü kesintisiz sürdüren erkek bir dh dönüyor ve ynı yolu üçüncü bir kez dh kt ediyor. Erkeğin her iki yöndeki sekme dnsını birbiri rdın toplm ltı kez yptığı izleniyor. Dişi, erkeğin kur gösterisi yptığı tşın üzerine uçuyor ve ggsını on doğru uztrk onun, z önce kendisinin üzerinde bulunduğu çlıy geçmesine neden oluyor. Dh sonr dişi, bütün öğeleriyle erkeğin dnsın uyn hreketler sergileyerek ynı yerde ynı dnsı ypmy bşlıyor. Dişi üç kez yy çizdikten sonr erkek tşın üzerine geliyor ve dişi çlıy çıkıyor. Erkek ynı dnsı bir dh, öncekiyle yklşık ynı sürede ve ynı syıdki dönüşlerle tekrrlıyor ve yine yerini dişiye bırkıyor. Sıryl sergilenen dnslr, her birinin ylnız bşın beşinci kez dns etmesinin rdındn birlikte ypıln son bir gösteriye dönüşüyor ve eşler birbirlerinin ykınınd iki kez dh dönüyorlr. Belli bir r verilmeden, rdı rdın ypıln dns gösterilerinden sonr erkek, çömelmiş oln dişinin üzerine çıkıyor, yukrı doğru kldırdığı çık ggsıyl ötüşünü çok kıs bir süre dh sürdürüyor ve kopulsyon gerçekleşiyor. Eşinin üzerinden inen erkek, hemen ikinci bir kez dh çıkıyor ve birleşme bir kez dh gerçekleşiyor. Erkeğin ilk çıkışı ile son inişi rsındki süre ylnızc yklşık 40-50 sn oluyor. Kopulsyon sonrsı eşler tşın üzerini hemen terk ederek ykındki çlılrın zirvesine çıkıyorlr. Burd dişi, sldırgnc izlenimi veren bir dvrnışl tüylerini kbrtıyor, bir ses çıkrıyor ve ggsını öne doğru uztırken bir yndn d hfifçe çık tuttuğu kntlrını titretiyor. Kıs bir süre sonr dişi çlının lt dllrın doğru inerken erkek öterek çlılr rsınd gezinmeye bşlıyor. 16
Eşlerin, çiftleşmenin üzerinde gerçekleştiği tş ykınlrın gelişleri ile ordn yrılışlrı rsınd geçen süre yklşık 2,5-3 dk olrk kydedilmiştir. Dh sonrki dönemde, bu gözlemlerin gerçekleşmiş olduğu yerin ylnızc yklşık 4 m uzğındki bir yuvd (3 numrlı yuv; bkz. 4.8 Kuluçk ve Üreme Bşrılrı, Tblo 7, s. 37) bir tek yumurtnın bulunduğu, nck kuluçknın tmmlnmdığı, izlenmiştir. Bu yuvnın, çiftleşme dvrnışlrı gözlenen çifte it olup olmdığı belirlenememiştir. Ayrıc, 23.5.2008 günü st 09:45 civrınd, bir çiftin, yer değiştirmeler sırsınd birlikte hreket ettikleri görülüyor. Bir süre sonr dişinin, -yrıntılrı yukrıd nltıldığı şekilde- kur gösterisi ypmy bşldığı görülüyor: Yerden 20 cm yüksekteki düzgün yüzeyli bir tşın üzerinde kntlrı geriye doğru yrı çık, bşı öne doğru uztılmış durumd yklşık 90 derecelik yylr çizecek şekilde sğın ve solun doğru iki kez sekerek yürüyor. Anck, -dh uygun bir yerden gözlem ypmk mcıyl- yerini değiştiren gözlemciden etkilendiği nlşıln dişi, gösterisine dh fzl devm etmiyor ve bir çlının lt dllrınd gözden kyboluyor. Çok kıs bir süre sonr d, kur gösterisi sırsınd nerede durduğu belirlenemeyen erkekle birlikte orty çıkıp birlikte gezinmelerini sürdürüyorlr. O dönemde, bu gözlemin ypıldığı yere yklşık 15 m mesfedeki bir yuvnın (1 numrlı yuv, Tblo 7, s. 37) bu çifte it olduğu snılmktdır, nck bu thmin de doğrulnmmıştır. 4.4. Yuvlnm Svunk içinde yuvnın ypılcğı yerin nsıl belirlendiğine ve yuv yerinin seçiminin her iki eş trfındn mı yoks ylnızc biri trfındn mı ypıldığın ilişkin gözlem bulunmmktdır. Henüz yuv ypılmdn svunulmy bşlnn egemenlik lnı sınırlrının, yuvnın inş edilmesiyle birlikte netlik kzndığı ve gerektiğinde yuv z çok merkeze ykın bir yerde olck şekilde sınırlrın belli bir miktr kydırılbildiği y d svunk boyutlrının değiştirilebildiği snılmktdır. Bitki örtüsünün homojen dğılış göstermediği bzı lnlrd yuvnın merkezde değil svunk sınırlrın ykın bir yerde olbildiği de belirlenmiştir. Sptnn bütün yuvlr bir geven türü oln Astrglus gumnifer in sık iç dllrı içinde bulunmktdır. Dikenli yprklrı oln bu bitkinin üst kısmındki dllr yuvyı bir şemsiye gibi örtmektedir ve yukrıdn bkıldığınd yuvyı görmek mümkün olmmktdır (Şekil 12). Oldukç bodur ypılı ve üst dllrı oldukç seyrek bir bitkide, dışrıdn kolyc görülebilecek şekilde inş edilmiş oln ve dh sonr kuluçknın -predtör sldırısıyl- bşrısız olduğu bir yuv dışındki bütün yuvlr bu özelliktedir. 17
Şekil 12. Dllrı rsınd yuv bulunn bir geven. Tblo 2. Yuvlr it bzı ölçüm değerleri (cm) Yuv No. Yerden yükseklik Kenr yüksekliği Derinlik İç çp Dış çp 1 33,0 9,0 5,0 5,5 13,0 2 54,0 8,0 6,0 4,5 9,5 3 35,0 7,0 5,5 5,5 10,0 4 22,0 8,0 4,0 6,0 11,0 5 25,0 8,0 6,0 5,0 9,5 6 40,0 6,0 5,0 4,0 8,0 7 27,0 8,0 4,0 5,0 9,0 8 33,0 9,0 5,0 5,5 12,0 9 44,0 8,5 5,5 10,0 4,5 10 37,0 8,5 6,0 11,5 4,5 11 25,0 9,5 10,0 5,0 5,5 12 26,0 8,5 9,5 5,0 4,5 13 28,5 9,5 9,5 5,0 5,0 14 30,0 8,0 10,0 5,5 5,0 Ortlm: 32,82 8,25 6,50 5,93 7,93 SD: 8,74 0,94 2,23 2,12 3,04 Toplm 14 frklı yuv üzerinde ypıln ölçümlere göre, -sırsıyl minimum, mksimum ve ortnc değerler olmk üzere- yuv tbnının yerden yüksekliği 22-18
Şekil 13. Ggsınd yuv mteryli ile bir erkek 54 (31,5) cm; yuvnın dış kenr yüksekliği 6-9,5 (8,25) cm; derinliği 4-10 (5,75) cm; iç çpı 4-11,5 (5,25) cm ve dış çpı 4,5-12 (8,5) cm olrk belirlenmiştir (Tblo 2). Yuv ypımı dvrnışlrı 2008 yılınd ilk kez 31 Mrt trihinde gözlenmiştir. Yuv ypımı her çift için çok frklı zmnlr yyılmkt, bzı yuvlrd yuvdn yrılck kdr gelişmiş yvrulr bulunurken, htt yvrulr yuvdn yrılmışken bşk bzı yuvlrd yuv ypımı henüz bşlmış olbilmektedir. Yuvy mteryl tşım, yoğunluğu gitgide zlmkl birlikte, temmuz yının sonun kdr, yni yklşık olrk bütün bir üreme dönemi boyunc gözlenebilmektedir. Erkek ve dişi yuvyı ortklş, nck birbirinden bğımsız olrk inş eder (Şekil 13). Yuv mteryli getiren birey, bunu kendisi yuvy yerleştirir ve ordn yrılır. Eğer her iki eş yuvy ynı zmnd gelmişlerse biri yuv ykınınd bekler ve eşi yrıldıktn sonr yuvy girer. Erkeğin yuv ypımın ktkısı dh fzldır. Ypım şmsındki bir yuvd 26.4.2008 günü 08:00-09:30 ve 16:30-18:00 stleri rsınd gerçekleştirilen 180 dkiklık gözlem boyunc, yuv mterylinin yuvy tşınmsı sırsınd kt edilen toplm mesfe çısındn erkeğin dişiye ornl yklşık iki kt dh fzl yol ldığı (erkek 1239 m, dişi 688 m) ve eşine ornl iki kt dh fzl syıd mteryl tşıdığı (erkek 102, dişi 53) belirlenmiştir (Şekil 14, Şekil 15). 19
60 50 > + ) n s i (s re s ü k lm v d Y u 40 30 20 10 0 08:00 > 09:30 Şekil 14. Yuv mteryli tşıyn belli bir çift için (3 numrlı yuv; 26.4.2008; st 08:00-09:30), eşlerden her birinin yptığı rdışık seferlerin sırsı ve bu sırd yuvd geçirdikleri sürenin dğılımı. Mesfenin belirlenemediği mteryl tşım gözlemleri zmn ekseni üzerinde bşlngıç noktlrı hlinde gösterilmiştir. 45 40 > + 35 ) (m z k lık u n v d Y u 30 25 20 15 10 5 0 08:00 > 09:30 Şekil 15. Yuv mteryli tşıyn belli bir çift için (3 numrlı yuv; 26.4.2008; st 08:00-09:30), rdışık seferler boyunc mterylin lındığı yerin yuvy oln uzklığı. Mesfenin belirlenemediği mteryl tşım gözlemleri zmn ekseni üzerinde bşlngıç noktlrı hlinde gösterilmiştir. 20
Öte yndn, yuv ypımın ilişkin bütün gözlemler boyunc, mteryl getiren erkeğin toplmd dişiden yklşık üç kt dh uzun süre yuvd kldığı belirlenmiştir (gözlenen yklşık 83 dk lık yuvd klış süresi içinde erkek %72,64, dişi %27,36; 5 frklı yuv). Anck her bir mteryl getirme sırsınd yuvd hrcnn zmn çısındn erkek (17,4±12 sn; n=208) ile dişi (20±18 sn; n=68) rsınd nlmlı bir frk belirlenememiştir (P=0,09). Her iki eşey için geçerli olmk üzere, inş hlindeki yuvd geçirilen sürelerin yuv ypım dönemine homojen dğılmdığı, yklşık yedi seferde bir nispeten dh uzun süre boyunc yuvd klındığı dikkt çekmektedir (Şekil 16, Şekil 17). 120 100 ) n s i (s re s ü k lm v d Y u 80 60 40 20 0? >? Şekil 16. Yuv mteryli tşıyn belli bir erkek için (3 numrlı yuv; 26.4.2008; st 16:30-18:00), rdışık seferler boyunc yuvd klm süresinin dğılımı. Kesik çizgiler ikişer dönemlik hreketli ortlmy dylı eğilim çizgisini göstermektedir. 21
90 80 70 ) n s i (s re s ü k lm v d Y u 60 50 40 30 20 10 0? >? Şekil 17. Yuv mteryli tşıyn belli bir dişi için (3 numrlı yuv; 26.4.2008; st 16:30-18:00), rdışık seferler boyunc yuvd klm süresinin dğılımı. Kesik çizgiler ikişer dönemlik hreketli ortlmy dylı eğilim çizgisini göstermektedir. 22
Şekil 18. Tipik bir yuvnın görünümü. Yuvyı oluşturn mlzeme genellikle mt, soluk smn srısı y d çık gri renkteki kuru bitki prçlrındn seçilmektedir. Yuv iskeleti için ibre, krpel ve şerit hlindeki bitkisel elemnlr kullnılmkt, çnk kısmı -bşk türlere it- kuş tüyleri, yumuşk ve ince ypılı otsu bitkilerin kurumuş gövde kbuklrı ve çok ince ot prçlrıyl oluşturulmktdır. En içteki str tbksı ise, gözlenen tüm yuvlrd Astrglus gumnifer in beyzımsı renkte tüylü bir ypı oln meyve kliksinden ve diğer bzı bitkilerin ppuslrındn 2 ypılmıştır. Astrın üzerinde, yuv çnğının tbnın keçi vey koyun kıllrı y d ince bitki kökleri srml görünümlü bir tbk oluşturck şekilde serilir (Şekil 18). Yuv ypımı günün bütün zmnlrınd görülmektedir ve belli stlerde yoğunlştığı gözlenmemiştir. Anck dh seyrek rlıklrl mteryl tşındığı bzı zmnlrd eşler bir rd bulunur ve beslenirler. Yuvy giriş ve çıkışlr doğrudn doğruy ve dikkt çekici şekilde olmz. Gerek erkek gerekse dişi, yuvy girmeden önce yuvdn uzkç bir çlıy konr. Vücudunu yklrı üzerinde yükselterek bşını uztır ve vrs ortmdki olsı tehdit kynklrını (gözlemler boyunc bu ylnızc rştırmcının kendisi olmuştur) izler. Bşını tekrr tekrr indirip kldırır ve çlının en yüksek tepesine, ordn d yuvy dh ykın bir bşk çlıy geçer ve yuv yerine şm şm yklşır. Yuvy giriş çoğunlukl sık lt dllrın rsındn, görülmesi zor bir yerden olur. 2 Pmuksu bir kılıfl çevrili tohum. 23
Aynı dvrnışlr ylnızc yuv mteryli tşırken değil, dh sonr kuluçk sırsındki nöbet değişimlerinde ve yvrulr beslenirken de gözlenir. Yuv ypımı sırsınd zmn zmn dişi yuvy oturur, kntlrı hfifçe çık şekilde yuvd sık sık konum değiştirerek mterylleri ggsıyl düzenler ve sıkıştırır. Bu dvrnış erkeklerde hiçbir zmn gözlenmemiştir. Erkek, tşıdığı yuv mterylini yuvy yerleştirmekte, m yuvyı şekillendirmek üzere düzenlememekte, bunu dişi ypmktdır. Eski yuvlrın tekrr kullnıldığı hiç görülmemiş, kuluçknın her defsınd ylnızc yeni ypılmış yuvlrd bşldığı izlenmiştir. Yuv mteryli yuvnın 1-40 m uzğındn toplnmktdır. Mteryl tşım mesfesi çısındn erkek ile dişi rsınd frk bulunmmktdır (t testi, P>0,01). Diğer kuş türlerine it eski yuvlrdn d mteryl tşınbilmektedir. Bir erkeğin, yuvnın büyük kısmını, yklşık 8 m mesfedeki terk edilmiş Ak Mukllit (Hippolis pllid) yuvsındn tşıdığı mteryllerden yptığı gözlenmiştir (dişi ise hiçbir zmn ynı kynğı kullnmmıştır). Bu çift, kendilerinin dh önce kullnıp terk ettikleri dh ykındki (yklşık 6 m mesfedeki) yuvdn ise hiçbir şekilde mteryl tşımmıştır. Bu gözlem de, yuvnın ylnızc bir kez kullnıldığını ve her kuluçk öncesi yeni yuv ypıldığı thminini desteklemektedir. Mteryl tşımnın bşlmsındn str tbksının orty çıkmsın kdr oln inş süresinin, izlenen dört yuv için ylnızc 3 5 gün sürdüğü belirlenmiştir. Ayrıc myıs yı bşınd, eşleşmemiş bir erkeğin yuvyı bşındn sonun dek beş gün boyunc tek bşın inş ettiği nck bu yuvnın dh sonr hiç kullnılmdığı görülmüştür. Bu yuvdki mterylin yerleştirilerek düzenlenmesi de istisni olrk erkek trfındn ypılmış, nck içine str tbksı döşenmemiştir. 4.5. Yumurtlm Bir kuluçk sırsınd üzerinde oturuln toplm yumurt syısı (küme büyüklüğü) 2007 yılınd yedi ve 2008 yılınd ltı yuvd, en erken kuluçknın ikinci gününde olmk üzere, sptnmıştır. Küme büyüklüğünün 2007 yılınd 1-5 (ortlm 4,29), 2008 yılınd ise 4-5 (ortlm 4,50) yumurt rsınd değiştiği; genel ortlmd 4,38±1,12 (toplm 13 yuvd 57 yumurt) olduğu belirlenmiştir (bkz. 4.8 Kuluçk ve Üreme Bşrılrı, Tblo 7, s. 37). Küme büyüklüğünün norml olrk dört il beş yumurt olduğu nlşılmkl birlikte, izlenen yuvlr içinde istisn oluşturn tek yumurtlı yuv, üzerinde belli bir süre oturulmuş olmsı nedeniyle dikkte lınmıştır. Mteryl tşım şmsınd belirlenen bu yuv, ilk yumurt bırkılıncy dek düzenli olrk tkip edilmiş, beş günlük bir rdn sonr yuv kontrol edildiğinde dişinin yuvd oturduğu ve rdındn, yuvd ylnızc bir yumurtnın bulunduğu sptnmıştır. İzleyen günlerde ise erkeğin hiç yuvy uğrmdığı belirlenmiş ve dört gün dh geçtikten sonr dişinin yuvyı terk ettiği tespit edilmiştir. Birkç gün sonrki kontrolde de, yuvnın bozulmdn klmsın krşın içinde rtık yumurt bulunmdığı görülmüştür. İlk yumurtnın ypıldığı trihler dört yuvd doğrudn gözlenmiş, yrıc iki yuvd, yvrulrın yumurtdn çıkış ve yuvdn yrılm trihleri dikkte lınrk thmin edilmiştir (Tblo 3). Üreme dönemi içinde ilk yumurtlr nisn yının ikinci yrısınd ypılmktdır. 24
Tblo 3. İlk yumurtnın ypılış trihleri. Doğrudn belirlenmeyen, sonrki gözlemlerden elde edilen çıkrım ve thminlere dynn trihler ( * ) ile işretlenmiştir. Yuv No. Trih 1 26.04.2007 2 12.05.2007 5 16-18.05.2007 * 4 12.07.2007 9 16-18.04.2008 * 8 26.04.2008 İzlenen bütün yuvlrd her gün için tek bir yumurtnın ypıldığı ve kuluçknın, kümedeki son yumurtnın ypılmsının rdındn bşldığı görülmüştür. Kümenin ilk yumurtsı, izlenen dört yuvnın üçünde, yuv ypımın ilişkin dvrnışlrın son ermesini izleyen üçüncü günde, birinde ise dördüncü günde ypılmıştır. Anck, ypımın 31.3.2007 trihinde bşlnmış oln 1 numrlı yuvd ilk yumurt, yuv ypım dvrnışlrının kesilmesini izleyen 20 günlük rlığın rdındn, 26.4.2007 trihinde ypılmıştır. Periyodik olrk kontrol edilen bütün yuvlrd yumurtlrın yklşık olrk, gün btımı ile gün doğumu rsınd, yni gece ypıldığı belirlenmiştir. Elipsoidl ypıdki yumurtlrın bir ucu diğerine göre dh şişkindir. Yumurt ilk ypıldığınd yeşilimsi gri renkte oln kbuğun zemin rengi zmnl çılır ve krem rengine dönüşür. Çeşitli nedenlerle bozulmkt oln yumurtlrd ise koyu grisiyhımsı bir renk ldığı izlenir. Kbuk üzerindeki lekeler yumurt ilk ypıldığınd zeytin yeşili tonunddır ve zmnl çık khverengine dönüşür. Bu lekeler şişkin trft yoğunlşmkl birlikte z çok homojen dğınık d olbilmektedir (Şekil 19). 25
Şekil 19. Bozkır Ötleğeni yumurtlrının genel görünümü Tblo 4. Yumurt boyutlrı (mm). Yuv No. Yumurt No. Boy En 1 1 17,20 13,45 2 2 16,50 13,90 2 3 15,95 13,10 5 4 17,05 12,50 8 5 17,00 12,35 8 6 16,65 12,20 Ortlm: 16,73 12,92 SD: 0,46 0,68 Kbuğun çok ince ve kolyc zedelenebilir olcğı, dolyısıyl embriyonun zrr görebileceği dikkte lınrk ylnızc, sonlnmış kuluçk sonrsınd yuvd kln, döllenmemiş y d embriyo gelişimini tmmlymdığı için içinden yvru çıkmmış yumurtlrın boyutlrı ölçülmüştür. Yumurt boyu 15,95-17,2 mm, eni ise 12,2-13,9 mm rsınd değişmektedir (n=6; Tblo 4). 4.6. Kuluçk Kuluçk, kümenin sonuncu yumurtsı ypıldıktn sonr bşlmkt ve eşler trfındn ortklş yürütülmektedir. Kuluçk süresi toplm dört yuvd 13 gün olrk belirlenmiştir. Üreme döneminin ilk kuluçksı 12.4.2008 trihinde bşlmıştır (ilk yumurtnın ypılış trihi için bkz. Tblo 3, s. 25). İzlenen yuvlrd kuluçkd çoğunlukl dişinin oturduğu, erkeğin ylnızc düzensiz rlıklrl ve kıs süreler için nöbeti devrldığı gözlenmiştir. Hv sıcklığı kuluçkd oturm düzenini etkilemektedir. Hvnın soğuk y d şırı sıck (yklşık 30 C ve yukrısı) olduğu zmnlrd eşlerden biri mutlk yumurtlrın üzerinde bulunmktdır. Aşırı sıck olduğund bzen kntlrını şğı srkıtrk 26
Şekil 20. Hvnın şırı sıck olduğu bir sırd (23.7.2007/18:40) kuluçkd oturn erkek. gg çık olrk ykt durmkt ve yumurtlrı gölgelemiş olmktdırlr (Şekil 20). Bun krşılık hvnın ılık/sıck hissedildiği bzı zmnlrd yumurtlrın sıklıkl çıkt bırkıldığı dikkti çekmektedir (Şekil 21). Nöbet değişimi sırsınd gözlenen dvrnışlr çeşitlilik göstermektedir. Özellikle dişinin yuvd yklşık 30 dk dn- uzun süre oturmuş olduğu durumlrd, dişi yuvdn çıkrk çok ykındki bir çlının üzerinde lrm sesine (bkz. 4.9 Korunmy Yönelik Dvrnışlr, s. 37) benzeyen, nck dh pes bir sesle öter. 18.7.07 19.7.07 20.7.07 21.7.07 G ö z l e m y p ı l m d ı. 22.7.07 23.7.07 24.7.07 25.7.07 16:00 16:30 17:00 17:30 18:00 18:30 19:00 19:30 20:00 Şekil 21. Kuluçknın 3.-10. günlerine krşılık gelen rdışık trihler boyunc geç öğlen sonrsı stlerde her bir eşin yuvd (3 numrlı yuv) klm süresinin dğılımı. Koyu renkli çubuklr erkeğin, çık renkli çubuklr dişinin kuluçkd oturduğu, kesinti bölgeleri ise yuvnın boş kldığı süreleri belirtmektedir. Günlük gözlemlerin bşlngıç ve bitiş zmnlrı değişkendir ve diygrmd gösterilmemiştir. 27