ZÜBEYDE BAŞBOĞA ŞAHBAZ İŞVERENİN İŞ KAZASI VE MESLEK HASTALIĞINDAN DOĞAN HUKUKİ SORUMLULUĞU İLE MADDİ ZARARIN HESABINA İLİŞKİN ESASLAR
Yay n No : 2386 Hukuk Dizisi : 1127 1. Bask Eylül 2010 STANBUL ISBN 978-605 - 377-309 - 2 Copyright Bu kitab n bu bas s n n Türkiye deki yay n haklar BETA Bas m Yay m Da t m A.fi. ye aittir. Her hakk sakl d r. Hiçbir bölümü ve paragraf k smen veya tamamen ya da özet halinde, fotokopi, faksimile veya baflka herhangi bir flekilde ço alt lamaz, da t lamaz. Normal ölçüyü aflan iktibaslar yap lamaz. Normal ve kanunî iktibaslarda kaynak gösterilmesi zorunludur. Dizgi : Beta Bas m A.fi. Bask - Cilt : Net K rtasiye Tan. ve Matbaa San. Tic. Ltd. fiti. Taksim Cad. Yo utçu Faik Sok. No: 3 Taksim Beyo lu/ ST. (Sertifika No. 13723) (0-212) 249 40 60 Kapak Tasar m : Gülgonca Çarp k Beta BASIM YAYIM DA ITIM A.fi. Himaye-i Etfal Sokak Talas Han No. 13-15 Ca alo lu - STANBUL Tel : (0-212) 511 54 32-519 01 77 Fax: (0-212) 511 36 50 www.betayayincilik.com
Biricik Kızım Defne ye...
V SUNUŞ İş sağlığı ve güvenliği konusu 4857 sayılı İş Kanunu ile önemli bir ivme kazanmışsa da maalesef iş kazaları ve meslek hastalıkları hala ülkemizin önemli sorunlarından birini oluşturmaya devam etmektedir. Her gün yaşanan ölümlü iş kazaları ve sürekli iş göremezlik oranları korkutucu rakamlarıyla iş sağlığı ve güvenliği konusunda alınması gereken önlemler ve gerekli alt yapının oluşturulmasının ne kadar yaşamsal önem taşıdığını hepimize bir kere daha hatırlatmaktadır. Kuşkusuz böyle bir tabloda önemli olan sorunu kaynağında yani iş ortamında çözmek ve tehlikelerden arınmış bir iş ve işyeri ortamını işçilere sunabilmektir. Bir başka anlatımla, işçi ve işverenlerin iş sağlığı ve güvenliği önlemlerinin önemini kavradıkları ve içselleştirdikleri, adeta bir yaşam biçimi olarak yaşamlarının her alanında uyguladıkları bir bilince ulaşmalarını temin etmek gerekmektedir. İş kazalarının ve meslek hastalıklarının önlenemediği bir ortamda ise tazmin politikaları büyük önem kazanmaktadır. İşçi ya da onun ölümü ile desteğinden yoksun kalanlar, uğramış oldukları maddi ve manevi zararların giderilmesi ile belirli bir ölçüde tatmine ulaşmakta; bu olayın yaşamlarında yarattığı maddi ve manevi yıkım ile baş etmek için bir olanağa kavuşmaktadırlar. Öte yandan iş kazaları işverenler bakımından da büyük önem taşımaktadır. Bazen işverenin almış olduğu pek çok önleme rağmen iş kazaları yaşanmakta, işverenler de ödemeleri gereken maddi tazminatlar nedeniyle zor durumda kalabilmektedirler. İşte iş kazası ve meslek hastalığından dolayı işverenin sorumluluğu konusu taraflar açısından taşıdığı bu yaşamsal önemden dolayı sürekli olarak yargıyı meşgul etmektedir. Yargıtay İş Hukukunun işçiyi koruyucu niteliğini dikkate alarak, ama somut olayın özelliklerini de göz ardı etmeden adalete uygun sonuçlara varmaya çalışmaktadır. Bu durum da, işverenin iş kazasından doğan sorumluluğunun hukuki niteliği konusunda pek çok tartışmayı beraberinde getirmektedir. Öğretide farklı görüşlerin ileri sürüldüğü bir alanda Yargıtay en isabetli çözümlere ulaşmaya çalışmakta; ancak verilen kararlar incelendiğinde işverenin sorumluluğunun niteliği konusunda kesin bir sonuca ulaşmak mümkün olmamaktadır. Nitekim Yargıtay 2010 yılında işverenin iş kazasından doğan sorumluluğunun hukuki niteliği konusunda oldukça önemli bir karar vermiş bulunmaktadır. Zübeyde Başboğa Şahbaz böylesine önemli ve karmaşık bir konuyu büyük bir cesaret örneği göstererek yüksek lisans tezi olarak almış ve ardından gün ışığına çı-
VI kardığı çalışmasını okurlarla paylaşmak arzusu ile konu üzerinde daha da derinleşmiş ve çalışmalarını bu yönde geliştirmiştir. Bu çalışmaları sırasında kendisini yakından izleme olanağı bulduğum Başboğa Şahbaz, Yargıtay kararlarında varılan sonuçların her somut olaya göre farklılaşabildiği bir alanda konuyu en doğru şekilde ortaya koyabilmek için oldukça titiz ve disiplinli bir çalışma gerçekleştirmiştir. Bu konuda Yargıtay kararlarını geniş bir şekilde incelemiş ve çalışmasında bu kararları ayrıntılı bir şekilde yansıtmaya gayret etmiştir. Bunu yaparken de konunun teorik yapısından ziyade uygulamaya yönelik kısmını ön plana çıkararak uygulayıcılar için yararlanabilecekleri bilimsel bir çalışma ortaya koymuştur. Zübeyde Başboğa Şahbaz, konuyu sadece iş kazaları ve meslek hastalıklarından dolayı işverenin sorumluluğun hukuki niteliği ile sınırlı olarak ele almamış, sistematik bir bütünlük içinde maddi zararın hesabına ilişkin olarak da ayrıntılı inceleme yapmıştır. Zübeyde BAŞBOĞA ŞAHBAZ ı bu başarılı çalışmasından dolayı kutluyor ve bilimsel çalışma yapmaya yönelik büyük heyecanının gelecekte de devam etmesini diliyorum. Doç. Dr. Nurşen CANİKLİOĞLU
VII ÖNSÖZ İnsan yaşamının kutsallığı ve bu kutsallığa yaraşır bir yaşam standardının sağlanması anlayışı ile geçimini, beden ve beyin gücü ile yarattığı emeğini iş sözleşmesinin bir edimi olarak ortaya koyarak temin eden işçinin, işini yürüttüğü sırada beden tamlığı ihlal edilebilmektedir. Yaşamın ve emeğin kutsallığının, bu değerlere verilmesi gereken önemin bir sonucu olarak, emeği karşılığında yaşam standardını daha iyi koşullara taşımaya çalışırken cismani zarara uğrayan ve çoğu zaman yaşam tehlikesi ile karşı karşıya bulunan işçinin uğradığı zararının tazmini konusu, üzerinde hassasiyetle durulması gereken konulardandır. Gerçekten de tarafların özgür iradeleri ile kurulan iş sözleşmesinin, aslında sözleşmenin ekonomik yönden zayıf tarafını teşkil etmesi ve işverence yaratılan koşullara tabi olması nedeniyle bir anlamda çok da özgür sayılmayan tarafı olan işçi, işverenin yarattığı koşulları iş sözleşmesine taraf olarak kabul etmektedir. İş sözleşmesinin zayıf tarafı olan işçinin çalışma yaşamı süresince işin yürütülmesinden kaynaklanan nedenlerle maruz kalabileceği meslek hastalığı ve uğrayabileceği iş kazalarına bağlı maddi ve manevi zararının tam ve doğru bir şekilde belirlenmesi ve tazmini konuları çok büyük önem taşımaktadır. Hukuk uygulamasının içerisinde bulunan bir avukat olarak da gözlemlediğim, belirtilen şartlarda işini yürütmekteyken, bedensel zarara uğrayan işçinin, oluşan maddi zararlarının karşılanması, hesaplamaya etki eden faktörlerin titizlikle belirlenmesi ve taraflar açısından, hesaplamanın daha adil ve doğru yöntemler izlenerek yapılması yönüyle konunun hak ettiği değeri görmediğidir. İşini yürütürken işin niteliğine göre maruz kalınan tehlikeler veya belirttiğimiz önlemlerin alınmamasına bağlı olarak uğranılan zararın, bir an önce tazmini ile işçinin ikinci bir mağduriyete uğramaması için gösterilecek hassasiyet yasal bir yükümlülük olarak algılanmalıdır. Ancak hukukumuzda bu konuda yasal düzenleme eksikliği bulunduğunun görülmesi, konuya daha ziyade yargı içtihatları ile yön verilmeye çalışılması ve ayrıca konu hakkındaki bilimsel çalışmaların azlığı, bizi, bu konuda tez hazırlamaya yöneltmiştir. Tezin yayınlanması sürecinde de yine ilgili yasalarda ve tali mevzuatta gerçekleştirilen değişiklikler ilgili yerlerine işlenerek, bu süreçte yayınlanmış olan yeni eserlerden de yararlanılarak konunun dinamizmine uygun şekilde gerekli değişiklikler yapılmıştır. Yine konumuzla ilgili temyiz incelemeleri yapmakta olan Yargıtay Dairelerinin 2010 yılı kararları da yerinde taranarak ilgili olan içtihatlardan yararlanılmaya çalışılmıştır.
VIII Yüksek lisans tezi olarak üzerinde çalışmak istediğim bu konuda beni destekleyen sayın hocam, Prof. Dr. Ali Güzel in çok değerli görüş ve önerileri ile İşverenin İş Kazası ve Meslek Hastalığından Doğan Hukuki Sorumluluğu ile Maddi Zararın Hesabına İlişkin Esaslar başlığı altında yüksek lisans tezimi oluşturmaya çalıştık. Belirttiğimiz üzere ilk olarak bu tür geniş kapsamlı bir konu üzerinde bilimsel çalışma yaparken, bilimsel bir eserin taşıması gereken ağırlığın sağlanmasında ve gerektirdiği sorumluluğun yerine getirilmesinde çok değerli vaktini ayırarak, çalışmamın oluşmasında, her aşamada çaba göstererek, desteğini esirgemeyen saygıdeğer hocam Ali Güzel e teşekkürlerimi sunmaktan onur duymaktayım. Özellikle tezimin olgunlaşma aşamasında, gerekli yönlendirmeleri ve yardımlarından dolayı sayın hocam Prof. Dr. Erhan Adal a; yine büyük bir özveriyle, çok değerli zamanını ayırarak, bilimsel çalışmaların oluşumu ve paylaşımına verdiği önemle; gerek tezimin hazırlanmasında gerek yayınlanması sürecinde gösterdiği titizlik ve getirdiği yapıcı eleştirileri ile çalışmamıza yaptığı son derece önemli katkılarından dolayı sayın hocam Doç. Dr. Nurşen Caniklioğlu na; tazminat hesabı konusundaki yardımları ve raporları ile çalışmama katkı sunan aktüerya uzmanı sayın Atalay Domaç a; tez çalışmam süresince desteğini esirgemeyerek, çalışmalarımda beni cesaretlendiren sevgili annem Makbule Başboğa ve değerli eşim İlyas Şahbaz a ve varlığı ve sevgisi ile beni güçlü kılan biricik kızım Defne ye; nihayet bu çalışmanın kitaplaşmasını sağlayan Beta Yayınları yönetim kurulu başkanı sayın Seyhan Satar ve değerli çalışanlarına en güzel duygularla sonsuz teşekkürlerimi sunarım.
IX İÇİNDEKİLER SUNUŞ...V ÖNSÖZ...VII KISALTMALAR...XIII GİRİŞ...1 BİRİNCİ BÖLÜM İŞ KAZASI VE MESLEK HASTALIĞI KAVRAMLARI İLE İŞVERENİN HUKUKİ SORUMLULUĞUNUN ESASLARI 1. Genel Anlamda Kaza Kavramı İş Kazası ve Meslek Hastalığı...7 I. Genel Anlamda Kaza Kavramı...7 II. Genel Anlamda Kaza Kavramının Unsurları...8 1. Dıştan Gelen Bir Etki (Olay)...8 2. İstenilmeyen Olay...8 3. Ani Olay...9 4. Vücut Bütünlüğünün İhlali veya Ölüm...10 5. İlliyet (Nedensellik)Bağı...10 III. İş Kazasının Tanımı ve Unsurları...11 A Genel Olarak...11 B. İş Kazasının Tanımı...12 C. İş Kazasının Unsurları...13 1. Genel Olarak...13 2. Kazaya Uğrayanın 5510 Sayılı Yasa Anlamında Sigortalı Sayılması...13 3. Sigortalının Kazaya Uğraması...16 a. Sigortalının İşyerinde Bulunduğu Sırada Kazaya Uğraması...19 b. Sigortalının İşveren Tarafından Yürütülmekte Olan İş Dolayısıyla Kazaya Uğraması...24 c. Bir İşverene Bağlı Olarak Çalışan Sigortalının, Görevli Olarak İşyeri Dışında Başka Bir Yere Gönderilmesi Nedeniyle Asıl İşini Yapmaksızın Geçen Zamanlarda Kazaya Uğraması...25
X d. Emziren Kadın Sigortalının, İş Mevzuatı Gereğince Çocuğuna Süt Vermek İçin Ayrılan Zamanlarda Kazaya Uğraması...27 e. Sigortalıların, İşverence Sağlanan Bir Taşıtla İşin Yapıldığı Yere Gidiş Gelişi Sırasında Kazaya Uğramaları...27 4. Sigortalının Uğradığı Kaza Sonucu Bedensel veya Ruhsal Bir Zarara Uğraması...29 5. Meydana Gelen İş Kazası İle Sigortalının Uğradığı Zarar Arasında (İlliyet) Nedensellik Bağının Varlığı...30 a. Sigortalının Yürüttüğü İş ile meydana Gelen Kaza (Olay) Arasında İlliyet Bağının Varlığı...30 b. Olay ile İş Arasındaki İlliyet Bağı...32 IV. Meslek Hastalığı...33 1. Genel Olarak...33 2. Meslek Hastalığının Unsurları...35 a. Meslek Hastalığı Teşkil Eden Bir Hastalığın Varlığı...35 b. Meslek Hastalığının Bedeni veya Ruhi Bir Zarara Neden Olması...38 c. Hastalık İle Görülen İş Arasında İlliyet Bağının Varlığı...39 2. İşverenin Hukuki Sorumluluğu...39 I. İşverenin Sorumluluğunun Ölçüsü ve Kapsamı...39 1. İşverenin Gözetme Borcu...41 2. Gözetme Borcunun Dayandığı İlke ve Görüşler...46 3. Gözetme Borcunun Kapsamı ve Sınırı...48 4. İşverenin Gözetme Borcunun İhlaline Bağlanan Hukuki Sonuçlar...51 II. Sosyal Güvenlik Kurumu nun Karşılamadığı Zarar...53 III. İşverenin Sorumluluğunun Hukuki Niteliği...62 1. Genel Olarak...62 2. Kusura Dayanan Sorumluluk...63 3. Kusursuz Sorumluluk...67 IV. İşverenin İş Kazası ve Meslek Hastalığından Doğan Hukuki Sorumluluğunun Koşulları...77 1. Genel Olarak...77 2. Dıştan Gelen İstenilmeyen Olay...78 3. Uygun İlliyet Bağı...80 4. İlliyet Bağının Kesilmesi...88 a. Mücbir Sebep...88 b. Zarar Görenin Kusuru...93 c. Üçüncü Şahsın Ağır Kusuru...94 5. Maddi Zarar...96
XI İKİNCİ BÖLÜM İŞ GÜCÜ KAYBINDAN DOĞAN MADDİ ZARARIN KAPSAMI 3. İş Gücü Kaybından Doğan Maddi Zarar...99 I. Maddi Zararı Belirleyen Faktörler...99 1. Genel Olarak...99 2. İş Gücü Kaybının Belirlenmesi ve Belirleme Yöntemi...99 3. İşçinin İş Görebileceği Çağın ve Yaşam Süresinin Belirlenmesi...107 4. İşçinin Ücretinin Belirlenmesi...111 a. Genel Olarak...111 b. Belirlenebilen Ücretler...112 aa. Gerçek Ücretin Tespiti...112 bb. Toplu İş Sözleşmesinden Yararlanan İşçilerin Ücretlerinin Tespit...115 cc. Münavebeli ve Mevsimlik İşlerde Çalışanların Ücretlerinin Tespiti...117 c. Bilinemeyen Ücretler...118 5. Kusurun Belirlenmesi...122 II. Maddi Zararın İçeriği...123 1. İş Gücünün Azalması veya Tümüyle Kaybından Doğan Zararlar...124 2. Ekonomik Geleceğin Sarsılmasından Doğan Zararlar...128 3. İş Kazası veya Meslek Hastalığı Nedeniyle Zarar Gören İşçinin Bütün Masrafları...131 4. Maddi Tazminatı Belirleyen Faktörler...136 I. Genel Olarak...136 II. İşçiye Bağlı Faktörler...136 1. Sosyal Güvenlik Kurumunca sağlanan Sağlık Yardımları...136 2. Sosyal Güvenlik Kurumunca sağlanan Parasal Yardımlar...140 a. Geçici İş Göremezlik Ödeneği...140 b. Sürekli İş Göremezlik Geliri...142 c. Malullük Aylığı...144 d. Peşin Sermaye Değeri...145 3. Özel Sigorta Tazminatları...147 4. İşverenlerce Yapılan Maddi Yardımlar...147 5. Diğer Faydalar...148 6. Denkleştirme...149 7. İşgücündeki Azalma Oranı...151
XII 8. Müterafık Kusur (Zarar Görenin Kusuru)...151 9. Zarara Razı Olma...156 10. Sürekli Bakıma Muhtaç Hale Gelme...158 11. Mali Külfetler...158 III. İşverene Bağlı Faktörler...161 1. Kusur Durumu...161 2. Ekonomik Durum...164 IV. Tazminat Tutarına Etki Eden Faktörlerin Etki Sırası...166 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM MADDİ TAZMİNATIN HESABINA İLİŞKİN ESASLAR 5. Maddi Tazminatın Devreler Halinde Belirlenmesi...173 I. Genel Olarak...173 1. İşlemiş Dönem Zarar Hesabı...174 2. İşleyecek (İskontolu) Dönem Hesabı...179 a. Aktif Dönem Hesabı...180 b. Pasif Dönem Hesabı...184 II. Tazminatın Hesabında Farklı Uygulama Dönemleri...188 1. Genel Olarak...188 2. 1982 Yılından Önceki Döneme Ait Hesaplama Yöntemi...189 3. 1982-1994 Tarihleri Arası Dönemde Uygulanan Hesaplama Yöntemi.191 4. 1994 Yılından Sonra Uygulanan Hesaplama Yöntemi...195 III. Zararı Tazmin Şekilleri...203 1. İrat Olarak...204 2. Kapital Olarak...206 6. Cismani Zararın Hesabında Faiz...207 I. Faizin Niteliği...208 II. Faizin Başlangıcı...210 7. İşveren Yönünden Borcu Sona Erdiren Haller...211 I. İbraname...211 II. Zamanaşımı...218 SONUÇ...221 ÖZET...227 SUMMARY...228 KAYNAKÇA...231 EK -I- P.M.F YAŞAM TABLOSU...239 EK -II- BALİĞ VE PEŞİN DEĞER TABLOSU...240
XIII KISALTMALAR AÜHF Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi BK Borçlar Kanunu Bkz. Bakınız C. Cilt dn. dipnot E. Esas No f. fıkra HD Hukuk Dairesi HGK Yargıtay Hukuk Genel Kurulu HUMK Hukuk Muhakemeleri Usulü Kanunu İBD İstanbul Barosu Dergisi İHD İş Hukuku Dergisi İK İş Kanunu İSİGT İşçi Sağlığı ve İş Güvenliği Tüzüğü İÜHFM İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Mecmuası İÜHFY İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yayınları K. Karar No m. madde Mah. Mahkeme MESS Türkiye Metal Sanayicileri Sendikası MK Medeni Kanun P.M.F. Population masculin et féminin RG Resmi Gazete S Sayı
XIV SGK SSİY SSK SSSİT SSYSK TBMM TİY TÜİK Yarg. YİBBGK YİBK YKD Sosyal Güvenlik Kurumu Sosyal Sigorta İşlemleri Yönetmeliği Sosyal Sigortalar Kurumu Sosyal Sigorta Sağlık İşlemleri Tüzüğü Sosyal Sigortalar Yüksek Sağlık Kurulu Türkiye Büyük Millet Meclisi Çalışma Gücü ve Meslekte Kazanma Gücü Kaybı Oranı Tespit İşlemleri Yönetmeliği Türkiye İstatistik Kurumu Yargıtay Yargıtay İçtihatları Birleştirme Büyük Genel Kurulu Yargıtay İçtihadı Birleştirme Kararı Yargıtay Kararları Dergisi