DOĞRUDAN YABANCI SERMAYE YATIRIMLARI VE EKONOMİK BÜYÜME İLİŞKİSİ: GEÇİŞ EKONOMİLERİ ÖRNEĞİNDE PANEL EŞTÜMLEŞME VE PANEL NEDENSELLİK ANALİZLERİ

Gaz Ünverses İktsad ve İdar Blmler Fakültes Dergs 12/1 (2010). 159-184 DOĞRUDAN YABANCI SERMAYE YATIRIMLARI VE EKONOMİK BÜYÜME İLİŞKİSİ: GEÇİŞ EKONOMİLERİ ÖRNEĞİNDE PANEL EŞTÜMLEŞME VE PANEL NEDENSELLİK ANALİZLERİ Seymur AĞAYEV * Öz: Bu çalışmada doğrudan yabancı sermaye yatırımları ve ekonomk büyüme arasındak lşk, panel eştümleşme ve panel nedensellk yöntemler kullanılarak 25 geçş ekonoms çn ncelenmştr. Teork olarak, doğrudan yabancı sermaye yatırımları gtğ ülkenn tasarruf yeterszlğ sorununun çözümüne veya sermaye brkmne katkıda bulunarak ekonomk büyümeye neden olacağı beklenr. Dğer yönden, doğrudan yabancı sermaye akımlarının yönü yüksek büyüme performansına, ekonomk ve syas stkrara sahp ülkelere doğru olacaktır. Bu çalışmada uygulanan Pedron panel eştümleşme, geleneksel Granger nedensellk, Holtz-Eakn ve dğerler (1988) tarafından önerlen ve k aşamalı EKK yöntemne dayanan panel nedensellk sonuçları teory desteklemektedr. Böyle k, panel eştümleşme analzne göre doğrudan yabancı sermaye yatırımları ve ekonomk büyüme değşkenler uzun dönemde brlkte hareket etmekteler ve ortak br yönelme sahpler. Kısa dönem lşknn ncelendğ panel nedensellk sınamalarının sonuçları doğrudan yabancı sermaye yatırımlarından ekonomk büyümeye doğru güçlü, ters yönde se daha zayıf br nedensellk lşksnn olduğunu göstermektedr. Bu sonuçlar, geçş ekonomlernde doğrudan yabancı sermaye yatırımları le ekonomk büyüme arasında çft yönlü nedensellk lşks olduğunu gösterr. Ekonomk büyümeden yabancı sermaye yatırımlarına doğru nedensellk lşksnn varlığı, çsel büyüme teorlerndek büyüme dnamklernn sstem çnde olduğu görüşünü desteklemektedr. Anahtar Kelmeler: Doğrudan Yabancı Sermaye Yatırımları, Ekonomk Büyüme, Geçş Ekonomler, Panel Eştümleşme, Panel Nedensellk. * Yrd. Doç. Dr., Rze Ünverses, İktsad ve İdare Blmler Fakültes, İşletme Bölümü, seymur_agayev@hotmal.com

160 / Seymur AĞAYEV RELATIONSHIP BETWEEN FOREIGN DIRECT INVESTMENT AND ECONOMIC GROWTH: PANEL COINTEGRATION AND PANEL CAUSALITY ANALYSIS IN TRANSITION ECONOMIES CASE Abstract: The am of ths paper s to contrbute to the emprcal lerature on the relatonshp between foregn drect nvestment and economc growth n the case of twenty-fve transon economes. Accordng to the standard economc theory foregn drect nvestment s expected to cause economc growth by contrbutng to the betterment of nadequate savngs and volume of nvestment. Thus, foregn drect nvestment augments capal stock n the host country. In addon, brng-about developed management knowledge, manufacturng method, and producton technology. Foregn drect nvestment nflows cause to economc growth ndrectly through competon, effectveness and productvy ncreases n host country. On the other hand, the economc growth performance of country can affect foregn drect nvestment nflows. In endogenous growth theory dynamcs of economc growth s determned nsde the system. Namely, theoretcally s possble that economc growth affects total nvestments and also foregn drect nvestment. Country whch has hgh economc growth rates, economcal and polcal stablzaton or expected to growth hgh may nduce more foregn drect nvestment. The foregn capal, when choosng country to nvestgate, consders the growth performance of host country together wh rsks. Thus, n economc theory growth can attract more foregn drect nvestment flows and foregn drect nvestment can boost economc growth. Exstng emprcal researchs searchng relatonshp between foregn drect nvestment and economc growth show nconclusve results. Studes whch nvestgatng ths relatonshp n transon economes also show mxed results. For example Campos and Knosha (2002), Merlevede and Schoors (2004) show that foregn drect nvestment has robust mpact on economc growth. But, Lyroud et al (2004) fnd that foregn drect nvestment has no mpact on growth. Usng fxed effects panel data approach, Nath (2004) fnd that n presence of trade n growth equaton, foregn drect nvestment does not seem to have any sgnfcant effect on growth. Concluson of the panel study Değer and Emsen (2006) ndcate that n transon countres whch have polcal stably, a poson to developed countres, and a gven development level foregn drect nvestment s a dynamc factor of economc growth. Another study, concerned transon economes s Aleksynska et al

Doğrudan Yabancı Sermaye Yatırımları ve Ekonomk Büyüme İlşks: Geçş / 161 Ekonomler Örneğnde Panel Eştümleşme ve Panel Nedensellk Analzler (2008). Ther man fandng ndcates that there s ltle emprcal evdence that foregn drect nvestment stmulates economc growth beyond the current year, s also reveals that there s ltle emprcal evdence of reverse causaton. The emprcal analyss, whch uses data on twenty-fve transon economes and performed n three steps, s based on panel contegraton and panel causaly tests. Frst, the paper uses LLC and IPS panel un root tests to nvestgate statonary characterstcs and determned the ntegraton order of foregn drect nvestment and economc growth seres. Second, s nvestgated the long run relatonshp usng panel contegraton test whch developed by Pedron (1999, 2004). Pedron s panel contegraton analyss s based on Engle-Granger two step contegraton tests. Thrd, n ths study are used two type of causaly tests to nvestgate short run relatonshp between foregn drect nvestment and economc growth n transon economes case. Frst of the causaly tests s tradonal Granger causaly approach for panel ordnary least squares, fxed effects, and random effects models. Fnally, panel causaly tests whch developed by Holtz- Eakn et al (1988) and based on two stages least square method are performed. Results obtaned from panel contegraton and panel causaly analyss confrm the endogenous growth theory. Pedron panel contegraton test ndcate that foregn drect nvestment and economc growth seres have a long run equlbrum relatonshp. Tradonal Granger causaly and two stage least square method developed by Holtz-Eakn et al (1988) suggest there s robust evdence that the foregn drect nvestment causes to economc growth. Results from causaly tests about reverse causaton ndcate lesser affecton of economc growth on foregn drect nvestment. Thus, there s bdrectonal causaly between foregn drect nvestment and economc growth n twenty-fve transon economes panel. Ths results shows that foregn drect nvestment nflows accelerate economc growth. On the other hand, hgh economc growth rates attract more foregn drect nvestment. Causal relatonshp from economc growth to foregn drect nvestment confrms the opnon that determnants of economc growth s nsde the system n endogenous growth theory. Keywords: Foregn Drect Invenstment, Economc Growth, Transon Economes, Panel Contegraton, Panel Causaly.

162 / Seymur AĞAYEV GİRİŞ Dünya ülkeler karşılaştırıldığında, ülkelern uzun dönem ekonomk büyüme performanslarında öneml farklılıklar bulunduğu görülmektedr. Uzun dönem büyüme oranları arasındak farklılıklar ekonomk büyümenn belrleycler tarafından açıklanır. Uygulamalı çalışmalarda farklı ülkeler veya ülke grupları çn ekonomk büyümenn belrleycler ve bunların büyümey nasıl etkledkler ortaya konulmaya çalışılmaktadır. Bu çalışmalarda büyümenn ekonomk faktörler; demografk faktörler; teknolojk gelşme; doğal kaynaklar, coğrafya ve klm; syas, sosyal ve kültürel faktörler tarafından açıklanamaya çalışıldığı görülmektedr. Büyümenn bu şeklde fade edleblecek olan belrleycler brbrlernden ve daha öncek düzeylernden bağımsız değldrler. Örneğn herhang br ülkedek syas stkrar durumu büyümenn ekonomk belrleyclern de etkler. Ya da daha öncek yıllarda ülkede sağlanan hızlı teknolojk gelşme gelecek teknolojk gelşmeler çn zemn hazırlamaktadır. Makroekonomk stkrar, sermaye brkm, dış tcaret gelşmeler ve pyasa ekonomsne yönelk yapısal dönüşüm reformları büyümenn ekonomk belrleycler başlığında toplanablr. Herhang br ekonomde belrl br dönemde elde edlen ulusal gelrn br kısmı tasarruf edlmektedr. Sadece tasarruf oranının yükseklğ ekonomk büyüme çn yeterl değldr. Yapılan tasarrufların yen üretken yatırımlara dönüştürülmes gerekldr. Yen yatırımlar üretme makne, teçhzatın lave edlmes veya yen br fabrkanın kurulması şeklnde fzk sermaye brkmnde artış anlamına gelmektedr. Yen yatırımlar ekonomde üretm kapasesnn ve üretm düzeynn artmasına neden olmaktadır. Gelr düzeynn düşük olması tasarrufların ve dolayısıyla sermaye brkmn ve yatırımların da yetersz olmasına neden olmaktadır. Gerekl fzk sermaye yatırımlarının yapılmaması üretm artışının ve büyümenn gerçekleştrlememesne neden olmaktadır. Genellkle az gelşmş ülkelern karşılaştığı bu sorun yoksulluk kısır döngüsü olarak adlandırılır (Samuelson- Nordhaus, 2001:252). Tasarruf yeterszlğnn gderlmes se k şeklde; dış borçlanma ve doğrudan yabancı sermaye yatırımları yoluyla mümkündür. İç tasarruflar yetersz olduğunda, ülkeler bell br büyüme hızını yakalamak ve gerekl gördükler yatırım oranını gerçekleştrmek çn dış borçlanmaya gderler veya daha fazla yabancı sermaye yatırımı çekmeye çalışırlar.

Doğrudan Yabancı Sermaye Yatırımları ve Ekonomk Büyüme İlşks: Geçş / 163 Ekonomler Örneğnde Panel Eştümleşme ve Panel Nedensellk Analzler Sermaye hareketlernn serbestleştrlmes le brlkte ülkeler arasında sermaye akımlarında öneml artışlar görülmüştür. Uluslar arası sermaye hareketler portföy yatırımları ve doğrudan yabancı sermaye yatırımları şeklnde k guruba ayrılırlar. Portföy yatırımları, herhang br yabancı ülkeden borç sened, tahvl veya hsse senednn satın alınmasını fade eder. Doğrudan yabancı sermaye yatırımları se yabancı ülkelere yen br şrketn kurulması, var olan br şrketn satın alınması veya sermayesnn artırılması anlamına gelr. Doğrudan yabancı sermaye yatırımları, gtğ ülkenn tasarruf yeterszlğ sorununun çözümüne veya sermaye brkmne katkıda bulunarak ekonomk büyümeye neden olmaktadırlar. Dğer yandan yabancı sermaye sahp olduğu ler düzey yönetm blgsn ve üretm teknolojsn de yatırımda bulunduğu ülkeye götürmektedr. De Mello (1999), doğrudan yabancı sermaye yatırımlarının ekonomk büyümey dolaylı olarak şu şeklde etkledğn fade etmektedr. İşgücünün eğm, becernn kazanılması, yen yönetm alışkanlıkları ve organzasyon düzenlemeler yoluyla drekt teknoloj transfer alıcı ülkede blg brkm artışı sağlamaktadır. Yabancı sermaye akımlarının yüksek büyüme performansına, ekonomk ve syas stkrara sahp ülkelere doğru akacakları açıktır. Çünkü yabancı sermaye yüksek getr elde etmeğ amaçlamaktadır. Yatırım kararı verrken şüphesz, gtğ ülkenn büyüme performansını ve rskler dkkate almaktadır. Bu nedenle, yüksek büyüme oranına veya büyüme potansyelne sahp düşük rskl ülkelern daha fazla yabancı sermaye çekecekler açıktır. İçsel büyüme teorlernde ekonomk büyüme dnamklernn sstemn çnde olduğu fade edlmektedr. Ayrıca, Solow modelnn aksne brçok değşkenn yanı sıra yabancı yatırımların da ekonomk büyümey etkledğ düşünülür. Bu çalışmada doğrudan yabancı sermaye yatırımları le ekonomk büyüme arasında teorde olduğu kabul edlen lşkler uygulamalı olarak 25 geçş ekonoms çn ncelenmştr. Blndğ gb geçş ekonomler kavramı, geçmşte merkez planlı sosyalst düzenle yönetlmş, fakat daha sonra serbest pyasa ekonomsn ve demokratk toplum düzen oluşturmaya çalışan ekonomler çn kullanılmaktadır. Çalışmada panel durağanlık analzlernden sonra, bahsedlen k değşken arasında uzun ve kısa dönem lşkler panel eştümleşme ve panel nedensellk analzler le ortaya konmaya çalışılmıştır.

164 / Seymur AĞAYEV I) DOĞRUDAN YABANCI SERMAYE YATIRIMLARI VE EKONOMİK BÜYÜME İLİŞKİSİ ÜZERİNE BAZI ÇALIŞMALAR Doğrudan yabancı sermaye yatırımları ve ekonomk büyüme lşksnn ncelendğ çalışmalar araştırmaya konu olan ülkeler, zlenen yöntem ve sonuçları bakımından farklılık göstermektedr. Ülke gruplarının ncelendğ çalışmalar çoğunlukta olmakla beraber tek ülke uygulamaları da vardır. Aşağıda konu le lgl bazı çalışmalar özellkle kullanılan yöntemler ve alınan sonuçlar açısından değerlendrlmştr. Bu çalışmalardan Blomström, Lpsey ve Zejan (1994) çalışması gelşmş ve gelşmekte olan ülkeler çn yürütülmüştür ve kş başına düşen gelr cnsnden zengn ülkelerde doğrudan yabancı sermaye yatırımlarının büyümey pozf yönde etkledğ bulunmuştur. 69 gelşmekte olan ülkey kapsayan Borenszten, De Gregoro ve Lee (1998) çalışması sonuçları da Blomström ve dğerler (1994) sonuçlarını desteklemektedr. Borenszten ve dğerler (1998) sonuçlarına göre beşer sermayenn çok düşük olduğu ülkelerde doğrudan yabancı sermaye yatırımları büyümey negatf yönde, dğer ülkelerde se pozf yönde etklemektedr. De Mello (1999), çalışmasında 32 OESD üyes olan ve olmayan ülkelerde doğrudan yabancı sermaye yatırımlarının sermaye brkm, ekonomk büyüme ve toplam faktör vermllğ artışı üzerndek etks zaman sers ve panel ver yöntemler çerçevesnde araştırılmıştır. Çalışma sonuçlarına göre doğrudan yabancı sermaye yatırımlarının büyüme etks ç yatırımlarla tamamlayıcılık ve kame derecesne bağlıdır. Nar-Rechert ve Wenhold (2000) çalışmasında se Türkye nn de dahl edldğ 24 gelşmekte olan ülke çn doğrudan yabancı sermaye yatırımları ve ekonomk büyüme lşks panel nedensellk yöntemler kullanılarak ncelenmştr. Çalışma sonuçlarına göre araştırmacılar, değşkenler arasındak lşklern ülkelere göre heterojenlk gösterdğn ve bu nedenle ülkeler arasında homojenlğ varsayan tahmn yöntemlernn hatalı sonuçlar vereceğn belrtmekteler. Nar-Rechert ve Wenhold n araştırma sonuçlarına göre doğrudan sermaye yatırımlarının gelecek dönem büyüme üzerndek etks dışa açık ekonomlerde daha yüksektr. Merlevede ve Schoors (2004) çalışmasında 25 geçş ekonomsnde yapısal reformlarının yanı sıra doğrudan yabancı sermaye yatırımlarının büyüme üzernde etks panel ver sstem bağlaşımlar yoluyla ncelenmştr.

Doğrudan Yabancı Sermaye Yatırımları ve Ekonomk Büyüme İlşks: Geçş / 165 Ekonomler Örneğnde Panel Eştümleşme ve Panel Nedensellk Analzler Araştırma sonuçları doğrudan yabancı sermaye yatırımlarının büyümeye pozf etk ettğn göstermektedr. 25 geçş ekonomsnde doğrudan yabancı sermaye yatırımları ve büyüme lşksnn panel ver yöntemleryle ncelendğ, Merlevede ve Schoors (2004) çalışmasıyla benzerlk gösteren br dğer çalışma Campos ve Knosha (2002) çalışmasıdır. Bu çalışma sonuçlarına göre doğrudan yabancı sermaye yatırımlarının büyüme üzernde güçlü pozf etkler vardır. 17 geçş ekonoms çn yürütülen ve Bayesan bağlaşım analznn kullanıldığı Lyroud, Papanastasou ve Vamvakds (2004) çalışma sonuçları se Campos ve Knosha (2002), Merlevede ve Schoors (2004) çalışmalarının sonuçlarından tamamen farklıdır. Lyroud ve dğerler (2004) sonuçlarına göre doğrudan yabancı sermaye yatırımlarının büyüme üzernde herhang br etks yoktur. Bu çalışmada, ver set hızlı ve yavaş büyüyen geçş ekonomler şeklnde k gruba ayrıldığında da aynı sonuca ulaşılmıştır. 72 ülke çn yürütülen ve panel genelleştrlmş beklem yöntemnn (GMM) kullanıldığı Carkovc ve Levne (2002) çalışmasında da Lyroud ve dğerler (2004) çalışmasına benzer sonuç elde edlmştr. Buna göre gelşmş ve gelşmekte olan ülkelerde doğrudan yabancı sermaye yatırımları ekonomk büyüme üzernde herhang br etk yaratmamaktadır. Hansen ve Rand (2004), 31 gelşmekte olan ülkede doğrudan yabancı sermaye yatırımları GSYİH oranı ve büyüme lşksn panel eştümleşme ve Granger nedensellk analzler le ncelemşlerdr. Nedensellk sınaması sonucunda değşkenler arasında çft yönlü nedensellk lşks bulmuştur. Ayrıca sınama sonuçları, uzun dönemde doğrudan yabancı sermaye yatırımlarının GSYİH yı etkledğn göstermektedr. Geçş ekonomlernn dkkate alındığı br dğer çalışma Nath (2005) çalışmasıdır. Panel sab etkler yöntemnn kullanıldığı ve 13 geçş ekonomsn kapsayan çakışma sonuçlarına göre dış tcaret ekonomk büyümey öneml ölçüde ve pozf yönde etklemektedr. Büyümey etkleyen dğer öneml br faktör se yurtç yatırımlardır. Dış tcaret değşkennn panellere dahl edldğ durumlarda doğrudan yabancı sermaye yatırımları değşkenne a katsayılar statstksel olarak anlamsız bulunmuştur. Dış tcaret değşken dahl edlmeden tahmn edlen büyüme bağlaşımlarında se yabancı sermaye yatırımlarına a katsayılar anlamlı bulunmuştur.

166 / Seymur AĞAYEV Değer ve Emsen (2006) çalışmasında se doğrudan yabancı sermaye yatırımları ve büyüme lşks 27 geçş ekonoms çn panel ver kullanılarak ncelenmştr. Bu çalışmada büyüme çn EKK, sab etkler ve rastsal etkler bağlaşımları tahmn edlmştr. Tahmn sonuçlarına göre nspeten daha fazla polk ve ekonomk stkrara sahp geçş ekonomlernn büyümesnde doğrudan yabancı sermaye yatırımları öneml br faktördür. Türkye ekonomsnn dkkate alındığı Afşar (2007) çalışmasında, Granger nedensellk analz çerçevesnde doğrudan yabancı sermaye ve büyüme lşks ortaya konmaya çalışılmıştır. Çalışma sonuçlarına göre Türkye ekonoms çn doğrudan yabancı sermaye yatırımlarından büyümeye doğru tek yönlü nedensellk lşks bulunmuştur. Al-Iran ve Al-Shams (2007), Körfez İşbrlğ Konsey üyes ülkelernde (Bahreyn, Kuveyt, Umman, Katar, Suud Arabstan ve Brleşk Arap Emrlkler) doğrudan yabancı sermaye yatırımları ve ekonomk büyüme lşks Pedron panel eştümleşme ve GMM yöntemne dayanan panel nedensellk analz çerçevesnde ncelemşlerdr. Eştümleşme ve nedensellk sınama sonuçları, bahsedlen değşkenler arasında eştümleşme lşksnn ve çft yönlü nedensellk lşksnn olduğunu göstermektedr. Al- Iran ve Al-Shams (2007) sonuçları le Hansen ve Rand (2004) sonuçları benzerlk göstermektedr. Dhakal, Rahman ve Upadhyaya (2007) çalışmasında 9 Güney ve Güneydoğu Asya ülkes çn geleneksel Granger nedensellk analz ve kontrol deyşkenlernn dahl edldğ bağlaşım teknğ kullanılarak doğrudan yabancı sermaye yatırımları ve büyüme lşks ncelenmştr. Nedensellk analz yabancı sermaye yatırımları le büyüme arasında nedensellk lşksnn olmaması, çft yönlü ve tek yönlü olması gb ülkeler çn farklı sonuçlar vermştr. Bağlaşım teknğ sonuçlarına göre se dışa açıklık oranı yüksek, hukukun üstünlüğünün sınırlanmadığı, daha az dış yardım alan ve gelr düzey düşük ülkelerde doğrudan sermaye yatırımlarının büyüme etks daha yüksektr. Aleksynska, Gasford ve Kerr (2008) çalışması se 17 geçş ekonomsn kapsamaktadır. Çalışmada sıradan EKK, genelleştrlmş EKK, araç değşken ve ayrıca geleneksel Granger nedensellk analzler kullanılmıştır. Aleksynska ve dğerler (2008) çalışma sonuçlarına göre doğrudan yabancı sermaye yatırımları le ülke ç yatırımlar arasında kame lşksnden çok tamamlayıcılık lşks vardır. Yüksek mktarlarda doğrudan yabancı

Doğrudan Yabancı Sermaye Yatırımları ve Ekonomk Büyüme İlşks: Geçş / 167 Ekonomler Örneğnde Panel Eştümleşme ve Panel Nedensellk Analzler sermaye grşnn yüksek ekonomk büyümeye neden olmayacağını, fakat yüksek ekonomk büyümenn daha fazla doğrudan yabancı sermaye yatırımı çekeceğn belrten araştırmacılar sınama sonucunda aynı netceye varamamışlar. Böyle k doğrudan yabancı sermaye yatırımlarının br sonrak dönem büyümey zayıf şeklde uyardığını, ters yönde br lşknn de zayıf şeklde mevcut olduğunu bulmuşlardır. Magnus ve Fosu (2008) çalışması Gana da doğrudan yabancı sermaye yatırımları ve büyüme lşksn Granger nedensellk analz çerçevesnde konu etmektedr. Çalışma dönemnn tamamı ve yapısal değşm programının uygulandığı 1983 önces dönem dkkate alındığında araştırma konusu değşkenler arasında herhang br nedensellk lşks bulunamamıştır. 1983 sonrası dönem çn se doğrudan yabancı sermaye yatırımlarından büyümeye doğru nedensellk lşks bulunmuştur. Erçakar ve Yılgör (2008) 19 gelşmekte olan ülke çn doğrudan yabancı sermaye yatırımları ve GSYİH arasındak lşky Levn, Ln ve Chu (LLC) ve Im, Pasaran ve Shn (IPS) panel brm kök ve Pedron panel eştümleşme sınamaları yoluyla ncelemştr. Sınamalar sonucunda bu k değşken arasında uzun dönem eştümleşme lşksnn olduğu saptanmıştır. Srdharan, Vjayakumar ve Rao (2009) çalışması BRICS ülkeler (Brezlya, Rusya, Hndstan, Çn ve Güney Afrka) çn Johansen eştümleşme ve br hata düzeltme model çerçevesnde yürütülmüştür. Çalışmada, Brezlya harç dğer ülkeler çn eştümleşme lşksnn olduğu tesp edlmştr. Doğrudan yabancı sermaye yatırımları ve büyüme lşksnn kısa dönem analznde Brezlya, Rusya ve Güney Afrka çn çft yönlü nedensellk, Hndstan ve Çn çn se doğrudan yabancı sermaye yatırımlarından büyümeye doğru tek yönlü nedensellk lşks bulunmuştur. Doğrudan yabancı sermaye yatırımları ve büyüme lşks Faras ve Ghal (2009) çalışmasında Al-Iran ve Al-Shams (2007) le aynı ülkeler çn fakat farklı yöntemlerle ncelenmştr. Al-Iran ve Al-Shams panel eştümleşme ve panel nedensellk yöntemlern, Faras ve Ghal se her br ülkeye a zaman sers verlern ve br ardışık bağlanımlı dağıtılmış geckme yaklaşımına dayanan eştümleşme yöntemn kullanmışlardır. Faras ve Ghal (2009) çalışma sonuçları, 6 ülkenn 5 çn doğrudan yabancı sermaye yatırımları ve ekonomk büyümenn eştümleşk olduğunu ve k değşken arasında lşknn ülkelere göre öneml şeklde değştğn gösterr.

168 / Seymur AĞAYEV Esso (2010) çalışması se 10 Afrka ülkes çn yürütülmüştür. Doğrudan yabancı sermaye yatırımları ve büyüme arasındak lşk ülkeler çn breysel olarak eştümleşme ve nedensellk analzler çerçevesnde yürütülmüştür. Araştırma sonuçlarına göre Angola, Fldş Sahl, Kenya, Lberya, Senegal ve Güney Afrka ekonomlernde araştırmaya konu olan değşkenler arasında pozf uzun dönem lşk vardır. Ayrıca Angola, Fldş Sahl ve Kenya çn doğrudan yabancı sermaye yatırımlarından büyümeye doğru; Lberya ve Güney Afrka çn se bunun ters yönde nedensellk lşks bulunmuştur. Yukarıda genel hatlarıyla fade edlen uygulamalı çalışmalar doğrudan yabancı sermaye yatırımları ve büyüme lşksnde tüm ülkeler veya ülke grupları çn ortak br sonucun olmadığına şaret etmektedr. Geçş ekonomler le lgl yapılan çalışma sonuçları da görüş ayrılıklarının olduğunu göstermektedr. Bu durumdan hareketle, uygulamalı çalışmaların açık br sonuca ulaşmadığı doğrudan yabancı sermaye yatırımları ekonomk büyüme lşks 25 geçş ekonomsne a panel ver, panel eştümleşme ve panel nedensellk analzler kullanılarak ncelenmştr. II) EKONOMETRİK YÖNTEM VE VERİ SETİ Panel ver ekonomk brmlere a zaman sers gözlemlernn yatay kes formunda br araya getrlmes le oluşturulur. Bu yöntemn yatay kes ve zaman boyutuna sahp olması, ekonomk davranış ve lşklern modellenmesnde yatay kes ve zaman sers analzlerne oranla daha genş olanak sunmaktadır (Baltag, 2005:4 7). Panel ver çn oluşturulan kendyle bağlaşımlı model aşağıdak gb fade edleblr; Y = ρ Y 1 + δ X + ε (1) Burada, =1,,N yatay kes brmlern ve t=1,,t brmlere a gözlem sayısını fade eder. N, modeldek brmlern sayısını; T, her brme a gözlem sayısını, ε nc ekonomk brmn t dönemndek hata termdr. ε hata termnn tüm zaman ve brmler çn bağımsız (mutually ndependent dosyncratc dsturbance) ve IID(0, σ 2 ) şeklnde dağılım gösterdğ varsayılmaktadır (Maddala, 2001:574 575). ρ kendyle bağlaşım katsayılarının da aynı şeklde tüm zaman ve brmler çn bağımsız olduğu varsayılır. Eğer ρ < 1 se Y sernsn durağan, eğer ρ = 1 se Y sers brm kök çerr.

Doğrudan Yabancı Sermaye Yatırımları ve Ekonomk Büyüme İlşks: Geçş / 169 Ekonomler Örneğnde Panel Eştümleşme ve Panel Nedensellk Analzler Panel ver durağanlık analzlernde yaygın olarak kullanılan LLC ve IPS brm kök sınamaları Levn, Ln ve Chu (2002) ve Im, Pasaran ve Shn (2003) çalışmalarından hareketle aşağıdak gb açıklanablr. LLC ve IPS brm kök sınamaları 1 numaralı bağlaşımdak ρ katsayısına lşkn farklı varsayımlardan ve kullanılan test statstklernden dolayı farklılık gösterrler. LLC brm kök testnde ρ katsayıları, panel yatay kesler çn özdeş kabul edlr. Bu durum, tüm ler çn ρ = ρ şeklnde fade edleblr. IPS brm kök testnde se ρ katsayılarının, panel yatay kesler çn değştğ kabul edlr. α = ρ 1 çn ADF prensplerne dayanan LLC ve IPS brm kök sınamaları çn temel bağlaşım aşağıdak gb fade edleblr; Y p = α Y + β ΔY + X ' δ + ε 1 j j (2) j= 1 Bu modelde LLC brm kök sınaması çn sıfır ve alternatf hpotezler aşağıdak gbdr; H 0 : α = 0 (3) H A : α = α < 0 Hpotezlerden de anlaşıldığı gb LLC brm kök sınamasında panel verdek her br yatay kes brmne a zaman sersnn brm kök çerdğ, yne her br yatay kes brmne a zaman sersnn durağan olduğuna karşı sınanmaktadır. IPS brm kök sınaması çn sıfır ve alternatf hpotezler de aşağıda fade edldğ gbdr; H H 0 A : α = 0, α = 0 : α < 0 = 1,2,..., N1 (4) = N + 1, N + 2,..., N Sıfır hpoteznde fade edlen husus, paneldek tüm yatay keslere a serlern brm kök çerdğdr. Alternatf hpotezde se, yatay keslere a bazı serlern veya yatay kes serlern tamamının durağan olduğu fade edlmştr. Daha önce fade edldğ gb, LLC ve IPS brm kök sınamaları kullanılan test statstklernden dolayı da farklılık gösterrler. LLC brm kök sınamasında standart α katsayısının yanaşık olarak normal dağılımı çn

170 / Seymur AĞAYEV standart t statstğ kullanılır. IPS brm kök sınamasında se yatay kesler çn hesaplanan t statstklernn armetk ortalaması kullanılır. Eştümleşme lşks, değşken serlern etkleyen kalıcı dışsal şoklara rağmen serler arasında uzun dönem denge lşksnn var olduğunu fade etmektedr. O halde k değşken arasında eştümleşme lşksnn sınanmasında, değşkenler arsında ortak tümleşk lşknn var olup olmadığı veya bu lşkden sapmaların olup olmadığı ncelenecektr. Durağan olmayan serlern durağanlıklaştırılması çn genellkle serlern devresel farkları alınmaktadır. Fakat fark alma şlem le brlkte sernn taşıdığı uzun döneme lşkn blgnn kaybolması nedenyle uzun dönem lşklernn ncelendğ eştümleşme sınamalarına değşken serlern sevyedek değerler le bakılmaktadır. Zaman sers değşkenlerne lşkn eştümleşme analzlernde Engle Granger ve Johansen Jeselus en çok olablrlk yöntemler kullanılablmektedr. Fakat bu testler panel vernn kısa döneml keslerden oluşmasından dolayı yetersz kalmaktadır. Bu nedenle, bu çalışmada Pedron (1999, 2004) tarafından gelştrlen eştümleşme analz kullanılmıştır. Pedron eştümleşme sınaması panelde sab etklern ve yönelm termlern breysel heterojenlğne olanak tanımaktadır. Yan eştümleşme bağlaşımındak sab term ve eğm katsayısının farklı yatay kesler arasına heterojenlğ mümkün kılınmaktadır. Pedron eştümleşme analz aşağıdak bağlaşımla fade edleblr; Y = α + δ t + β X + e (5) Y ve X brnc farklarında durağan olan değşkenlerdr. α ve δ parametreler yatay keslere a breysel ve yönelm etkler fade eder. Pedron eştümleşme analznde Y ve X değşkenler arasında eştümleşme lşksnn varlığı, e hata termlerne lşkn durağanlık analzler le sınanmaktadır. Hata termlernn durağanlık analzler aşağıdak yardımcı bağlaşımlarla gerçekleştrlr; e ρ + u (6) e = e 1 p e 1 + ψ j j= 1 = ρ Δe j + u (7) Hpotez testlernde ρ katsayısının bre eş olup olmadığı test edlr. Dolayısıyla Pedron eştümleşmes çn sıfır hpoteznde Y ve X değşkenler arasında eştümleşme lşksnn olmadığı fade edlr. Alternatf hpoteznde

Doğrudan Yabancı Sermaye Yatırımları ve Ekonomk Büyüme İlşks: Geçş / 171 Ekonomler Örneğnde Panel Eştümleşme ve Panel Nedensellk Analzler se k durum söz konusudur. Brnc durum tüm yatay kesler çn katsayılarının brden farklı (homojen) olduğudur. Bu durumda eştümleşme analznn tüm panele lşkn veya grup ç (whn-dmenson) yönü ncelenmektedr. Pedron eştümleşme analznde 6 numaralı yardımcı bağlaşımdak ρ katsayısı veya grup ç statstk testler çn sıfır ve alternatf hpotezler aşağıdak gb fade edleblr; H 0 : ρ = 1 (8) H A : ρ = ρ < 1 İknc durum se ρ katsayılarından bazılarının brden farklı (heterojen) olduğudur. Bu durumda eştümleşme analznn tüm panele lşkn veya gruplar arası (between-dmenson) yönü ncelenmektedr. Pedron eştümleşme analznde 7 numaralı yardımcı bağlaşımdak ρ katsayısı veya gruplar arası statstk testler çn sıfır ve alternatf hpotezler de aşağıdak gb fade edleblr; H 0 : ρ = 1 (9) H : ρ < 1 A Pedron (1999) eştümleşme analznde dördü grup ç ve üçü gruplar arası olmak üzere yed test statstğ önermektedr. Bu statstklerden lk dördü grup ç özellkldr. Pedron eştümleşme sınamasındak grup ç test statstkler sırasıyla değşrlk oranı (varance rato), parametrk olmayan Phllps ve Perron tp ρ, parametrk olmayan Phllps ve Perron tp t ve Dckey-Fuller tp t statstklerdr. Bu kategordek test statstkler çn 8 de fade edlen sıfır ve alternatf hpotezler kullanılır. Pedron panel eştümleşme analznn gruplar arası olarak fade edlen knc kategor test statstkler Phllps ve Perron tp ρ, Phllps ve Perron tp t ve Dckey- Fuller tp t statstklerdr. İknc grup test statstklernn sınanmasında se 9 da fade edlen sıfır ve alternatf hpotezler kullanılır. Eştümleşme analz değşkenler arasında uzun dönem lşksnn ncelenmesn mümkün kılmaktadır. İktsad değşkenler arasında kısa dönem nedensellk lşksnn ncelenmes nedensellk sınamalarıyla gerçekleştrlmektedr. İktsatta nedensellk, geckmel olarak ktsad değşkenler arasındak sebep sonuç lşklernn fade edlmes çn kullanılmaktadır. Panel nedensellk analzlernde geleneksel Granger nedensellk sınamasının yanı sıra Holtz-Eakn, Newey ve Rosen (1988) tarafından gelştrlen alternatf yöntem de kullanılmaktadır. Blndğ gb ρ

172 / Seymur AĞAYEV geleneksel Granger nedensellk sınaması aşağıdak k bağlaşımın tahmn edlmesn gerektrr; ΔX ΔY m l= 1 l n = α + β ΔY + δ ΔX + μ (10) p l= 1 l l= 1 q l= 1 l = α ' + γ ΔY + ϕ ΔX + ν (11) 10 numaralı bağlaşımda Y değşkennn sebep, X değşkennn sonuç değşken olduğu sınanmaktadır. 11 numaralı bağlaşımda se X değşkennn sebep, Y değşkennn sonuç değşken olduğu sınanmaktadır. Bunun çn her k bağlaşım çn ayrı ayrılıkta kısıtlı F statstkler hesaplanarak bağlaşımlardak β ve ayrıca ϕ lern grup olarak sıfırdan farklı olup olmadıklarına bakılmaktadır. Y ve X değşkenler arasında eştümleşme lşksnn varlığı durumunda modellere hata düzeltme parametres lave edlr. Bu durumda örneğn X de meydana gelen değşme br öncek dönemde X ve Y arasındak uzun dönem lşksnden sapmaya da bağlanmaktadır. Panel ver analzlernde, 10 ve 11 numaralı bağlaşımlardak α ve α ' lern taşıdıkları özellklerden dolayı k farklı model uygulanablmektedr. Bu modeller panel ver sab etkler ve rastsal etkler modellerdr. Sab etkler modelnde brmler arasındak breysel farklılıkların sab termdek farklılıklarla yakalanableceğn varsaymaktadır. Bu durumda her br ekonomk brm zamana göre değşmeyen br sab terme sahp olacaktır. Sab termler model dışında bırakılan bağımsız değşkenlern (omted varables) etklern gösterrler (Greene, 2000:560; Maddala, 2001:573 575; Stock-Watson, 2003:278 283). Sab etkler modelnde sab term paneldek her br brm çn farklı br değer almaktadır. Rastsal etkler modelnde sab termn brmler çn rastsal olarak değştğ kabul edlr. Yan breysel etklern rastsal br olaydan ortaya çıktığı varsayılır. Sab termn modeln hata termnden bağımsız olduğu varsayılır. Her k termn tüm zamanlarda ve tüm brmler çn bağımsız, yan u ~IID(0, σ 2 ) ve α ~IID(0, σ 2 ) şeklnde dağılım gösterdğ varsayılır. Panel vernn standart EKK yöntemne göre tahmn edlmesnde se sab termn paneldek tüm brmler çn aynı olduğu kabul edlr. l

Doğrudan Yabancı Sermaye Yatırımları ve Ekonomk Büyüme İlşks: Geçş / 173 Ekonomler Örneğnde Panel Eştümleşme ve Panel Nedensellk Analzler Leratürde, panel ver tahmnnde sab etkler ve rastsal etkler modellernden hangsnn terch edlmes le lgl testler vardır. Bunlar Hausman ve Breusch-Pagan testlerdr. Fakat sab etkler ve rastsal etkler modellernden sadece brnn kullanılması gerektğne lşkn kesn br ayırım yoktur. Bu modeller arasında kesn br terchn yapılması hatalı tahmnlere neden olablr (Greene, 2000, s.576). Aynı şeklde, Erlat (2006) ya göre Hausman test sonuçları sab etkler ve rastsal etkler yöntemler arasında kesn br terch yapılmasını sağlamaz (Erlat, 2006:22). Bu nedenle çalışmada geleneksel Granger sınamasının sab etkler ve rastsal etkler modellernn her ksne de yer verlmştr. Holtz-Eakn ve dğerler (1988) tarafından gelştrlen nedensellk sınamasının şleyş se aşağıdak gbdr; y m m 0 + α j y j + δ j x j + f + j= 1 j= 1 = α u (12) Modeldek sab etkler göstercsn ortadan kaldırmak çn modeln farkı almaktadır. Farkı alınmış model aşağıdak şekl almaktadır; y y m m 1 = j ( y j y j 1) + δ j ( x j x j 1) + ( u u 1) j= 1 j= 1 α (13) Bağlaşımdan da görüldüğü gb, hata termler le bağımlı değşken arasında lgleşm sorunu vardır. Bu nedenle Holtz-Eakn ve dğerler tarafından önerlen panel nedensellk sınaması k aşamalı EKK yöntemne dayanmaktadır. Nedensellk tesp çn 13 numaralı bağlaşımdak δ j lern grup olarak sıfıra eş olup olmadığı test edlr. Böylelkle x lern y ye neden olup olmadığı ortaya konur. Nedensellğn dğer yönü, y lern x e neden olup olmadığı, 13 numaralı bağlaşımda x lerle y ler karşılıklı yer değştrlerek sınanır. Doğrudan yabancı sermaye yatırımları le ekonomk büyüme arasındak lşknn ncelenmes çn, çalışmada 25 geçş ekonomsne ve 1994 2008 yıllarına a net grş olarak doğrudan yabancı sermaye yatırımları ve sab fyatlarla GSYİH ya lşkn yıllık ver set kullanılmıştır. Kullanılan her k değşken ABD doları cnsndendr. Araştırmaya konu olan geçş ekonomler Arnavutluk, Bulgarstan, Hırvatstan, Çek Cumhuryet, Estonya, Macarstan, Letonya, Lvanya, Makedonya, Polonya, Romanya, Slovakya, Slovenya, Ermenstan, Azerbaycan, Beyaz Rusya, Gürcstan, Kazakstan, Kırgızstan, Moldova, Moğolstan, Rusya, Tackstan, Türkmenstan ve Ukrayna dır. Verler Dünya Bankası ver tabanından elde edlmştr.

174 / Seymur AĞAYEV III) ARAŞTIRMA BULGULARI FDI ve GDP değşkenlernn ve brnc derece farklarının (DFDI ve DGDP) LLC ve IPS brm kök sınaması sonuçları sırasıyla Tablo 1 ve Tablo 2 de sunulmuştur. FDI değşkenne lşkn LLC ve IPM sınama sonuçları tamamen aynıdır. Buna göre tüm durumlarda FDI değşken sevyesnde durağan değldr. FDI değşkennn brnc derece farkı olan DFDI değşken se her k testte tüm durumlarda %1 anlamlılık düzeynde durağandır. GDP değşkenne lşkn LLC brm kök sınamasının sabl yönelmsz ve sabsz yönelmsz model sonuçları le IPS brm kök sınamasının tüm sonuçları aynıdır. LLC brm kök sınamasının sabl yönelml modelnn GDP değşkenn durağanlığına lşkn sonucu dğer sınamalardan farklıdır. GDP değşkennn brnc derece farkı olan DGDP değşkenne lşkn brm kök Tablo : 1 Levn Lu Chu Brm Kök Sınama Sonuçları Serler Sabl Yönelmsz Sabl Yönelml Sabsz Yönelmsz FDI 11.1732 (2) 4.84635(2) 6.73617 (3) GDP 11.4469 (2) -2.62766 (2)* 21.0831(3) DFDI -4.06690 (2)* -7.44498 (2)* -6.25350 (2)* DGDP -6.34409 (2)* -3.95376 (2)* -2.67192(2)* Parantez çndek rakamlar Schwarz ölçütüne göre geckme uzunluklarını fade etmektedr. (*) smges %1 düzeynde a oldukları statstğn anlamlı olduğunu fade etmektedr. Tablo : 2 Im, Pesaran ve Shn Brm Kök Sınama Sonuçları Serler Sabl Yönelmsz Sabl Yönelml FDI 9.98970 (2) 5.15537 (2) GDP 14.8980 (2) 2.94489 (2) DFDI -6.11862 (2)* -6.87864 (2)* DGDP -3.86487 (2)* -2.58946 (2)* Parantez çndek rakamlar Schwarz ölçütüne göre geckme uzunluklarını fade etmektedr. (*) smges %1 düzeynde a oldukları statstğn anlamlı olduğunu fade etmektedr.

Doğrudan Yabancı Sermaye Yatırımları ve Ekonomk Büyüme İlşks: Geçş / 175 Ekonomler Örneğnde Panel Eştümleşme ve Panel Nedensellk Analzler sınama sonuçları se k yönteme a tüm modellerde aynıdır. Buna göre DGDP değşken tüm durumlarda %1 anlamlılık düzeynde durağandır. Bu sonuçlardan hareketle FDI ve GDP değşkenlerne a serlern brm kök çerdklerne, devresel farkları olan DFDI ve DGDP değşkenlerne a serlern se durağan olduklarına karar verlmştr. FDI ve GDP Değşkenlernn Pedron panel eştümleşme sınamasına lşkn sonuçları Tablo : 3 ve Tablo : 4 te sunulmuştur. Tablo : 3 te eştümleşme sınamasına a grup ç, Tablo : 4 te se gruplar arası statstkler ve olasılık değerler verlmştr. Söz konusu k tablodan da anlaşılacağı gb FDI ve GDP değşkenler arasında uzun dönem eştümleşme lşksnn tespne yönelk Pedron tarafından önerlen yed statstkten beş statstksel olarak anlamlıdır. Bunlardan dördü; panel ρ, panel PP, grup PP ve grup ADF statstkler %1 anlamlılık düzeynde, br; panel ADF statstğ %5 anlamlılık düzeynde FDI ve GDP değşkenler arasında eştümleşme lşks yoktur şeklndek sıfır hpotezn reddetmektedr. Ayrıca Pedron, zaman boyutu 100 gözlemden küçük olan panel ver eştümleşme analzlernde Dckey Fuller tp t statstklernn dğer statstklere göre daha anlamlı sonuçlar vereceğn önermektedr. Tablo : 3 ve Tablo : 4 ten de görüldüğü gb panel ADF statstğ %5 düzeynde, grup ADF statstğ se %1 düzeynde anlamlıdır. Yed Pedron eştümleşme statstklernden beşnn ve özellkle Dckey Fuller tp t statstklernn anlamlı olması FDI ve GDP değşkenler arasında uzun dönem durağan lşknn olduğunu göstermektedr. Tablo : 3 Pedron Panel Eştümleşme Sınaması Sonuçları (Grup İç İstatstkler) İstatstk Olasılık Panel v (Değşrlk Oranı) İstatstğ -1.609651 0.1092 Panel ρ - (Phllps Perron Tp ρ) İstatstğ 3.414767* 0.0012 Panel PP (Phllps Perron Tp t) İstatstğ 3.063572* 0.0037 Panel ADF (Dckey Fuller Tp t) İstatstğ 2.215259** 0.0343 (*) ve (**) smgeler sırasıyla %1 ve %5 düzeynde lgl statstğn anlamlı olduğunu fade etmektedr.

176 / Seymur AĞAYEV Tablo : 4 Pedron Panel Eştümleşme Sınaması Sonuçları (Gruplar Arası İstatstkler) İstatstk Olasılık Grup ρ- (Phllps Perron Tp ρ) İstatstğ 0.818581 0.2854 Grup PP - (Phllps Perron Tp t) İstatstğ -8.852327* 0.0000 Grup ADF - (Dckey Fuller Tp t) İstatstğ -8.091744* 0.0000 * smges %1 düzeynde lgl statstğn anlamlı olduğunu fade etmektedr. Panel durağanlık analzler doğrudan yabancı sermaye yatırımları ve ekonomk büyüme değşkenlerne a serlern sevyelernde durağan olmadıklarını, brnc farklarında durağan olduklarını gösterr. Pedron panel eştümleşme sınaması sonuçları se geçş ekonomlernde doğrudan yabancı sermaye yatırımları le ekonomk büyüme arasında uzun dönem eştümleşme lşksnn olduğunu göstermektedr. Bu nedenle nedensellk analz değşkenlern brnc derece farklarında yürütülmüştür. Geleneksel Granger nedensellk sınamaları se hata düzeltme model çerçevesnde yapılmıştır. Tablo : 5, Tablo : 6 ve Tablo : 7 de DFDI ve DGDP değşkenler arasında geleneksel Granger nedensellk sınamasının üç ayrı yönteme göre tesp edlmş sonuçları sunulmuştur. Bu yöntemler sırasıyla EKK, sab etkler ve rastsal etkler yöntemlerdr. Her br Granger nedensellk modelnn tahmnnde, modelde yer alan hata term geckmes yne aynı yönteme göre tahmn edlmş uzun dönem lşksnden elde edlmştr. Örneğn sab etkler yöntemne göre nedensellk tahmnde yer alan hata term, sab etkler yöntemne göre tahmn edlmş uzun dönem lşksndek hata termdr. Tablo : 5, Tablo : 6 ve Tablo : 7 de fade edlen geleneksel Granger nedensellk sınaması Wald χ 2 ve F test statstklern şu şeklde değerlendrmemz mümkündür. DFDI değşkennden DGDP değşkenne doğru Granger nedensellk lşksnn varlığı EKK, sab etkler ve rastsal etkler yöntemlernn her üçünde güçlü şeklde doğrulanmaktadır. Bu statstklern tamamı %1 düzeynde statstksel olarak anlamlıdır. Bu sonuca göre geçş ekonomlernde doğrudan yabancı sermaye yatırımlarından ekonomk büyümeye doğru nedensellk lşks vardır.

Doğrudan Yabancı Sermaye Yatırımları ve Ekonomk Büyüme İlşks: Geçş / 177 Ekonomler Örneğnde Panel Eştümleşme ve Panel Nedensellk Analzler Geleneksel Granger nedensellk sınamalarının nedensellk lşksnn dğer, DGDP değşkennden DFDI değşkenne doğru, yönüne lşkn sonuçlar se farklılık gösterr. Buna göre, EKK yöntemne a statstkler %1 düzeynde, rastsal etkler yöntemne a statstkler %5 düzeynde statstksel olarak anlamlılar. Tablo : 6 da fade edlen sab etkler yöntemne a aynı statstkler se anlamsızlar. Tablo : 5 Granger Nedensellk Hata Düzeltme EKK Sınaması Nedensellk Yönü Wald χ 2 Test F Test Hata Düz. Pr. DFDI (3) DGDP 170.1382* 56.71272* 0.059314* DGDP(4) DFDI 13.97518* 3.493795* -0.019473 Parantez çndek rakamlar Schwarz ölçütüne göre geckme uzunluğunu, (*) smges se %1 düzeynde lgl statstğn anlamlı olduğunu fade etmektedr. Tablo : 6 Granger Nedensellk Hata Düzeltme Sab Etkler Sınaması Nedensellk Yönü Wald χ 2 Test F Test Hata Düz. Pr. DFDI (3) DGDP 59.65617* 19.88539* 0.122968* DGDP(4) DFDI 5.358325 1.339581-0.917427* Parantez çndek rakamlar Schwarz ölçütüne göre geckme uzunluğunu, (*) smges se %1 düzeynde lgl statstğn anlamlı olduğunu fade etmektedr. Tablo : 7 Granger Nedensellk Hata Düzeltme Rastsal Etkler Sınaması Nedensellk Yönü Wald χ 2 Test F Test Hata Düz. Pr. DFDI (3) DGDP 30.43483* 10.14494* 0.055485* DGDP(4) DFDI 12.30743** 3.076859** -0.013734 Parantez çndek rakamlar Schwarz ölçütüne göre geckme uzunluğunu, (*) ve (**) smgeler se sırasıyla %1 ve %5 düzeynde lgl statstğn anlamlı olduğunu fade etmektedr.

178 / Seymur AĞAYEV Tablo : 5, Tablo : 6 ve Tablo : 7 nn son sütunlarında hata düzeltme parametreler ve statstksel olarak anlamlılıkları fade edlmştr. Bunlar da FDI ve GDP değşkenler arasında eştümleşme lşksnn varlığını doğrulamaktadır. Tablo : 8 de se Holtz-Eakn ve dğerler tarafından önerlen ve k aşamalı EKK yöntemne dayanan panel nedensellk sınaması sonuçları verlmştr. Bu tabloda fade edlen DFDI değşkennden DGDP değşkenne doğru nedensellk lşksnn olup olmadığına lşkn test statstkler %1 düzeynde anlamlılar. DGDP değşkennden DFDI değşkenne doğru nedensellk lşksnn olup olmadığına lşkn test statstkler se %5 düzeynde statstksel olarak anlamlılar. Dolayısıyla k aşamalı EKK yöntemne dayanan panel nedensellk sonuçlarına göre geçş ekonomlernde doğrudan yabancı sermaye yatırımları le ekonomk büyüme arasında çft yönlü nedensellk lşks vardır. Doğrudan yabancı sermaye yatırımlarından ekonomk büyümeye doğru nedensellk lşks ters yönündek lşkden daha güçlüdür. Tablo : 5, Tablo : 6 ve Tablo : 7 de fade edlen geleneksel Granger nedensellk sınaması panel EKK, sab etkler ve rastsal etkler yöntemler sonuçlarını brlkte göz önünde bulundurduğumuzda da Tablo : 8 de fade edlen k aşamalı EKK nedensellk yöntemnn sonucuna ulaşılır. Tablo : 8 Holtz-Eakn ve Dğerler Nedensellk Sınaması Nedensellk Yönü Wald χ 2 Test F Test DFDI (3) DGDP 12.94296* 4.314320* DGDP(4) DFDI 9.997293** 2.499323** Parantez çndek rakamlar Schwarz ölçütüne göre geckme uzunluğunu, (*) ve (**) smgeler se sırasıyla %1 ve %5 düzeynde lgl statstğn anlamlı olduğunu fade etmektedr.