i Dr. Fatih ÖZTÜRK Karşılaştırmalı Anayasa Yargısında Politik Sorun ve Yargısal Aktivizm Doktrini: Anayasal Yargı Denetimi Gerekli mi? Tıpkı 2. Baskı Bu çalışma, İstanbul Üniversitesi Rektörlüğü Bilimsel Araştırma Projeleri Yürütücü Sekreterliği nce 7886 proje numarası ile desteklenmiştir.
ii İÇİNDEKİLER Yay n No : 2644 Hukuk Dizisi : 1288 1. Baskı Şubat 2012 - İSTANBUL Tıpkı 2. Baskı Aralık 2014 İSTANBUL ISBN 978-605 - 377-668 - 0 Copyright Bu kitab n bu bas s n n Türkiye deki yay n haklar BETA Bas m Yay m Da t m A.fi. ye ait tir. Her hak k sak l d r. Hiç bir bö lü mü ve pa rag ra f k s men ve ya ta ma men ya da özet halinde, fotokopi, faksimile veya baflka herhangi bir flekilde ço alt lamaz, da t lamaz. Normal ölçüyü aflan iktibaslar yap lamaz. Normal ve kanunî iktibaslarda kaynak gösterilmesi zorunludur. Dizgi : Beta Bas m A.fi. Bask - Cilt : Yaz n Bas n Yay n Matbaac l k Trz.Tic.Ltd.fiti. (Sertifika No: 12028) İkitelli Çevre Sanayi Sitesi 8. Blok No: 38-40-42-44 Başakşehir/ STANBUL 0212 565 01 22-0212 565 02 55 Kapak Tasar m : Gökhan Ayrancı Beta Basım Yayım Dağıtım A.Ş. (Sertifika No: 16136) Narl bahçe Sokak Damga Binas No: 11 Ca alo lu - STANBUL Tel : (0-212) 511 54 32-519 01 77 Fax: (0-212) 511 36 50 www.betayayincilik.com
Annemin Aziz Hatırasına...
ÖNSÖZ Bu çalışmada, politik sorun doktrini nin nasıl doğduğu yani hangi ihtiyaçtan kaynaklandığı, sınırlarının ne olduğu, hangi konularda mahkeme neden yürütme ve yasamanın alanına girmediği, gerekçelerinin ne olduğu ve nihayetinde bu kararlar sonucunda yasama(kongre) -yürütme (başkan)- yargı(yüksek mahkeme) arasında nasıl bir ilişki doğmasına sebebiyet verdiği ele alınmıştır. En önemlisi de, bu doktrinin anayasal yargı denetiminde, yargı açısından nasıl bir kontrol ve denge mekanizması fonksiyonunu icra ettiği incelenmiştir. Türk anayasa hukukunda daha önce çalışılmamış olan politik sorun doktrini, metod olarak, karşılaştırmalı anayasa hukuku çerçevesinde ele alınmıştır. Ayrıca, politik sorun doktrini, yüksek mahkemelerin yargısal aktivizm içeren kararlarını frenleme görevini gerçekleştirip gerçekleştiremeyeceği noktasından incelenmiştir. Politik sorun doktrinin özellikle iki alanda; anayasa değişikliklerinin şekli- esas açısından denetlenememesi, ve Meclis İç Tüzüğünün denetlenememesi şeklinde Türk anayasa hukukunda uygulanabileceği, son tahlilde ise; anayasanın yorumunda son sözün halk ya da halkın temsilcilerine ait olması ve bunun neticesi olarak yargısal aktivizm yani jüristokrasinin engellenebileceği kanaatini taşımaktayız. Bu çalışmamızın hazırlanmasında yardımlarını esirgemeyen hocalarım; İÜHF Anayasa Hukuku ABD başkanı, aynı zamanda tez danışmanım, Doç. Dr. Hüseyin ÖZCAN, Doç. Dr. Murat YANIK, KTÜ, İİBF Dekanı Prof. Dr. Yusuf Şevki HAK- YEMEZ ve Doç. Dr. Kasım KARAGÖZ e teşekkürü bir borç bilirim. Ayrıca, tez savunma jürimizde bulunan, Doç. Dr. Cemil Kaya, ve Doç. Dr. Faruk Bilir hocalarıma da teşekkür ederim.
İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ...v KISALTMALAR...ix GİRİŞ...1 I. BÖLÜM ANAYASAL YARGI DENETİMİ VE POLİTİK SORUN DOKTRİNİNİN DOĞUŞU I) Anayasal Yargı Denetiminin Doğuşu...13 A) ABD Anayasa Hukukunda Marbury v. Madison dan Önceki Davalar...13 B) Marbury v. Madison Davası...20 C) ABD Anayasa Hukukunda de Marbury v. Madison Davası Sonrası ve Günümüzdeki Anayasal Yargı Denetimi İle İlgili Davalar...28 II) Politik Sorun Doktrinini Hazırlayan Sebepler...35 III) Anayasa Yargısının Türk Hukukunda Yeri...43 II. BÖLÜM POLİTİK SORUN DOKTRİNİ I) Politik Sorun Doktrininin Tanımı ve Alanı...49 II) ABD Anayasa Yargısında Anayasal Dava Açabilmenin Şartları...51 A) Mahkemeden Tavsiye Niteliğinde Karar İstenilememesi (Prohibition Against Advisory Opinions)...52 B) İlgili Kişinin Davayı Açmış Olması (Standing)...55 C) Sorunun Ortaya Çıkmış Olması (Ripeness)...61 D) Sorunun Sona Ermemiş Olması (Mootness)...63 E) Politik Sorun Olmamalı (Political Question Doctrine)...66 III) ABD Anayasa Yargısında Politik Sorun Doktrini ve İlgili Davalar...67 A) Eyalet Devletlerinin Cumhuriyetçi Yapıda Hükümetlere Sahip Olması ve Seçim Sürecinin Yargısal Denetimi Meseleleri...68
viii B) Dış Politika Meseleleri...76 C) Kongre nin Kendi Yönetimiyle İlgili Meseleler...79 D) Anayasa Değişikliklerinin Onaylanması Süreciyle İlgili Meseleler...81 E) Kuvvetler Arasındaki Dengeye Aşırı Müdahale Meseleleri...85 F) Meclis Soruşturması (Impeachment) ve Görevden Uzaklaştırma Meseleleri...86 IV) ABD Anayasa Yargısında Politik Sorun Doktrinin Geleceği...87 V) Türk Hukukunda Hükümet Tasarrufları...93 VI) Diğer Ülkelerde Politik Sorun Doktrini...100 A) Anglo-Saxon Ülkelerdeki Uygulama...100 B) Kara Avrupası Ülkelerindeki Uygulama...102 VII) Sonuç...107 III. BÖLÜM POLİTİK SORUN DOKTRİNİ VE YARGISAL AKTİVİZM I) Yargısal Aktivizmin Tanımı, Kapsamı...117 II) Türk Anayasa Mahkemesi Kararlarında Yargısal Aktivizm...125 A) Anayasa Değişikliklerinin Esas Açısından Denetlenmesi...125 B) Özelleştirme...132 C) Siyasi Partilerin Kapatılmasıyla İlgili İçtihatlar...136 D) Laiklik, Din ve Vicdan Özgürlüğü...144 III) ABD Yüksek Mahkemesi Kararlarında Yargısal Aktivizm...149 IV) Kanada Yüksek Mahkemesi Kararlarında Yargısal Aktivizm...160 V) Diğer Ülkelerden Yargısal Aktivizm Örnekleri...176 VI) Jüristokrasiye Giden Yol ve Anayasacılığın Sınırları: Ran Hirschl...180 VII) Anayasayı Mahkemeden Uzak Tutmanın Yolları: Mark Tushnet...184 VIII) Sonuç: Yargısal Aktivizm, Politik Sorun, Jüristokrasi ve Demokratik Meşruiyet...192 GENEL DEĞERLENDİRME VE SONUÇ...197 Yargısal Denetimde Sınırlama: Politik Sorun Doktrini...198 Yargısal Denetimin Sınırsızlığı:Yargısal Aktivizm Doktrini...202 Bir İdeal Yargısal Denetim Modeli Denemesi...206 Sonuç: Politik Sorun Doktrininin Türk Anayasa Yargısına Uyarlanabilirliği...208 KAYNAKÇA...209
KISALTMALAR AB ABD AİHM AÜHF AÜHFD AÜSBFD AYM Bkz BM Bs CUP çev. DLR (4th) ECtHR ed. ICLQ Ibid İÜHFM J K L HCR HUP NAFTA NJ NY OUP para. : Avrupa Birliği : Amerika Birleşik Devletleri : Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi : Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi : Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi : Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi : Anayasa Mahkemesi : Bakınız : Birleşmiş Milletler : Baskı : Cambridge University Press : Çeviren : Dominion Law Reports (Fourth Series) : European Court of Human Rights : Editör veya editörler : International Comparative Laq Quarterly : Aynı eser : İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Mecmuası : Journal : Kitapevi : Law : Human Rights Committee : Harvard University Press : Kuzey Amerika Serbest Pazar Andlaşması : New Jersey : New York : Oxford University Press : paragraf
x PUP : Princeton University Press R : Review s : sayfa SCC : Supreme Court of Canada SCR : Supreme Court Report Supra : Yukarıda geçen dipnota atıf TBMM : Türkiye Büyük Millet Meclisi U. S. : United States of America UTP : University of Toronto Press v. : Versus, karşı vd : ve diğerleri Vol. : Volume UN : United Nations YUP : Yale University Press