Örenmede Etkili Yollar: Örenme Stratejileri ve Öretimi Yrd. Doç. Dr. Ali Rıza ERDEM Pamukkale Üniversitesi arerdem@pamukkale.edu.tr ÖZ: Örenme stratejileri bireyin kendi kendisine örenmesi kolaylatıran yaklaımlardan her biridir. Örenme stratejileri yineleme, anlamlandırma, örgütleme, anlamayı izleme, duyusal stratejiler olarak sınıflandırabilir. Okullarda örencilere belli disiplinlerin temel kavram ve ilkeleri öretilirken örenme stratejileri de öretilmelidir. lköretimden balayarak öretimin her düzeyinde derslerde konunun gerektirdii örenme stratejilerinin öretimine yer verilmelidir. Anahtar Sözcükler: Örenme, Örenme Stratejileri, lköretim, öretim Effective ways of learning: learning strategies and teaching ABSTRACT: Learning strategies are the ways that help the individuals learning activities when they learn by themselves. Learning strategies can be classified as reputation, meaningfulness, organizations, following the meanings and cognitive strategies. When students are being learned fundamentals of concepts and principles of disciplines, at the same time they should be learned about learning strategies in schools. Every level of education particularly beginning the elementary school, the courses should be included both the topics and learning strategies Key Words: Learning, Learning strategies, Primary Education, instruction 1. GR Örenirken karılaılan güçlükler, yeterli örenememe, çalımak istememe, çalımak isteyip de çalıamama, çok çalııp da baarılı olamama, yeterli performansı gösterememe, örencilerin, öretmenlerin ve örenci velilerinin sıklıkla dile getirdikleri sorunlardır. Örenme, bilgiyi otomatik olarak sıralı bir ekilde örencilerin kafasına boaltmak deildir. Örenme, örencilerin fikri katılımı ve uygulamasını gerektirir. Ça bilgisinin deikenlii ve bilimdeki hızlı gelimenin bilgiyi sürekli olarak yeniledii, gelitirdii günümüzde hangi bilgiyi öreteceiz? nasıl öreteceiz? sorunlarıyla karı karıya kalınmıtır. Bilginin, becerinin örenilmesi-öretilmesi, bir yöntem sorunudur (Fındıkçı, 1992, Erginer 1994, Harmanlı 2000, Özer 2003). 1.1. Örenme stratejisi Örencilerin baarıları, büyük ölçüde kendi örenme biçimlerinin farkında olmalarına ve kendi örenmelerini yönlendirmelerine balıdır. Bu durum örencilere örenme stratejilerinin ilköretimden balayarak öretmek gerektiini ortaya koymaktadır. Weinstern & Mayer e (1986) göre örenme stratejisi, "örenen kiinin örenme sırasında gerçekletirebilecei ve onun kodlama sürecini etkilemesi umulan davranılar ve düünceler" dir (aktaran Subaı 2000). Arends e (1997) göre örenme stratejisi, bellee yerletirme ve geri getirme gibi bilisel stratejileri ve bilisel stratejileri yönlendirici yürütücü bili süreçlerini kapsayan, örenenin örenmesini etkileyen, örenen tarafından kullanılan davranı ve düünme süreçlerine iaret etmektedir. Harmanlı ya (2000) göre örenme stratejisi, örenmeyi gerçekletirmek için izlenen yol, örencinin kendi kendine örenebilmesi için kullandıı ilemler; örencinin örenme sırasında kullandıı ve örencinin kodlama sürecini etkileme amacında olan davranı ve düüncelerdir. Örenme stratejisinin amacı, örencinin duyusal durumunu etkileme ve onun yeni bilgiyi seçmesini, örgütlemesini ve bütünletirmesini kolaylatırmaktır (Harmanlı 2000).
lköretim-online 2 2. ÖRENME STRATEJLER Örenmenin etkili yolları var mıdır? Hangi örenme stratejisi ile çalıırsak daha iyi öreniriz? Matematik örenirken kullandıımız örenme stratejisini Türkçe örenirken de kullanmak mümkün müdür? Bu ve bunun gibi sorular bizi örenme stratejileri lerine götürür. Örenme stratejileri bireyin kendi kendisine örenmesi kolaylatıran yaklaımlardan her biridir. Örenme stratejileri ile örencinin örenecei bilgileri (a) Seçmede, (b) Edinmede, (c) Düzenlemede ve (d) Bütünletirmede etkili yollar izlemesi amaçlanır. Örenme stratejileri ise Yineleme, Anlamlandırma, Örgütleme, Anlamayı izleme, ve Duyusal stratejiler olarak sınıflandırabilir (Öztürk 1995, Özer 1998, Arı & Üre & Yılmaz?, Yılmaz & Sünbül 2000, Subaı 2000). 2.1. Yineleme Stratejileri Temel etkinlik zihinsel yinelemedir. Olduu gibi hatırlanması istenen bilgilerin örenilmesinde bu stratejiler etkilidir. Temel örenmeler için kullanılır. Örenciler yineleme stratejilerini ana sınıfında örenmeye balar. Örenciler 6-7 yalarında yineleme stratejilerini kendilerine öretildiinde ve söylendiinde kullanırlar. 11-12 yalarından itibaren de örenciler yineleme stratejilerini kendiliinden kullanma eilimi gösterirler. Deitirmeden yazma-anlatma, aynı sözcüklerle yazma, satır altı çizme yineleme stratejileridir (Özer 1998). Metinde yazıların altını çizme. Anahtar sözcüklerin ve temel düüncelerin altının çizilmesi, örenciler tarafından yaygınlıkla kullanılmaktadır. Ancak altını çizme, okunan metinde önemli düüncelerle, önemli olmayanın ayırt edilmesine dayanır. Bazı örenciler tüm tümcelerin altını çizerler. Özellikle küçük sınıflarda örencilerin ön bilgilerinin yetersiz olması ve önemli düünce ile önemli olmayanın ayırımını yapamaması nedeniyle bu hata daha fazla görülür. Arends, (1997) altını çizmenin iki yararından bahseder. Birincisi, altını çizme anahtar sözcükleri, temel düünceleri fiziksel olarak yerletirir, böylece gözden geçirme ve anımsama hızlı ve etkili gerçekleir. kincisi, altı çizilerek seçme süreci, varolan bilgiye yeni bilginin birletirilmesine yardım eder Altını çizme anahtar noktalara, temel düüncelere okuyanın dikkatini odaklayacaı stratejilerden biri olmasına karın, küçük sınıflardaki örenciler için uygun deildir. Brown ve Smiley (1977) altıncı sınıfın altındaki örencilerin önemli bilgiyi belirlemede yeterli olmadıklarını, bu nedenle altını çizme stratejisinden yararlanamadıklarını bulmulardır. Altını çizme anahtar noktalara, temel düüncelere okuyanın dikkatini odaklayacaı stratejilerden biri olmasına karın, küçük sınıflardaki örenciler için uygun deildir (aktaran Subaı 2000). Aynı sözcüklerle not alma. Burada metnin kenarına metin içerisindeki aynı sözcükler kullanılarak not alınır. Metin kenarına not alma, örencinin tekrar etmesine, yeni bilgiye hazır olmasına ve kodlamasına yardımcı olur (Arends 1997). Deitirmeden yazma. Metin okunduktan sonra gerek duyulan bölümler olduu gibi birkaç kez yazılır. Yineleme stratejileri iki temel örenme özelliini kazanmada etkilidir (Özer 1998). 1) Seçme özellii: Örenciler örenme sürecindeki önemli öeleri dikkat ederek seçebilirler. 2) Edinme özellii: Örenciler yeterince yineleme yaparak o öeleri kazanabilirler. 2.2. Anlamlandırma Stratejileri Bilgi birimleri arasında iliki kurarak anlamlı örenmeyi salayan stratejilerdir. Örenciler bu stratejilerde örenmeyi amaçladıkları yeni bilgiyi, daha önce örendikleri ve uzun süreli belleklerinde var olan bilgilerle bütünletirerek, ona anlam yükleyerek örenirler. Zihinsel imge oluturma, tümcede kullanma, benzetim yapma, özet çıkarma, not alma anlamlandırma stratejileridir (Özer 1998).
lköretim-online 3 Zihinsel imge oluturma: Özellikle çiftli çarıım örenme, sıralı liste örenme veya serbest hatırlama durumlarında yararlanılır. Çiftli çarıım örenmesinde kitap-çocuk biçimindeki bir sözcük çiftini hatırlatmayı amaçlayan bir örenci, zihninde kitap okuyan bir çocuk canlandırabilir. Sıralı liste örenmesinde dizi olarak verilen sözcük, sayı ve resim gibi öeler sırasıyla yada sıra gözetmeksizin örenilebilir. Tümcede kullanma. Anahtar sözcük yöntemi ile birlikte yabancı dilde sözcük örenmede, çeitli konularla ilgili kavram ve olguların örenilmesinde kullanılır. Benzetim yapma. Örenilecek bilginin önceden kazanılmı bilgilerle yapay benzerliklerin kurulmasıdır. Yeni bilginin daha önceden bilinen eski bilgi kullanılarak, somut olarak açıklanmasına yardımcı olur. Karılatırma kullanma da eklemlemeyi salayan bir baka yoldur. Karılatırmalar, düünceler yada özellikler arasında benzerlikleri ve ayrılıkları gösterir. Özet çıkarma. Metnin ana çizgileriyle anlatılmasıdır. Özetlemede örenci, metindeki ana düünceyi belirler, önemli düüncelerle ayrıntıları ayırt eder, düünceler arasında iliki kurar ve onları kendi cümleleriyle anlatarak bütünletirir. Yazılı bir materyalin özetlenmesi etkili bir örenme yoludur. Özetleme ile metinin anlaılması ve anımsanması kolaylaır. Not alma metnin ana noktalarını bölümler arasındaki iliikleri açıklayarak, bilgileri daha anlamlı ve kullanılı biçime dönütürerek yazmadır. Doru olarak not alınırsa yeni bilgi, varolan bilgiye etkili bir biçimde ilikilendirilir ve ilenmi olarak bilginin düzenlenmesine yardımcı olur. Bununla beraber birçok örenci metinin altını çizmede olduu gibi iyi not alamaz. Bazı örenciler öretmenin söyledii her eyi yazarlar. Bu tür örencilerin önemli düünceleri bulmada ve amaca uygun tanımlamada güçlükleri vardır. Öretmenin anlattıı her eyi onun tümceleriyle yazmaya kalkan örenci, not almayı bilmiyordur. Ayrıca bir konumacı dakikada yaklaık 125 sözcük kullanarak konuur. Örenci kısaltarak yazmaya kalksa bile her söyleneni kaydetmesi olanaksızdır. Etkili not alma, bireyin kendi tümceleri ile ana düünceleri saptama, önemli düünce ve noktaları özetleyerek, birletirerek bir biçim oluturmaktır. (Subaı 2000) Anlamlandırma stratejilerinin temel ilevi, örencilerin örenilecek bilgi ile önceden örendikleri bilgileri ilikilendirmelerini, bütünletirmelerini salamaktır. (Özer 1998) 2.3. Örgütleme Stratejileri Örenilecek bilgilerin yeniden düzenlenip yapılandırılarak örenilmesini salayan stratejilerdir. Örgütleme stratejileri anlamlandırma stratejileriyle birlikte kullanılır. Örgütleme kavramının ilk kullananlardan biri Ausubel dir Ön örgütleyiciler olarak ifade edilen bu kavram, örenilmesi gereken konuya göre örencilerin hazırlanması ve önceden örendikleriyle yeni örenilecek bilgilerin sistemli olarak kavranmasına yardımcı olan araçları kapsamaktadır (Hergenhahn 1988 den aktaran Yılmaz & Sümbül 2000). Örgütleme stratejileri gruplama, terim ya da düünceleri bir araya getirme, küçük alt parçalara bölmeyi içerebilir. Ayrıca önemli düünceleri belirlemeyi ya da daha geni bilgiden ana düünceleri çıkarmayı da içerir. Örgütleme stratejisini kullanan kii materyali yeniden yapılandırarak düzenleyecek ve kendisi için anlamlı hale getirecektir. (Subaı 2000) Bu stratejilerde taktik ve örenme etkinlikleri olarak özellikleri benzerlik ve benzerliklere göre gruplama, karılaılan bilgi bütününü anlamlı ve önemli öelere ayırma, bir metnin içerisindeki temel, yardımcı noktaları ve bunlar arasındaki ilikileri gösterme gibi durumlar sayılabilir. Örgütleme stratejilerinin bireyin üst düzeyde düünmesini gerektirecek bir formda düzenlenmesi gerekir. Örgütleme anlama ve zihinde kalıcılıkta kolaylık ve etkililik
lköretim-online 4 salayacaktır. Ana çizgileri çıkarma, bilgi eması oluturma, çizelgeletirme örgütleme stratejileridir (Özer 1998). Ana çizgileri (hatları) çıkarma. Metnin ana ve yardımcı düüncelerini sözcük ve sözcük öbekleri biçiminde belirlemedir. Örenci, bir örenme konusu yada ünitesinin ana ve alt balıklarını çıkararak bunlar arasında ilikiler kurulabilir. Ana hatlar oluturmada örenciler deiik konu yada düünceleri bazı temel düüncelerle ilikilendirmeyi örenir. Bilgi eması (haritası) oluturma. Metindeki ana düüncelerle yardımcı düüncelerin ilikilerini nedensel veya aamalı ekille gösterilmesidir. emalatırma (haritalama); düünceler arası ilikilerin görselletirilmesidir. Metindeki önemli düünceler birbirleri ile ilikilendirilir. Örenciler kavramsal harita oluturmada, mantıklı kalıplara düünceleri sıralamayı ve her bir konuda belirlenen anahtar düünceleri ilikilendirmeyi örenirler. Bilgi emaları kimi kez aamalı bir biçimde kimi kez de nedensel ilikileri gösteren biçimde düzenlenir. Bilginin emalandırılması örencilere çok elenceli gelebilir. Bilginin görselletirilmesi, örencilerin yeni materyali daha etkili örenmelerine ve düünceler arası ilikileri anlamalarına, anahat oluturmaktan daha çok yardımcı olur. (Subaı 2000) Çizelgeletirme. Metindeki bilgileri çizelge biçiminde düzenlemedir. Örenci dikey ve yatay bölmelere sahip bir çizelge yaparak bilgileri gruplandırıp ilikilendirebilir. Örgütleme stratejileri 2 temel amaca ulaılmasına katkı salar (Özer 1998) (1) Kısa süreli aktarılacak bilgilerin seçilmesi (2) Kısa süreli bellekte düünceler arasındaki iliiklerin yapılandırılmasıdır. 2.4. Anlamayı zleme Stratejileri Örencilerin kendi örenmelerini düzenlemelerine, yürütmelerine ve denetlemelerine yön veren stratejilerdir. Arends (1997) göre örenenlerin burada benimsedikleri belli örenme stratejilerini kullanma yetenekleri ve kendi düünmeleri üzerine düündükleridir. Anlamayı izleme, örencilerin bilii bilgisine sahip olmalarını gerektirir. Bili bilgisi, bireyin kendi bili yapısı ve bu yapının nasıl iledii ile ilgili bilgidir. Her örencinin bili bilgisi farklıdır. Bilii bilgisine sahip bir örenci örenmelerinde kendisine u soruları sorup yanıtlayabilir: Bu konuyu niçin öreniyorum? Örenme etkinlii sonunda neleri öreneceim? Örenmek için nasıl bir yol izlemeliyim? Konuyu örenmek için ne kadar süre yeterli olur? Örenip-örenmediimi nasıl denetleyebilirim? (Özer 1998). Bilii bilgisi iki temel öeyi içerir. (Subaı 2000) 1) Bilie ilikin bilgi. Örenen kiinin, belirli bir örenme durumunda kullandıı çeitli örenme stratejileri ve kendi örenme sürecine ilikin anlayıa sahip olmasıdır. Örnein; görsel eilimli bir örenci kavram haritaları oluturmanın, yeni bilgiyi anlama ve anımsamada kendisi için iyi bir yol olduunu bilir. 2) Bilii izleme. Bireyin örenilecek durumun örenilmesinde en uygun stratejiyi seçme, kullanma, izleme ve deerlendirme, yeniden düzenleme yapma yeteneidir Bilii bilgisi gelimi bir örenci neyi, nasıl, hangi hızla örenebileceini bilir, kendine uygun örenme stratejilerini seçebilir. Sorunları belirleme ve tanımlama, dikkatini toplama ve tepkilerini yönlendirme, kendini pekitirme ve deerlendirme, hatalarını düzeltme ve çözüm üretme anlamayı izleme stratejileridir (Özer 1998). Sorunları belirleme ve tanımlama. Bireyin kendi örenmesiyle ilgili karılatıı sorunların farkına varabilmesi ve bunları tanımlayabilmesidir. Dikkatini toplama ve tepkilerini yönlendirme. Bireyin dikkatini örenmeleri üzerine yönlendirebilmesidir.
lköretim-online 5 Kendini pekitirme ve deerlendirme. Bireyin kendi örenmeleri üzerinde örenip örenemediini denetleyebilmesidir. Hatalarını düzeltme ve çözüm üretme. Bireyin kendi örenmeleri üzerinde yaptıı hataları düzeltmesi ve yinelememesidir. 2.5. Duyusal Stratejiler Örenmede güdüsel ve duygusal engelleri kaldırmaya yardım eden stratejilerdir. Örenciler kendi kendilerine örenirken uygun bilisel stratejileri kullansalar bile kimi kez öretim hedeflerine ulamada güçlüklerle karılaırlar. Bu güçlükler, duygusal etmenlerden kaynaklanabilir. Örenmede duygusal ya da güdüsel etmenlerden oluan engelleri ortadan kaldırmak için kullanılan stratejiler duyusal stratejiler olarak adlandırılmaktadır. (Subaı 2000) Örencilerdeki dikkati toplayamama, olumsuz tutumlara sahip olma, sınav kaygısı duyma gibi engelleri duyusal stratejilerden yararlanarak kaldırabiliriz. Dikkati younlatırma, olumlu tutum gelitirme, güdülenme, kaygıyı azaltma (güven salama) duyusal stratejilerdir (Özer 1998). Dikkat younlatırma. Dikkati örenilen konu üzerinde younlatırmadır. Dikkatin baka yöne yönelmesi genellikle çalıırken veya okurken, radyonun açılması, oda arkadaının içeri girmesi gibi dısal etmenlerden oluur. Örenciler örenmelerini en iyi destekleyen çevresel özellikleri belirleyip, düzenleyerek ruhsal yapılarını örenme için en uygun duruma getirirler. Baka bir deyile, ortamlarını örenmeleri için düzenlerler (Özer 1998, Subaı 2000). Dikkatin daılması kimi kez örenenden de kaynaklanır. "Bunu anlayamadım", "Bu projeyi yapma olasılıım zayıf" gibi kendi kendine olumsuz düünme güdülenmeyi düürerek dikkati azaltır. Meichenbaum (1977) kendi kendine olumsuz konumalar yapan örencilerin bundan vazgeçerek, kendileriyle ilgili anlatımları olumlulatırmalarını önermektedir (aktaran Subaı 2000) Olumlu tutum gelitirme. Tutum, bireyi belli insanlar, nesneler ve durumlar karısında belli davranılar göstermeye yönelten davranı eitimleridir. Örencilerin derse, okula, örenmeye ve öretene karı olumsuz tutumlara sahip olması örenmesini olumsuz yönde etkiler. Bu olumsuzluun nedenleri bulunarak giderilmeli ve örencinin örenmeye karı olumlu tutumlar kazanması salanmalıdır. (Özer 1998) Güdülenme. Bireyi örenmesi için harekete geçiren güç kaynaıdır. Güdülenmi örenci, örenme sorumluluu taır, örenmekten zevk alır, örenmeyi gerçekletirmek için sürekli çaba gösterir. lgiyi artırmada kullanılan bir strateji de örenilenlerle varolanları bütünletirme çabasıdır. Örenen kendine u soruyu sormalıdır; "Bu bilgi bildiklerimle uyuuyor mu?" Eer varolan bilgi ve önceden örenilen düünceler ile yeni bilgi arasında ayrılık varsa, örenen bunları uzlatırmaya çalımalıdır. (Subaı 2000) Kaygıyı azaltma (güven salama) Kaygı, güçlü istek yada dürtünün amaca ulamasını engelleyen tedirgin edici durumdur. Kaygı en çok derslerde ve sınavlarda baarılı olamama durumuyla ilgili olarak görülür. Aırı kaygı düzenli çalıarak, baarı elde ederek ve özgüven gelitirilerek giderilebilir. (Özer 1998) Güven, örenmede çaba harcama ve amaca ulamada bireyin inançlarında ortaya çıkar. Olumlu öz-konumalar, güvenin salanması ve sürmesinde etkili olabilir. Güveni olumsuz etkileyen etmenler ise anksiyete, test kaygısı, verilen görevi iyi yapamama korkusu olabilir. (Subaı 2000) 3. ÖRENME STRATEJLERNN ÖRETM Örencilerin gerek örgün eitimde derslerde baarılı olmaları, gerekse örgün eitimden sonra yaadıımız bilgi çaında kendilerini gelitirebilmeleri için kendi kendilerine örenmeleri ve örenmelerini izleme yeterlii kazanmaları gerekmektedir. Örencilerin örenme stratejileriyle ilgili u bilgi ve becerileri kazanmaları gereklidir (Özer 1998). Örenme stratejileri ve özellikleri. Hangi örenme stratejileri vardır? Bunların benzerlikleri ve farklılıkları nelerdir? Hangi düzeydeki örenciler tarafından kullanılması uygundur?
lköretim-online 6 Örenme stratejilerinin kullanma biçimleri. Örenme stratejilerinin her biri nasıl kullanılır yada uygulanır? Stratejilerden en üst düzeyde yaralanmak için, uygulama sırasında neler göz önünde bulundurulmalıdır? Örenme stratejilerinin kullanma yerleri. Her bir örenme stratejisi ne tür bilgilerin örenilmesinde daha etkilidir? Hangi örenme stratejisinden hangi amaçla yararlanmak daha uygun olur? Okullarda örencilere belli disiplinlerin temel kavram ve ilkeleri öretilirken örenme stratejileri de öretilmelidir. lköretimden balayarak öretimin her düzeyinde derslerde konunun gerektirdii örenme stratejilerinin öretimine yer verilmelidir. Çünkü iyi bir öretim, örencilere nasıl öreneceklerini, nasıl anımsayacaklarını, nasıl düüneceklerini, güdülenmelerini nasıl salayacaklarını öretmeyi içerir. (Subaı 2000) Örenme stratejilerinin örencilere öretilmesinde iki temel yaklaım izlenebilir (Özer 1998) (1) Dorudan öretim. Örenme stratejileri, baımsız öretim yada ders konuları olarak ele alınıp öretilir. Bu amaçla, genellikle okullarda eitim programlarında örenme stratejilerine baımsız bir ders olarak yer verilir. Kimi okullarda da örenme stratejileriyle ilgili kısa süreli kurslar düzenlenir. (2) Yönlendirmeli öretim. Örenme stratejileri dersin konularıyla birlikte yeri geldikçe öretilir. Bu öretim yaklaımında öretmen, öretim stratejilerinin öretiminde model ilevi görür. Ayrıca öretmen stratejiyle ilgili bilgiler verir, örencilere de stratejiyi doru biçimde uygulamasını yaptırır. 4. SONUÇ Etkili bir örenme için örenen kii örenme sorumluluunu yüklenmeli ve örenmeye etkin olarak katılmalıdır. Örenmenin baarıyla yerine getirebilmesi, örenmeye en uygun stratejinin kullanımına balıdır. Örenme stratejileriyle ilgili bilgi ve beceriler ilköretimden balayarak bireye kazandırılmalıdır. Böylece bireyin, (a) hem örgün eitimde derslerde daha baarılı olmaları, hem de (b) örgün eitimden sonra yaadıımız bilgi çaında kendilerini gelitirebilmeleri salanır. KAYNAKLAR Arends R. I. (1997) Classroom Instruction and Management. The McGraw-Hill Companies, Inc Arı, R. & Üre, Ö. & Yılmaz, H. (?) Geliim ve Örenme Psikolojisi (Eitimin Psikolojik Temelleri) Konya: Mikro Yayınları Erginer, E. (1994). Örenmeyi Öretmede Disiplini Gelitirme. Eitim ve Bilim Dergisi, 94,15-21 Fındıkçı,. (1992). Bilgi Toplumunda Eitim Kurumları. Yaadıkça Eitim, 25, 20-25. Harmanlı, Z. (2000) Örenme Stratejileri (Etkili Örenme Eitimi), zmir: DEÜ, Buca Eitim Fakültesi Özer, Bekir (1998), Eitim Bilimlerinde Yenilikler (Editör: Ayhan Hakan) içinde Örenmeyi Öretme (ss: 147-162) Eskiehir: Anadolu Üniversitesi, Açıköretim Fakültesi, No:559. Özer, Z. (2003) Düünen, Tartıan, Çözüm Üreten Toplum çin Etkin Örenme http://www.genetikbilimi.com/genbilim/etkinogrenme.htm [18.04.2003 tarihinde alınmıtır] Öztürk, B. (1995) Genel Örenme Stratejilerinin Örenciler Tarafından Kullanılma Durumları (Yayınlanmamı Doktora Tezi) Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Subaı, G. (2000). Etkili Örenme: Örenme Stratejileri. Milli Eitim Dergisi, 146 http://yayim.meb.gov.tr/yayimlar/146/subasi.htm [24.03.2003] Yılmaz, H. A. & Sünbül, M. (2000) Öretimde Planlama ve Deerlendirme, Konya: Mikro Yayınları, No:11