ERGÖZ ELEKTRİK ÜRETİM İNŞ. SAN. VE TİC. A. Ş. TORTUM REGÜLATÖRÜ, HES ve KIRMA-ELEME TESİSİ PROJESİ (7,99 MWe / 8,13 MWm)

ERGÖZ ELEKTRİK ÜRETİM İNŞ. SAN. VE TİC. A. Ş. TORTUM REGÜLATÖRÜ, HES ve KIRMA-ELEME TESİSİ PROJESİ (7,99 MWe / 8,13 MWm) ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ RAPORU ERZURUM İLİ, TORTUM İLÇESİ, TORTUM ÇAYI ÇED Raporu Nihai ÇED Raporu ppm kirlilik önleme ve yönetimi dan. müh. inş. taah. san. ve tic. ltd. şti. Mustafa Kemal Mah. Dumlupınar Bulvarı No: 266, Tepe Prime İş Merkezi B-85, Çankaya/ ANKARA Tel: (312) 231 41 69 230 23 62 Fax: (312) 230 23 69 e-posta : ppm@ppm.com.tr www.ppm.com.tr Yeterlik Belge No: 33 ANKARA KASIM - 2012

Proje Sahibinin Adı: Adresi Telefon ve Faks Numaraları Projenin Adı Proje Bedeli Proje Ġçin Seçilen Yerin Açık Adresi (Ġli, Ġlçesi, Mevkii) Proje Ġçin Seçilen Yerin Koordinatları, Zone Ergöz Elektrik Üretim İnş. San. ve Tic. A. Ş. Oğuzlar Mah. 1370.Sokak No: 18/4 Balgat-Çankaya/ANKARA Tel: 0 (312) 284 09 48 Faks: 0 (312) 284 09 88 Tortum Regülatörü, HES ve Kırma-Eleme Tesisi Projesi 28.907.241 TL Erzurum İli, Tortum İlçesi, Şenyurt Beldesi, Pehlivanlı Beldesi ve Suyatağı Köyü, Tortum Çayı üzeri NOKTA ADI UTM 6 DERECE DATUM: ED-50 DOM: 39 - ZON: 37 COĞRAFĠK DATUM: WGS-84 Y (Sağa) X (Yukarı) X (Enlem) Y (Boylam) HES H-1 711969,8291 4483451,5793 40.47313900 41.50020550 H-2 712005,4390 4483413,7263 40.47278922 41.50061254 H-3 711984,6899 4483395,6410 40.47263174 41.50036195 H-4 711973,1938 4483409,3802 40.47275833 41.50023106 H-5 711953,5663 4483406,0155 40.47273305 41.49999861 H-6 711951,4634 4483408,8194 40.47275883 41.49997476 H-7 711956,5104 4483426,0636 40.47291274 41.50004001 H-8 711949,9212 4483433,6342 40.47298256 41.49996488 REGÜLATÖR R-1 711721,0545 4480063,024 40.44270384 41.49614380 R-2 711838,6181 4480035,115 40.44242272 41.49751944 R-3 711838,6181 4479982,438 40.44194860 41.49750188 R-4 711702,5653 4479820,222 40.44052321 41.49584512 R-5 711619,5382 4479820,222 40.44054433 41.49486706 R-6 711598,1381 4479959,621 40.44180444 41.49466138 İLETİM TÜNELİ IH-1 711806.9510 4483429.9463 40.47298582 41.49827865 IH-2 711787.8675 4483432.2809 40.47301170 41.49805452 IH-3 711779.5298 4483432.4668 40.47301550 41.49795632 IH-4 711771.3196 4483431.0019 40.47300441 41.49785907 IH-5 711767.3641 4483429.6659 40.47299339 41.49781200 IH-6 711759.9471 4483425.8528 40.47296096 41.49772332 IH-7 711756.5589 4483423.4133 40.47293987 41.49768257 IH-8 711753.4296 4483420.6495 40.47291579 41.49764477 IH-9 711748.0684 4483414.2612 40.47285966 41.49757945 IH-10 711745.8896 4483410.6998 40.47282816 41.49755258 IH-11 711744.0750 4483406.9397 40.47279478 41.49752994 IH-12 711742.6427 4483403.0180 40.47275985 41.49751175 IH-13 711741.6068 4483398.9735 40.47272371 41.49749820 IH-14 711740.9774 4483394.8461 40.47268672 41.49748940 IH-15 711740.9594 4483386.5064 40.47261167 41.49748641 IH-16 711924.3635 4481506.7919 40.45564666 41.49902045 IH-17 711925.4193 4481479.1241 40.45539736 41.49902365 IH-18 711924.9353 4481468.6591 40.45530330 41.49901446 IH-19 711670.0460 4480065.3532 40.44273779 41.49554368 IH-20 711669.2097 4480056.6166 40.44265937 41.49553092 IH-21 711669.8545 4480047.8638 40.44258043 41.49553560 IH-22 711671.9620 4480039.3440 40.44250321 41.49555759 IH-23 711675.4721 4480031.2999 40.44242991 41.49559626 IH-24 711680.2848 4480023.9606 40.44236263 41.49565051

IH-25 711693.6694 4480010.8138 40.44224090 41.49580381 IH-26 711696.3579 4480013.7763 40.44226688 41.49583647 IH-27 711682.9827 4480027.0126 40.44238941 41.49568331 IH-28 711680.4729 4480030.6542 40.44242283 41.49565496 IH-29 711676.5091 4480038.5511 40.44249491 41.49561089 IH-30 711674.0597 4480047.0407 40.44257195 41.49558486 IH-31 711673.2077 4480055.8355 40.44265132 41.49557776 IH-32 711673.9820 4480064.6374 40.44273035 41.49558981 IH-33 711928.9160 4481468.2609 40.45529870 41.49906123 IH-34 711929.4198 4481479.1531 40.45539661 41.49907080 IH-35 711928.4170 4481506.3449 40.45564160 41.49906806 IH-36 711744.9410 4483386.8949 40.47261415 41.49753346 IH-37 711745.0050 4483394.8824 40.47268602 41.49753688 IH-38 711745.6657 4483398.8269 40.47272136 41.49754598 IH-39 711746.7371 4483402.6802 40.47275576 41.49755990 IH-40 711748.2076 4483406.3995 40.47278886 41.49757847 IH-41 711750.0608 4483409.9436 40.47282029 41.49760149 IH-42 711752.2761 4483413.2735 40.47284970 41.49762871 IH-43 711754.8291 4483416.3520 40.47287675 41.49765983 IH-44 711757.6915 4483419.1452 40.47290117 41.49769450 IH-45 711760.8316 4483421.6222 40.47292266 41.49773233 IH-46 711767.8031 4483425.5214 40.47295598 41.49781579 IH-47 711771.5572 4483426.9005 40.47296743 41.49786050 IH-48 711779.3950 4483428.4413 40.47297930 41.49795339 IH-49 711787.3817 4483428.3099 40.47297608 41.49804747 IH-50 711806.4652 4483425.9753 40.47295021 41.49827160 KUYRUK SUYU KANALI ve KORUMA SEDDESİ K-1 712127.5317 4483861.9878 40.47679259 41.50220133 K-2 712133.3895 4483856.9288 40.47674557 41.50226868 K-3 712103.1546 4483802.8984 40.47626699 41.50189426 K-4 712109.1866 4483798.3699 40.47622469 41.50196384 K-5 712079.0961 4483757.9411 40.47586850 41.50159567 K-6 712074.5547 4483744.6696 40.47575021 41.50153771 K-7 712065.8382 4483692.7366 40.47528501 41.50141762 K-8 712078.5874 4483690.8279 40.47526458 41.50156725 K-9 712078.2341 4483687.4743 40.47523449 41.50156196 K-10 712066.8758 4483684.9879 40.47521501 41.50142726 K-11 712035.7597 4483496.4670 40.47352618 41.50099753 K-12 712031.6783 4483493.6252 40.47350165 41.50094848 K-13 712025.9403 4483460.4390 40.47320442 41.50086976 K-14 712015.8765 4483441.4809 40.47303636 41.50074482 K-15 712007.6396 4483432.3114 40.47295593 41.50064468 K-16 711985.0544 4483456.6453 40.47318071 41.50038663 K-17 711991.0088 4483460.9186 40.47321765 41.50045823 K-18 711996.7501 4483479.7951 40.47338608 41.50053221 K-19 711971.0017 4483484.6082 40.47343597 41.50023035 K-20 711962.6897 4483504.6798 40.47361874 41.50013909 K-21 711963.9607 4483509.0208 40.47365749 41.50015552 K-22 711957.7149 4483522.9321 40.47378429 41.50008656 K-23 711956.2152 4483536.8831 40.47391024 41.50007354 K-24 711949.4941 4483541.7911 40.47395613 41.49999597 K-25 711940.1897 4483553.5867 40.47406467 41.49989025 K-26 711926.8186 4483562.3950 40.47414736 41.49973560 K-27 711916.6154 4483564.0869 40.47416519 41.49961591 K-28 711899.9264 4483584.8629 40.47435644 41.49942616 K-29 711896.1283 4483595.7572 40.47445546 41.49938503 K-30 711896.3188 4483617.9666 40.47465530 41.49939469 K-31 711902.0810 4483637.3567 40.47482835 41.49946908

K-32 711920.1040 4483659.1406 40.47501982 41.49968878 K-33 711975.2921 4483697.9420 40.47535497 41.50035218 K-34 711980.7365 4483714.2391 40.47550026 41.50042180 K-35 711995.1455 4483723.5592 40.47558047 41.50059474 K-36 711995.0839 4483731.6129 40.47565297 41.50059670 K-37 712006.9083 4483738.1256 40.47570857 41.50073824 K-38 712008.3451 4483742.3835 40.47574653 41.50075660 K-39 712025.1966 4483750.0005 40.47581078 41.50095776 K-40 712046.3566 4483719.1066 40.47552733 41.50119682 K-41 712055.9639 4483759.8357 40.47589145 41.50132367 K-42 712061.1430 4483770.1585 40.47598304 41.50138816 K-43 712099.0324 4483827.0397 40.47648532 41.50185374 YAKLAŞIM TÜNELİ Y-1 711928.9535 4481493.9411 40.45552982 41.49907024 Y-2 712054.3633 4481498.2042 40.45553622 41.50054931 Y-3 712054.4958 4481494.3059 40.45550110 41.50054957 Y-4 711929.0861 4481490.0428 40.45549470 41.49907050 DENGE BACASI D-1 711808,4550 4483440,2213 40.47307792 41.49829981 D-2 711815,3665 4483440,2213 40.47307616 41.49838127 D-3 711821,3520 4483436,7656 40.47304353 41.49845065 D-4 711825,2626 4483427,3244 40.47295756 41.49849359 D-5 711823,4738 4483420,6484 40.47289793 41.49847028 D-6 711818,5867 4483415,7613 40.47285519 41.49841105 D-7 711811,9108 4483413,9725 40.47284079 41.49833178 D-8 711805,2348 4483415,7613 40.47285859 41.49825369 D-9 711799,0138 4483423,8686 40.47293315 41.49818308 D-10 711799,0138 4483430,7801 40.47299535 41.49818539 D-11 711802,4696 4483436,7656 40.47304834 41.49822811 CEBRİ BORU CB-1 711812,0158 4483427,367 40.47296132 41.49833748 CB-2 711955,1797 4483409,571 40.47276464 41.50001881 ŞANTİYE ALANI SN-1 712036.6605 4483772.9714 40.47601461 41.50110055 SN-2 712051.5764 4483757.6078 40.47587252 41.50127121 SN-3 712040.8210 4483733.7935 40.47566093 41.50113649 SN-4 712023.4856 4483757.7163 40.47588067 41.50094017 BETON SANTRALİ BS-1 711965.9511 4483484.7832 40.47343884 41.50017088 BS-2 711995.5008 4483479.4098 40.47338293 41.50051735 BS-3 711992.2950 4483465.7080 40.47326043 41.50047499 BS-4 711985.1428 4483458.2043 40.47319472 41.50038819 BS-5 711972.8814 4483470.0477 40.47330444 41.50024764 BS-6 711965.3630 4483464.7295 40.47325849 41.50015725 KIRMA-ELEME TESİSİ KE-1 711939.4245 4483483.3754 40.47343293 41.49985778 KE-2 711964.9739 4483484.6791 40.47343815 41.50015933 KE-3 711964.3934 4483466.2754 40.47327265 41.50014634 KE-4 711964.5095 4483464.7079 40.47325852 41.50014719 KE-5 711939.7728 4483463.1140 40.47325048 41.49985512

Projenin ÇED Yönetmeliği Kapsamındaki Yeri (Sektörü, Alt Sektörü) ÇED Raporu nu Hazırlayan Kuruluşun Adı : ÇED Raporu nu Hazırlayan Kuruluşun Adresi, Telefon ve Faks Numaraları : ÇED Raporunu Hazırlayan Kuruluşun Yeterlik Belgesi No su, Tarihi: ÇED Raporu nun Tarihi (Gün, Ay,Yıl): Proje kapsamında bulunan hidroelektrik santral 17.07.2008 tarih ve 26939 sayılı Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe giren ÇED Yönetmeliği ile 30.06.2011 tarih ve 27980 sayılı Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe giren ÇED Yönetmeliğinde Değişiklik Yapılmasına Dair Yönetmelik Seçme Eleme Kriterleri Uygulanacak Projeler Listesi (Ek-II) nin, 32. Maddesi Kurulu gücü 0-25 MWm arasında olan nehir tipi santraller. kapsamıda yer almakta olup, Çevresel Etki Değerlendirmesi, İzin ve Denetim Genel Müdürlüğü nün 16.09.2010 tarih ve 55098 sayılı yazısı gereği ÇED Yönetmeliği nin 24. Madde (b) fıkrası; kırmaeleme tesisi ise Seçme Eleme Kriterleri Uygulanacak Projeler Listesi (Ek-II) nin Madencilik projeleri başlıklı 49. Maddesi d) bendi, Kırma-eleme-yıkama tesisleri (Ek-1 de yer almayanlar) kapsamında değerlendirilmiştir. (Kurulu Gücü: 7,99 MWe/8,13 MWm) PPM Kirlilik Önleme ve Yönetimi Dan. Müh. İnş.Taah. San. ve Tic. Ltd. Şti. Mustafa Kemal Mah. Dumlupınar Bulvarı No: 266, Tepe Prime İş Merkezi B-85, Çankaya/ ANKARA Tel No: (312) 231 41 69 - (312) 230 23 62 Faks No: (312) 230 23 69 Belge No: 33 Tarih: 08.07.2010 26.11.2012

Ergöz Elektrik Üretim ĠnĢ. San. ve Tic. A. ġ. ĠÇĠNDEKĠLER LĠSTESĠ Ġçindekiler Listesi Tablolar Listesi ġekiller Listesi Ekler Listesi Kısaltmalar Tortum Regülatörü, HES ve Kırma-Eleme i ix xiii xv xvi BÖLÜM I: PROJENĠN TANIMI VE AMACI (Proje konusu faaliyetin tanımı, ömrü, hizmet amaçları, projede kurulacak tesislere ait karakteristik verileri gösteren tablo (Su Alma Kotu, Türbin Eksen Kotu, Brüt DüĢü, Santral Tipi, Net DüĢü Türbin Tipi, Ünite Sayısı, Ünite Gücü, Kurulu Güç (MWm/MWe), Firm Enerji, Sekonder Enerji, Toplam Enerji, Proje Debisi, Türbin Verimi, Jeneratör Verimi, Trafo Verimi vb.), pazar veya hizmet alanları ve bu alan içerisinde ekonomik ve sosyal yönden ülke, bölge ve/veya il ölçeğinde önem ve gereklilikleri, (Proje alanı ve çevresindeki su kaynaklarının görünebileceği, ölçekte renkli harita üzerinde su kaynakları yerleri ve proje alanına mesafeleri, Rapor hazırlanırken proje kapsamındaki tüm iģlemlerin DSĠ tarafından onaylanmıģ olan Fizibilite Raporuna uygun olarak hareket edilmesi ve buna iliģkin bilgi ve su kullanma anlaģması hakkında bilgi)... 1 BÖLÜM II: PROJE ĠÇĠN SEÇĠLEN YERĠN KONUMU... 7 II.1. Projenin yeri (Ġlgili Valilik veya Belediye tarafından doğruluğu onanmıģ olan proje yerinin, lejant ve plan notlarının da yer aldığı onanlı Çevre Düzeni Planı ve Ġmar Planları üzerinde, bu planlar yoksa mevcut arazi kullanım haritası üzerinde gösterimi),... 7 II.2. Proje kapsamındaki (varsa malzeme ocağı, beton santrali ve kırma-eleme dahil) ünitelerin konumu, teknik altyapı üniteleri, idari ve sosyal üniteler, varsa diğer üniteler, bunlar için belirlenen kapalı ve açık alan ünitelerin ve geçici-nihai depolama alanlarının 1/25.000, 1/5000 ve/veya 1/1000 lik haritalar üzerinde gösterimi) ġantiye yerleģim planı, hafriyat döküm sahaları, baraj, regülatör, tünel, yükleme havuzu, cebri boru, santral binası, (birbirleri ile olan mesafeleri de belirtilmesi) v.b. yapılara ait plan ve kesitler ile yağıģ alanı ve akım gözlem istasyonlarını gösterir çizimler teknik resim standartlarına uygun olarak, proje ünitelerinin yerlerini (koordinatlarını) içeren sayısal CD (ED 50 formatında)... 14 BÖLÜM III: PROJENĠN EKONOMĠK VE SOSYAL BOYUTLARI... 21 III.1. Projenin gerçekleģmesi ile ilgili yatırım programı ve finans kaynakları, bu kaynakların nereden temin edileceği,... 21 III.2. Projenin gerçekleģmesi ile ilgili iģ akım Ģeması veya zamanlama tablosu,... 22 III.3. Projenin fayda-maliyet analizi,... 24 III.4. Proje kapsamında olmayan ancak projenin gerçekleģmesine bağlı olarak, proje sahibi veya diğer yatırımcılar tarafından gerçekleģtirilmesi tasarlanan diğer ekonomik, sosyal ve altyapı projeleri,... 24 III.5. Proje kapsamında olmayan ancak projenin gerçekleģebilmesi için zaruri olan ve proje sahibi veya diğer yatırımcılar tarafından gerçekleģtirilmesi planlanan diğer ekonomik, sosyal ve altyapı projeleri,... 25 III.6. Proje için seçilen (baraj, regülatör ve HES in alanları, iletim tüneli güzergahları, hafriyat depo sahaları) yerlerin mülkiyet durumu, kamulaģtırma, yeniden yerleģimin nasıl yapılacağı, kamulaģtırma kapsamında halkı bilgilendirme yöntemlerine iliģkin bilgi,... 25 III.7. Diğer hususlar.... 26 BÖLÜM IV: PROJE KAPSAMINDA ETKĠLENECEK ALANĠN BELĠRLENMESĠ ve BU ALAN IÇĠNDEKĠ MEVCUT ÇEVRESEL ÖZELLĠKLERĠN AÇIKLANMASI (*) 27 IV.1. Projeden etkilenecek alanın belirlenmesi, (etki alanının nasıl ve neye göre belirlendiği açıklanacak ve etki alanı harita üzerinde gösterilecek)... 27 IV.2. Etki Alanı Ġçerisindeki Fiziksel ve biyolojik çevrenin özellikleri ve doğal i

Ergöz Elektrik Üretim ĠnĢ. San. ve Tic. A. ġ. Tortum Regülatörü, HES ve Kırma-Eleme kaynakların kullanımı,... 27 IV.2.1. Meteorolojik ve iklimsel özellikler,... 27 IV.2.2. Jeolojik özellikler... 39 IV.2.2.1. Bölgesel jeoloji, sahanın 1/25.000 ölçekli genel jeoloji haritası, stratigrafik kolon kesitleri,... 39 IV.2.2.2. Proje alanı jeolojisi, inceleme alanına ait büyük ölçekli (1/5000 ya da varsa 1/1000 ölçekli) jeoloji haritası ile proje kapsamındaki ünitelerin kesitleri, harita ölçekleri ve lejantları metindekine uyun olmalı, yapılan büyütme ya da küçültmeler çizgisel ölçekte gösterilmeli, jeolojik harita ve kesitlerin harita alma tekniğine uygun olarak hazırlanması jeolojik bilgilerin formata uygun olarak detaylandırılması),... 48 IV.2.2.3. Kitle hareketleri (heyelan/moloz akması), duyarlılık analizi, heyelan risk haritası, heyelan yağıģ iliģkisi... 48 IV.2.2.4. Proje sınırları içindeki alan için yamaç stabilizesi, yamaçlardaki kayma hareketlerini gösteren harita, kayma analizi (hafriyat atığı olması durumunda da uygulanmalıdır)... 52 IV.2.2.5. Depremsellik ve doğal afet potansiyeli,... 52 IV.2.2.6. Jeoteknik etüt raporu (proje kapsamındaki tüm ünitelerin detaylı jeoteknik etütleri),... 57 En iyi koģullarda Q Sınıflama Sistemi;... 68 En kötü koģullarda Q Sınıflama Sistemi;... 71 En iyi koģullarda Q Sınıflama Sistemi;... 71 IV.2.3. Hidrojeolojik özellikler (yer altı su seviyeleri; halen mevcut her türlü keson, derin, artezyen vb. kuyu; emniyetli çekim değeri; suyun fiziksel, kimyasal, bakteriyolojik özellikleri; yeraltı suyunun mevcut ve planlanan kullanımı, debileri, proje alanına mesafeleri),... 75 IV.2.4. Hidrolojik özellikler (yüzeysel su kaynaklarından deniz, göl, dalyan akarsu ve diğer sulak alanların fiziksel, kimyasal, bakteriyolojik ve ekolojik özellikleri, bu kapsamda akarsuların debisi ve mevsimlik değiģimleri, taģkınlar, su toplama havzası oligotrofik, mezotrofik, ötrofik, distrofik olarak sınıflandırılması, sedimantasyon, drenaj, tüm su kaynaklarının kıyı ekosistemleri),... 76 IV.2.5 Kurulacak regülatörün su toplama havzası ile ilgili, Tortum Çayına iliģkin en az 10 yıllık aylık maksimum, aylık minimum ve aylık ortalama debilerinin m 3 /sn olarak verilmesi,... 79 IV.2.6. Projenin yer aldığı havzanın su kullanım durumu, (içme kullanma suyu amaçlı herhangi bir su kaynağı havzasında kalıp kalmadığı, kalması durumunda yapılacak HES lerin mutlak ve kısa mesafeli koruma alanının dıģına çıkarılması v.s. dahil), yağıģ-akıģ iliģkisi, ekolojik potansiyeli, projenin kurulacağı su kaynağının/kaynaklarının uzun yıllara ait aylık ortalama değerleri (m3/sn), akım gözlem istasyonları ve regülatör yerlerini temsil eden uzun yıllara ait akım değerlerinin, ilgili kurum (bu verilerin temin edildiği kurum) onayı alınarak sunulması,... 80 IV.2.7. Yüzeysel su kaynaklarının mevcut ve planlanan kullanımı, varsa havza özelliği (içme, kullanma, sulama suyu, elektrik üretimi, baraj, göl, gölet, su ürünleri üretiminde ürün çeģidi ve üretim miktarları), proje alanının içme ve kullanma suyu temin edilen kıta içi yüzeysel su havzasında kalıp kalmadığı, söz konusu derenin harhangi bir içme suyu kaynağını besleyip beslemediği, söz konusu dereden içme ve kullanma suyu alınıp alınmadığı,... 83 IV.2.8. Toprak özellikleri ve kullanım durumu (toprak yapısı, arazi kullanım kabiliyeti, sınıflaması, taģıma kapasitesi, yamaç stabilizesi, kayganlık, erozyon, toprak iģleri için kullanımı, doğal bitki örtüsü olarak kullanılan mera, çayır vb.),... 83 IV.2.9. Tarım alanları (tarımsal alan varlığının olup olmadığı, var ise tarımsal geliģim proje alanları, sulu ve kuru tarım arazilerinin büyüklüğü, ürün desenleri ve bunların yıllık ii

Ergöz Elektrik Üretim ĠnĢ. San. ve Tic. A. ġ. Tortum Regülatörü, HES ve Kırma-Eleme üretim miktarları, ürünlerin ülke tarımındaki yeri ve ekonomik değeri),... 86 IV.2.10. Orman Alanları (ağaç türleri ve miktarları, kapladığı alan büyüklükleri ve kapalılığı bunların mevcut ve planlanan koruma ve/veya kullanım amaçları, 1/25 000 ölçekli meģcere haritası),... 88 IV.2.11. Koruma alanları (Milli Parklar, Tabiat Parkları, Sulak Alanlar, Tabiat Anıtları, Tabiatı Koruma Alanları, Yaban Hayatı Koruma Alanları, Biyogenetik Rezerv Alanları, Biyosfer Rezervleri, Doğal Sit ve Anıtlar, Tarihi, Kültürel Sitler, Özel Çevre Koruma Bölgeleri, Özel Çevre Koruma Alanları, Turizm Alan ve Merkezleri, Mera Kanunu kapsamındaki alanlar, Projenin korunan alanlara uzaklıklarının 1/100.000 lik ölçekli haritada anlaģılır ve renkli gösterilmesi)... 89 IV.2.12. Faaliyet alanının mevcut çevresel özellikleri bölümünde yer alacak flora, fauna ve biyoçeģitlilik özelliklerinin belirlenmesine yönelik olarak detaylı araģtırma ve arazi çalıģmaları, biyoçeģitliliğe yönelik olarak yapılan arazi çalıģmaları vejetasyon dönemini kapsamalıdır.... 93 IV.2.12.1. Flora; yapılacak arazi çalıģmaları sonucu elde edilen flora elemanlarının tümünü kapsayacak Ģekilde, familya, cins, tür, Türkçe adları, Endemizm durumu, fitocoğrafik bölge, lokalite, tehlike kategorileri, korunma statüsü (Ulusal Mevzuat ve Uluslar arası sözleģmeler kapsamında koruma altında bulunan türler) ile ilgili elde edilen verilerin tablo halinde gösterimi, Arazide yapılacak flora çalıģmalarının vejetasyon döneminde gerçekleģtirilmesi ve bu dönemin belirtilmesi, flora için Türkiye Bitkileri Veri Servisi (TUBĠVES) kullanılarak kontrol yapılması, (flora ve fauna elemanlarının tespiti alanlarında uzman iki ayrı biyolog tarafından arazi çalıģmaları yapılarak belirlenmeli, literatür çalıģmaları ile doğrulanmalı)... 94 IV.2.12.2. Fauna; yapılacak arazi çalıģmaları sonucu elde edilen fauna elemanlarının (sürüngenler, memeliler, kuģ vb. gruplar) familya, cins, tür, Türkçe adları, Endemizm durumu, fitocoğrafik bölge, lokalite, tehlike kategorileri (IUCN), popülasyon durumu, korunma statüsü, kayıt alma Ģekli (gözlem veya örnek) ile ilgili elde edilen verilerin tablo halinde gösterimi, arazi çalıģmalarının vejetasyon dönemi dikkate alınarak yapılması,... 96 RDB (Kırmızı Liste) / Bern SözleĢmesi verilmesi, Merkez Av Komisyonu Kararları, IUCN, 2010-2011 MAK Kararları, CITES gibi uluslararası anlaģmalara göre durumu, Türkiye Bitkileri Veri Servisi (TUBĠVES) kullanılarak kontrol yapılması,... 96 IV.2.13. Sucul flora ve fauna, iç sulardaki (göl, akarsu) canlı türleri (bu türlerin tabi karakterleri, ulusal ve uluslararası mevzuatla koruma altına alınan türler; bunların üreme, beslenme, sığınma ve yaģama ortamları; bu ortamlar için belirlenen koruma kararları),... 97 IV.2.13.1. Endemik, hassas, nesli tehlike altındaki balık türleri için gerekli optimum su yükseklikleri, miktarları, çözünmüģ oksijen miktarı, su hızı gibi parametrelerin incelenerek, projenin bu türler üzerindeki etkilerinin değerlendirilmesi, alınacak tedbirlerin belirtilmesi, 99 IV.2.14. Madenler ve Fosil Yakıt Kaynakları (rezerv miktarları, mevcut ve planlanan iģletilme durumları, yıllık üretimleri ve bunun ülke veya yerel kullanımlar için önemi ve ekonomik değerleri),... 100 IV.2.15. Hayvancılık (türleri, beslenme alanları, yıllık üretim miktarları, bu ürünlerin ülke ekonomisindeki yeri ve değeri),... 107 IV.2.16. Peyzaj değeri yüksek yerler ve rekreasyon alanları,... 108 IV.2.17. Devletin yetkili organlarının hüküm ve tasarrufu altında bulunan araziler (Askeri Yasak Bölgeler, kamu kurum ve kuruluģlarına belirli amaçlarla tahsis edilmiģ alanlar, vb.),... 108 IV.2.18. Proje yeri ve etki alanının mevcut kirlilik yükü,... 108 IV.2.19. Diğer özellikler.... 108 IV.3. Sosyo-Ekonomik Çevrenin Özellikleri... 108 IV.3.1. Ekonomik özellikler (yörenin ekonomik yapısını oluģturan baģlıca sektörler, iii

Ergöz Elektrik Üretim ĠnĢ. San. ve Tic. A. ġ. Tortum Regülatörü, HES ve Kırma-Eleme yöresel iģgücünün bu sektörlere dağılımı, sektörlerdeki mal ve hizmet üretiminin yöre ve ülke ekonomisi içindeki yeri ve önemi, diğer bilgiler),... 109 IV.3.2. Nüfus (yöredeki kentsel ve kırsal nüfus, nüfus hareketleri; göçler, nüfus artıģ oranları, ortalama hane halkı nüfusu, diğer bilgiler),... 110 IV.3.3. Gelir (yöredeki gelirin iģkollarına dağılımı, iģkolları itibariyle kiģi baģına düģen maksimum, minimum ve ortalama gelir),... 111 IV.3.4. ĠĢsizlik (yöredeki iģsiz nüfus ve faal nüfusa oranı),... 112 IV.3.5. Yöredeki sosyal altyapı hizmetleri (eğitim, sağlık, kültür hizmetleri ve bu hizmetlerden yararlanılma durumu),... 112 IV.3.6. Kentsel ve kırsal arazi kullanımları (yerleģme alanlarının dağılımı, mevcut ve planlanan kullanım alanları, bu kapsamda sanayi bölgeleri, konutlar, turizm alanları vb.),.. 113 IV.3.7. Diğer özellikler.... 115 BÖLÜM V: PROJENĠN BÖLÜM IV DE TANIMLANAN ALAN ÜZERĠNDEKĠ ETKĠLERĠ VE ALINACAK ÖNLEMLER (**):... 116 V.1. Arazinin hazırlanması, inģaat ve tesis aģamasındaki projeler, fiziksel ve biyolojik çevre üzerine etkileri ve alınacak önlemler (Regülatör, HES, Derivasyon tüneli, Ġletim hattı, Cebri Boru ve Servis Yolları için varsa Malzeme Ocağı, Beton Santrali, Kırma-eleme tesisi, v.b dahil), yapılacak tüm çalıģmalar, inģaat aģamasındaki etkiler her bir regülatör, HES ve bunlara ait iletim tesisleri ve diğer yapılar için ayrı ayrı irdelenecektir... 116 V.1.1. Arazinin hazırlanması için yapılacak iģler kapsamında nerelerde ve ne kadar alanda hafriyat yapılacağı, hafriyat miktarı, hafriyat sırasında kullanılacak malzemeler, patlayıcı maddeler, varsa patlama ile ilgili bilgiler etkiler ve alınacak önlemler, hafriyat artığı toprak, taģ, kum vb maddelerin nerelere taģınacakları, nerelerde depolanacakları veya hangi amaçlar için kullanılacakları, hafriyat döküm alanlarının koordinatları, özellikleri ve 1/1000 ölçekli plan ve kesit görünüģleri ile birlikte hafriyat malzemesi düzenleme ve restorasyon planı, alınacak görüģler ve geçici depolama alanının özellikleri,... 116 V.1.2. Arazinin hazırlanmasından baģlayarak ünitelerin açılmasına dek sürdürülecek iģlerden, insan sağlığı ve çevre için riskli ve tehlikeli olanlar, sağlık koruma bandı mesafesi, (Patlatma yapılması durumunda, patlatmaların kesinlikle galeri yöntemi ile yapılmayacağına dair taahhüt, patlayıcıların yer altı suyuna ve dolaylı olarak suya etkilerinin araģtırılması ve patlatma yerine baģka alternatiflerin açıklanması, patlayıcıların nerede tutulacağı), patlayıcı miktarı ve cinsi arazi hazırlanmasında kullanılacak iģler için kullanılacak aletler ve makineler, acil eylem planı hakkında bilgi verilmesi,... 118 V.1.3. Proje kapsamındaki ulaģım altyapısı planı, proje alanının karayollarına uzaklıkları, karayoluna bağlantı yolları, ulaģım için kullanılacak mevcut yolların zarar görmemesi için alınacak tedbirler ile trafik güvenliği açısından alınacak önlemler, ulaģtırma altyapının inģası ile ilgili iģlemler, yeni yapılacak yolların özellikleri, kullanılacak malzemeler, kimyasal maddeler, araçlar, makineler; altyapının inģası sırasında kırma öğütme, taģıma, depolama gibi toz yayıcı mekanik iģlemler, araç yükü, cinsi ve sayısı, artıģın hesaplanması, haritası (bu kapsamda alınacak görüģler, izinler),... 133 V.1.4. Zemin emniyeti, regülatör ve kanal yapılarından su kaçağı olmaması için yapılacak iģlemler,... 135 V.1.5. Proje alanının taģkın etüdü, taģkın önleme ve drenaj ile ilgili iģlemlerin nerelerde ve nasıl yapılacağı,... 136 V.1.6. Proje alanı içindeki su ortamlarında herhangi bir amaçla gerçekleģtirilecek kazı, dip taraması, vb. iģlemler nedeni ile çıkarılacak taģ, kum, çakıl ve benzeri maddelerin miktarı, nerelere taģınacakları veya hangi amaçlar için kullanılacakları, dere yatağında yapılacak olan çalıģmaların etkileri (bulanıklık, suyun debisi vb)... 137 V.1.7. ĠnĢaat iģlemleri süresince su ortamında, dere yatağında ve proje alanında mevcut canlı türlerine (karasal ve sucul flora-fauna) olabilecek etkiler ve hassas türlerin ne Ģekilde iv

Ergöz Elektrik Üretim ĠnĢ. San. ve Tic. A. ġ. Tortum Regülatörü, HES ve Kırma-Eleme korunacağı, alınacak önlemler,... 138 V.1.8. Proje kapsamındaki tesislerin (Baraj, Regülatörler, HES, iletim kanalı, tünel yapımı ve servis yollarının v.s.) yapımı dolayısıyla kullanılacak malzemenin nereden, nasıl ve ne miktarda temin edileceği,... 141 V.1.9. ĠnĢaat aģamasında kullanılmak üzere taģocağı, kum ocağı, kil ocağı gibi malzeme ocaklarının (açılması durumunda) sayısı, ocakların alan büyüklükleri, iģletme alan büyüklükleri ve koordinatları, yıllara bağlı planlanan üretim miktarları, uygulanacak üretim yöntemleri, basamak yüksekliği, geniģliği, Ģev açısı, basamak sayısı, ocakların baģlangıç ve nihai durumlarının imalat haritaları üzerinde gösterimi,... 141 V.1.10. Malzeme ocağı açılıp açılmayacağının belirtilmesi, açılması durumunda patlatma iģleminin ne Ģekilde yapılacağının açıklanması, patlatma paterni, bir atımda kullanılacak patlayıcı madde miktarı, taģınımları, depolanmaları ve kullanımları, hava Ģoku ve kaya fırlamaları hesaplarının yapılarak etkilerinin değerlendirilmesi,... 142 V.1.11. Malzeme ocaklarında (açılması durumunda) üretim miktarlarının çalıģma süreleri (gün-ay-yıl), nakliye güzergahları, ulaģım altyapısı planı, altyapının inģası ile ilgili iģlemler, Ocak alanının çevresinde yer alan en yakın yerleģim birimleri, ocak alanına ait imalat haritası ve kesiti, yakın çevresini de gösteren vaziyet planı, kullanılacak makine ekipmanları,... 142 V.1.12. Kırma-eleme tesisinin kurulup kurulmayacağının belirtilmesi, kurulması durumunda kurulacağı alanın teknolojisi, üretim miktarlarının çalıģma süreleri (gün-ay-yıl), ulaģım altyapısı planı, altyapının inģası ile ilgili iģlemler, alanın koordinatları, kapladığı alan büyüklüğü, tesis kapasitesi, tesis alanı çevresinde yer alan en yakın yerleģim birimleri, (toz gürültü v.s alınacak önlemler), tesis iģ Ģeması, tesis alanının mevcut kullanımı ve mülkiyeti, tesis alanının 1/25.000 ölçekli haritada gösterilmesi, kullanılacak makine ekipmanları,... 142 V.1.13. Beton Santralı tesisinin kurulup kurulmayacağının belirtilmesi kurulması durumunda kapasitesi, teknolojisi, üretim miktarlarının çalıģma süreleri (gün-ay-yıl), ulaģım altyapısı planı, altyapının inģası ile ilgili iģlemler, kullanılacak makine ekipmanları,... 145 V.1.14. Derivasyon (regülatör inģaat alanının kuru tutulabilmesi için akarsu güzergahının geçici olarak değiģtirilmesi) amacıyla veya diğer nedenlerle akarsu havzasında yapılacak her türlü doldurma, kazıklar üzerine inģaat ve benzeri iģlemler ile bunların nerelerde ne kadar alanı kaplayacağı ve kullanılacak malzemeler, araç ve makineler,... 146 V.1.15. Olabilecek heyelanlara karģı alınacak önlemler,... 147 V.1.16. Yeraltı suyuna etkiler,... 148 V.1.17. ĠnĢaat esnasında kırma, öğütme, yıkama-eleme, taģıma ve depolama gibi toz yayıcı iģlemler, kümülatif değerler,... 150 V.1.18. Arazinin hazırlanması ve inģaat alanı için gerekli arazinin temini amacıyla, elden çıkarılacak tarım alanlarının büyüklüğü, bunların arazi kullanım kabiliyetleri ve tarım ürün türleri, tarım arazilerinin tarım dıģı amaçla kullanımı ile ilgili bilgiler, mera alanları, projenin 5403 sayılı Toprak Koruma ve arazi Kullanımı Kanunu, 4342 sayılı Mera Kanunu, 1380 sayılı Su Ürünleri Kanunu kapsamında değerlendirilmesi,... 169 V.1.19. Arazinin hazırlanması ve inģaat alanı için gerekli arazinin temini amacıyla kesilecek ağaçların tür ve sayıları, meģcere tipi, kapalılığı, kesilecek ağaçların bölgedeki orman ekosistemi üzerine etkileri, gerekli izinler, görüģler, projenin ya da bir kısmının orman alanı dıģında olması halinde orman alanlarına mesafesi, etkilerin değerlendirilmesi, alınacak tedbirler,... 171 V.1.20. Arazinin hazırlanmasından baģlayarak ünitelerin açılmasına kadar yapılacak iģlerde kullanılacak yakıtların türleri, özellikleri, oluģacak emisyonlar,... 171 V.1.21. Su temini sistemi planı, nereden temin edileceği, suyun arazinin hazırlanmasından baģlayarak ünitelerin açılmasına dek yerine getirilecek iģlemler sonucu meydana getirilecek atık suların cins ve miktarları, bertaraf yöntemleri, deģarj edileceği v

Ergöz Elektrik Üretim ĠnĢ. San. ve Tic. A. ġ. Tortum Regülatörü, HES ve Kırma-Eleme ortamlar, bir kroki üzerinde atıksu hatları ile varsa arıtma tesisi yerinin gösterilmesi, atıksuların biriktirilmesi halinde fosseptik planının Rapora eklenmesi, (projenin memba ve mansabı dikkate alınarak su kalitesinin ilgili mevzuat kapsamında bir defaya mahsus çevre iznine esas ölçüm ve değerlendirmesinin yapılması, analiz sonuçlarının rapora eklenmesi), (alınacak gerekli görüģler, izinler),... 173 V.1.22. Arazinin hazırlanmasından baģlayarak ünitelerin açılmasına dek meydana gelecek katı atıkların cins ve miktarları, bu atıkların nerelere taģınacakları veya hangi amaçlar için kullanılacakları,... 181 V.1.23. Arazinin hazırlanmasından baģlayarak ünitelerin açılmasına dek yapılacak iģler nedeni ile meydana gelecek vibrasyon, gürültünün kaynakları ve seviyesi, kümülatif değerler,... 187 V.1.24. Arazinin hazırlanmasından baģlayarak ünitelerin açılmasına dek yerine getirilecek iģlerde çalıģacak personelin ve bu personele bağlı nüfusun konut ve diğer teknik/sosyal altyapı ihtiyaçlarının nerelerde ve nasıl temin edileceği,... 209 V.1.25. Proje alanında, peyzaj öğeleri yaratmak veya diğer amaçlarla yapılacak saha düzenlemelerinin (ağaçlandırmalar ve/veya yeģil alan düzenlemeleri vb.) ne kadar alanda, nasıl yapılacağı, bunun için seçilecek bitki ve ağaç türleri,... 210 V.1.26. Yeraltı ve yerüstünde bulunan kültür ve tabiat varlıklarına (geleneksel kentsel dokuya, arkeolojik kalıntılara, korunması gerekli doğal değerlere) olabilecek etkilerin belirlenmesi,... 210 V.1.27. Diğer özellikler.... 211 V.2. Projenin iģletme aģamasındaki faaliyetler, fiziksel ve biyolojik çevre üzerine etkileri ve alınacak önlemler,... 211 V.2.1. Proje kapsamındaki tüm ünitelerin özellikleri, hangi faaliyetlerin hangi ünitelerde gerçekleģtirileceği, kapasiteleri, ünitelerde üretilecek enerji üretim miktarları, (Santralın çalıģma süreleri)... 211 V.2.2. Su kaynağına ait varsa diğer kullanım Ģekilleri (mansapta kalan yerleģim yerlerine iliģkin su hakları, içme-kullanma, sulama, tarımsal faaliyetler, balık üretim tesisi vb) ve etkileri (Projenin memba ve mansap kısmında yer alan diğer projelerin ekosistem üzerindeki etkilerinin birlikte değerlendirilmesi),... 211 V.2.3. Su Kullanım Hakları Raporuna (Regülatörün Yapılacağı Yer Esas alınarak Su Kullanım Haklarının Belirlenmesi) iliģkin açıklamalar ve öneriler... 213 V.2.4. Mansaba bırakılacak su hesabı (havza özellikleri, yatak ve kesit durumu, yağıģakıģ iliģkisi, ekolojik potansiyel ve ekosistem unsurlarının ihtiyaçları, varsa ulusal ve uluslar arası mevzuatla korunan balık türleri ve muhtemel ihtiyaçları, su hakları savaklanan sular ve periyotları dikkate alınmalı), doğal akımlar ile çizilen debi süreklilik eğrileri ile uzun dönemli akımları gösteren tablo-ģekiller, Nehirdeki akımın son on yıllık akım değerleri, Enerji üretimine baģlanıldığında mansaba bırakılan su miktarı ölçümleri için ölçüm istasyonları yeri (Doğal hayatın devamı için mansaba bırakılacak su miktarı projeye esas alınan son 10 yıllık ortalama akımın en az %10 u olacaktır. ÇED sürecinde ekolojik ihtiyaçlar göz önüne alındığında bu miktarın yeterli olmayacağının belirlenmesi durumunda miktar arttırılabilecektir. Doğa Koruma Milli Parklar Genel Müdürlüğü nün 15.03.2011 tarih ve 21767 sayılı yazısı uyarınca biyolojik çeģitliliğin devamının sağlanması için gerekli çevresel akıģ miktarını belirlemek üzere Hidrojeoloji Mühendisi, Hidrobiyoloji ve Ekoloji bilim dallarından en az doktora yapmıģ öğretim görevlilerince Ekosistem Değerlendirme Raporunun hazırlanarak Rapora eklenmesi, Belirlenen bu miktara mansaptaki diğer teessüs etmiģ su hakları ayrıca ilave edilecek ve kesin proje çalıģmaları belirlenen toplam bu miktar dikkate alınarak yapılacaktır. Akımın son 10 yıllık ortalamanın % 10 undan az olması halinde tamamı bırakılacaktır. Havzada teessüs etmiģ su hakları (içme suyu, sulama suyu tahsisleri, balık çiftlikleri vs.) rapor içerisinde yer almalıdır.) [havzanın hidrolojik karakteri, ekolojik vi

Ergöz Elektrik Üretim ĠnĢ. San. ve Tic. A. ġ. Tortum Regülatörü, HES ve Kırma-Eleme potansiyeli ile havzada önerilen diğer tesislerde alınan çevre koruma tedbirlerinin yanına bırakılan miktarın enerji üretimine etkisinin dikkate alınması]... 214 V.2.5. Suyun temin edileceği kaynağın kullanılması sonucu su kalitesine ve su ortamındaki canlılara (Can suyunun bırakılacağı güzergahtaki canlı türleri ve ekolojik envanteri) olabilecek etkiler, proje için tespit edilen balık türlerine ait geçiģ sistemleri ile mansap can suyu çıkıģ yerinin gösterildiği çizim (Balık geçidi ve merdivenleri çalıģır duruma geldiklerinde, içlerinin tam su dolu ve bölmelerin üzerinde su taģıracak halde iģlevsel olması, gerektiğinde nehre kilitli olan ve kısmi göç yapan türlerin balık geçidi yaklaģımını bulmalarına yardımcı ilave donanım montajının dahil edilmesi)... 222 V.2.6. Kati proje aģamasında; doğal hayatın devamlılığının sağlanabilmesi için dere yatağına bırakılacak su miktarı ölçümleri, Akım Gözlem Ġstasyonu yerlerinin (AGĠ) istasyon kurulmasına uygun olarak dizayn edilmesi, AGĠ kurulma aģamasında ilgili DSĠ Bölge Müdürlüğüne müracaat edilmesi ve söz konusu istasyonun ilgili firma tarafından GPRS modemli cihazla donatılması ile ilgili iģlemler,... 226 V.2.7. Ulusal ve uluslararası mevzuatla korunması gereken alanlar üzerine etkiler,... 226 V.2.8. Suyun temin edileceği kaynağın kullanılması, su tutulması sonucu mansapta olabilecek değiģimler, bu değiģimlerin su kalitesine ve su ortamındaki canlılara etkileri, doğal yaģam üzerine etkiler (heyelan, erozyon, nehir hidrolojisi, sucul yaģam, sediment geliģi vb.), bu etkilerin ortadan kaldırılmasına yönelik alınacak önlemler (olabilecek heyelana karģı alınacak önlemler dahil),... 227 V.2.9. Yeraltı ve yüzeysel su kaynaklarına olabilecek etkiler (su kullanımı (tarım alanlarının sulanması v.b.), proje debisi, iletim kanalının uzunluğu, Su kaynağı yatağının geniģliği, alüvyon yapısı içme suyu sondaj kuyu yerlerinin gösterilmesi, vb. parametrelerin değerlendirilmesi ),... 228 V.2.10. Orman alanlarına olabilecek etki (orman yangınları da dahil) ve bu etkilere karģı alınacak tedbirlerin tanımlanması,... 229 V.2.11. Tarım alanlarına olabilecek etkiler ve bu etkilere karģı alınacak tedbirlerin tanımlanması,... 230 V.2.12. Projenin iģletilmesi sırasında çalıģacak personelin ve bu personele bağlı nüfusun konut ve diğer sosyal/teknik altyapı ihtiyaçlarının nerelerde, nasıl temin edileceği,... 230 V.2.13. Ġdari ve sosyal ünitelerde içme ve kullanma amaçlı suların kullanımı sonrasında oluģacak atık suların arıtılması için uygulanacak arıtma tesisi karakteristiği, prosesinin detaylandırılması ve arıtılan atık suların içme suyu havzası dıģına çıkarılması, ne miktarlarda, nasıl verileceği,... 231 V.2.14. Konut, sosyal ve idari tesislerden oluģacak katı atık miktar ve özellikleri, bu atıkların nerelere ve nasıl taģınacakları veya hangi amaçlar için ve ne Ģekilde değerlendirileceği,... 232 V.2.15. Proje ünitelerinin iģletilmesi sırasında oluģacak gürültünün kaynakları tesisin en yakın yerleģim birimine uzaklığı ve kontrolü için alınacak önlemler,... 237 V.2.16. Proje alanında peyzaj öğeleri yaratmak veya diğer amaçlarla yapılacak saha düzenlemeleri, (ağaçlandırmalar ve /veya yeģil alan düzenlemeleri v.b.) ne kadar alanda, nasıl yapılacağı, bunun için seçilecek bitki ve ağaç türleri... 238 V.2.17. Proje kapsamında yapılacak bütün tesis içi ve tesis dıģı taģımaların trafik (araç) yükünün ve etkilerinin değerlendirilmesi.... 238 V.2.18. Projenin iģletilmesi aģamasındaki faaliyetlerden insan sağlığı ve çevre açısından riskli ve tehlikeli olanlar,... 239 V.2.19. Diğer özellikler.... 239 V.3. Projenin Sosyo-Ekonomik Çevre Üzerine Etkileri... 239 V.3.1. Proje ile gerçekleģmesi beklenen gelir artıģları; yaratılacak istihdam imkanları, nüfus hareketleri, göçler, eğitim, sağlık, kültür, diğer sosyal ve teknik altyapı hizmetleri ve bu vii

Ergöz Elektrik Üretim ĠnĢ. San. ve Tic. A. ġ. Tortum Regülatörü, HES ve Kırma-Eleme hizmetlerden yararlanılma durumlarında değiģiklikler vb. (Projenin yapımı dolayısıyla etkilenecek yöre halkı ile görüģmeler yapılarak sosyolojik etkinin ortaya konulması)... 239 V.3.2. Çevresel fayda-maliyet analizi.... 240 V.3.3. Projenin gerçekleģmesine bağlı olarak sosyal etkilerin değerlendirilmesi.( Proje Alanı ve Etki Alanındaki tarım, hayvancılık, balıkçılık, arıcılık vb. faaliyetlere etkileri, projenin inģası ve iģletmesi aģamasında çalıģacak insanlar ile yerel halk iliģkileri, bunların insan yaģamı üzerine etkileri ve Sosyo-Ekonomik Açıdan Analizi, uygulamaya geçirilecek sosyal sorumluluk projeleri)... 241 BÖLÜM VI: ĠġLETME PROJE KAPANDIKTAN SONRA OLABĠLECEK VE SÜREN ETKĠLER VE BU ETKĠLERE KARġI ALINACAK ÖNLEMLER... 242 V1.1. Arazi ıslahı ve Reklamasyon ÇalıĢmaları,... 242 V1.2. Mevcut su kaynaklarına etkiler,... 243 VI.3. Olabilecek hava emisyonları,... 243 BÖLÜM VII: PROJENĠN ALTERNATĠFLERĠ... 244 (Bu bölümde yer seçimi, teknoloji, alınacak önlemler, alternatiflerin karģılaģtırılması ve tercih sıralaması belirtilecektir.)... 244 BÖLÜM VIII: ĠZLEME PROGRAMI... 245 VIII.1. Faaliyetin inģaatı için önerilen izleme programı, faaliyetin iģletmesi ve iģletme sonrası için önerilen izleme programı ve acil müdahale planı, Çevre Yönetim ekibi,... 245 VIII.2. ÇED Olumlu Belgesinin verilmesi durumunda, Yeterlik Tebliği nde Yeterlik Belgesi alan kurum/kuruluģların yükümlülükleri baģlığı altında belirtilen hususların gerçekleģtirilmesi ile ilgili program.... 250 BÖLÜM X: YUKARIDAKĠ BAġLIKLAR ALTINDA VERĠLEN BĠLGĠLERĠN TEKNĠK OLMAYAN BĠR ÖZETĠ... 251 (Projenin inģaat ve iģletme aģamalarında yapılması planlanan tüm çalıģmaların ve çevresel etkiler için alınması öngörülen tüm önlemlerin, mümkün olduğunca basit, teknik terim içermeyecek Ģekilde ve halkın anlayabileceği sadelikte anlatılması)... 251 BÖLÜM IX: HALKIN KATILIMI... 253 (Projeden etkilenmesi muhtemel yöre halkının nasıl ve hangi yöntemlerle bilgilendirildiği, proje ile ilgili halkın görüģlerinin ve konu ile ilgili açıklamalar)... 253 BÖLÜM VIII: SONUÇLAR... 255 (Yapılan tüm açıklamaların özeti, projenin önemli çevresel etkilerinin sıralandığı ve projenin gerçekleģmesi halinde olumsuz çevresel etkilerin önlenmesinde ne ölçüde baģarı sağlanabileceğinin belirtildiği genel bir değerlendirme, proje kapsamında alternatifler arası seçimler ve bu seçimlerin nedenleri )... 255 Ekler (Raporun hazırlanmasında kullanılan ve çeģitli kuruluģlardan sağlanan bilgi, belge ve tekniklerden rapor metninde sunulamayanlar) Notlar ve Kaynaklar ÇED Raporunu hazırlayanların tanıtımı viii

Ergöz Elektrik Üretim ĠnĢ. San. ve Tic. A. ġ. Tortum Regülatörü, HES ve Kırma-Eleme TABLOLAR LĠSTESĠ Tablo I. 1. Proje Kapsamında Kullanılacak Ünitelerin Karakteristikleri... 3 Tablo II.2. 1. KuĢ UçuĢu Mesafeye Bağlı Olarak Proje Ünitelerine En Yakın YerleĢim Yerleri (Yapı/ Konut)... 17 Tablo II.2. 2. Proje Kapsamındaki Ünitelerin Koordinatları ve Kapladıkları Alanlar... 18 Tablo III.1. 1. Maliyet Tablosu... 22 Tablo III.2. 1. Tortum Regülatörü, HES ve Kırma-Eleme Tesisi Projesi Zamanlama Tablosu... 23 Tablo III.3. 1. Tortum HES Yıllık Enerji, Gelir-Gider Oranı... 24 Tablo III.3. 2. Ekonomik Analiz... 24 Tablo III.6. 1. Proje Kapsamındaki Arazi Kullanım Durumu... 26 Tablo IV.2.1 1. Basınç Değerleri... 28 Tablo IV.2.1 2. Sıcaklık Değerleri... 29 Tablo IV.2.1 3. YağıĢ Değerleri... 30 Tablo IV.2.1 4. Nispi Nem Değerleri... 30 Tablo IV.2.1 5. Sayılı Günler Değerleri... 31 Tablo IV.2.1 6. Maksimum Kar Kalınlığı Değerleri... 32 Tablo IV.2.1 7. Yönlere Göre Rüzgarın Esme Sayıları (Aylık ve Yıllık)... 33 Tablo IV.2.1 8. Yönlere Göre Rüzgarın Mevsimlik Esme Sayıları Toplamı... 34 Tablo IV.2.1 9. Yönlere Göre Ortalama Rüzgar Hızı (m/s)... 36 Tablo IV.2.1 10. Ortalama Rüzgar Hızı (m/s)... 37 Tablo IV.2.1 11. Maksimum Rüzgar Hızı (m/s)... 37 Tablo IV.2.1 12. Fırtınalı ve Kuvvetli Rüzgarlı Günler Sayısı Değerleri... 38 Tablo IV.2.2.5. 1. Tortum HES Enerji Tüneli Km 0+000-0+235 Arası (Tortumçayı Volkaniti) Mühendislik Jeolojisi Veri Formu... 53 Tablo IV.2.2.6. 1. Tortum HES Proje Kapsamında Açılan Temel Sondaj Kuyularına ĠliĢkin Karakteristikler... 59 Tablo IV.2.4. 1. Göllerin Beslenme Durumları... 78 Tablo IV.2.5. 1. Regülatör Yeri (Tortum çayı) Son On Yıla Ait Aylık Ortalama Akım Değerleri (m3/s)... 79 Tablo IV.2.9. 1. Tortum Ġlçesi nin Arazilerin Niteliğine Göre Dağılımı... 86 Tablo IV.2.9. 2. Tortum Ġlçesi nin Tarım Arazilerinin Ürünler Üzerinden Dağılımı... 86 Tablo IV.2.9. 3. Tortum Ġlçesi nin Meyve Üretimi... 87 Tablo IV.2.9. 4. Tortum Ġlçesi nin Tarla Bitkileri Üretimi... 87 Tablo IV.2.9. 5. Tortum Ġlçesi nin Yem Bitkileri Üretimi... 87 Tablo IV.2.9. 6. Tortum Ġlçesi nin Baklagil Üretimi... 87 Tablo IV.2.9. 7. Tortum Ġlçesi nin Sebze Üretimi... 88 Tablo IV.2.10.1. Proje Ünitelerinin MeĢcere Tipleri... 88 Tablo IV.2.13.1. 1. Ġncelenen Akarsu Yatağında Belirlenen Balık Türlerinin Minimum Su Derinliği ve Akım Hızı Gereksinimleri (Cows and Welcomme, 1998).... 100 Tablo IV.2.14. 1. Erzurum Maden ve Enerji Kaynakları... 102 Tablo IV.2.15. 1. Tortum Ġlçesi nin Büyük BaĢ Hayvan Varlığı... 107 Tablo IV.2.15. 2. Tortum Ġlçesi nin Küçük BaĢ Hayvan Varlığı... 107 Tablo IV.2.15. 3. Tortum Ġlçesi nin Küçük BaĢ Hayvan Varlığı... 107 Tablo IV.2.15. 4. Tortum Ġlçesi Arıcılık ve Arı Hayvan Varlığı... 107 Tablo IV.2.15. 5. Tortum Ġlçesi Hayvansal Üretim Miktarlar... 107 Tablo IV.3.2. 1. Etki Alanında Bulunan YerleĢim Birimlerinin Nüfus Verileri... 110 Tablo IV.3.3. 1. Ġllerin Sosyo-Ekonomik GeliĢmiĢlik Sıralaması (2010)... 111 Tablo IV.3.4. 1. Erzurum Ġli ĠĢgücü Göstergeleri (15+ yaģ) -2011-... 112 ix

Ergöz Elektrik Üretim ĠnĢ. San. ve Tic. A. ġ. Tortum Regülatörü, HES ve Kırma-Eleme Tablo IV.3.5. 1. Tortum Ġlçesi Bitirilen Eğitim Düzeyi ve Cinsiyete Göre Nüfus ( 6 +yaģ ) 2011... 113 Tablo V.1.2. 1. Hafriyat ĠĢlemlerinde Kullanılacak Ekipmanlar... 119 Tablo V.1.2. 2. Tünellerde Yapılacak Olan Patlatma Tasarımında Bir Atımda kullanılacak Delik Sayısı ve KartuĢ Miktarları... 123 Tablo V.1.3. 1. Proje Kapsamında ĠnĢaat AĢamaĢında GerçekleĢtirilecek Faaliyetlerde Kullanılacak Araçlardan Kaynaklı OluĢacak Araç Yükü... 134 Tablo V.1.17 1. SKHKKY Ek-12 Tablo 12.6 Emisyon Faktörleri... 152 Tablo V.1.17 2. Yapı Yerlerinde ÇalıĢma Süreleri ve Kazı Miktarları... 152 Tablo V.1.17 3. ĠnĢaat AĢamasındaki Toz Emisyonu Kaynakları... 153 Tablo V.1.17 4. Projenin ĠnĢası Sırasındaki Kazı Yerleri ve Bu Kazı ĠĢlemlerinden Kaynaklanacak Toz Emisyon Değerleri (Kontrolsüz Durum)... 156 Tablo V.1.17 5. Projenin ĠnĢası Sırasındaki Kazı Yerleri ve Bu Kazı ĠĢlemlerinden Kaynaklanacak Toz Emisyon Değerleri (Kontrollü Durum)... 157 Tablo V.1.17 6. Yapı Yerlerine En Yakın YerleĢim Yerleri... 158 Tablo V.1.17 7. Arazi Hazırlanması AĢmasında I. Grup Emisyon Kaynağı Ünitelerden Kaynaklanan Havada Asılı Partiküllerin Dağılımı ( g/m 3 )... 160 Tablo V.1.17 8. Arazi Hazırlanması ve ĠnĢaat AĢmasında I. Grup Emisyon Kaynağı Ünitelerden Kaynaklanan Çöken Tozların Dağılımı (mg/m 2.saat)... 161 Tablo V.1.17 9. Arazi Hazırlanması ve ĠnĢaat AĢmasında II. Grup Emisyon Kaynağı Ünitelerden Kaynaklanan Havada Asılı Partiküllerin Dağılımı ( g/m 3 )... 162 Tablo V.1.17 10. Arazi Hazırlanması ve ĠnĢaat AĢmasında II. Grup Emisyon Kaynağı Ünitelerden Kaynaklanan Çöken Tozların Dağılımı (mg/m 2.saat)... 163 Tablo V.1.17 11. Arazi Hazırlanması AĢmasında III. Grup Emisyon Kaynağı Ünitelerden Kaynaklanan Havada Asılı Partiküllerin Dağılımı ( g/m 3 )... 165 Tablo V.1.17 12. Arazi Hazırlanması AĢmasında III. Grup Emisyon Kaynağı Ünitelerden Kaynaklanan Çöken Tozların Dağılımı (mg/m 2.saat)... 166 Tablo V.1.17. 14. Kontrolsüz Durumda En Yakın YerleĢim Biriminde Meydana Gelebilecek Havada Asılı Toz Emisyon (PM 10 ) Miktarlarının Değerlendirilmesi... 167 Tablo V.1.17. 15. Kontrollü Durumda En Yakın YerleĢim Biriminde Meydana Gelebilecek Havada Asılı Toz Emisyon (PM 10 ) Miktarlarının Değerlendirilmesi... 168 Tablo V.1.20. 1. Tesis Üniteleri ĠnĢaatında Kullanılacak Araçlar ve Yakıt Miktarıları... 172 Tablo V.1.20. 2. Motorin Özellikleri... 172 Tablo V.1.20. 3. EPA AP 42 Section 3.3 Gasoline ve Dizel Yakıtlar Ġçin Emisyon Ġçin Emisyon Faktörleri... 172 Tablo V.1.20. 4. Proje Alanında Bulunan Araçlardan Kaynaklı Emisyonlar... 172 Tablo V.1.21. 1. SKKY Tablo 9.3 Atıksu DeĢarj Sektör: Kömür Hazırlama, ĠĢleme ve Enerji Üretme Tesisleri (Termik Santraller ve Benzerleri)... 176 Tablo V.1.21. 2. Evsel Nitelikli Atık Suların Bazı Tipik Özellikleri... 177 Tablo V.1.21. 3. ĠnĢaat AĢamasında OluĢacak Atıksu Ġçerisindeki Kirlilik Yükleri... 177 Tablo V.1.21. 4. Evsel Nitelikli Atık Suların Alıcı Ortama DeĢarj Standartları... 177 Tablo V.1.23. 1. Teçhizat Tipi ve Bunların Net Güç Seviyesine Uygun Olarak Tanımlanan Ses Gücü Seviyeleri... 188 Tablo V.1.23. 2. Kullanılacak Makinelerin Motor Güçleri... 189 Tablo V.1.23. 3. Proje kapsamında kullanılacak ĠĢ Makinaları Ses Gücü Seviyeleri... 189 Tablo V.1.23. 4. Gürültü Emisyonu Kaynakları... 190 Tablo V.1.23. 5. Kamyon, Ekskavatör ve Yükleyici Ġçin Toplam Lwt Değerleri... 190 Tablo V.1.23. 6. I. Grup Gürültü Kaynakları Ġçin 4 Oktav Bandında Ses Basıncı Düzeyi... 191 Tablo V.1.23. 7. I. Grup Gürültü Kaynakları Ġçin 4 Oktav Bandında Atmosferik YutuĢ Hesabı... 192 x

Ergöz Elektrik Üretim ĠnĢ. San. ve Tic. A. ġ. Tortum Regülatörü, HES ve Kırma-Eleme Tablo V.1.23. 8. I. Grup Gürültü Kaynakları Ġçin 4 Oktav Bandında Net Ses Düzeyi... 192 Tablo V.1.23. 9. I. Grup Gürültü Kaynakları Ġçin Düzeltme Faktörleri... 193 Tablo V.1.23. 10. I. Grup Gürültü Kaynakları Ġçin 4 Oktav Bandında Net Ses Gücü Seviyeleri... 193 Tablo V.1.23. 11. I. Grup Gürültü Kaynaklarının 4 Oktav Bandında Mesafelere Göre Toplam Ses Düzeyi... 194 Tablo V.1.23. 12. Kamyon, Ekskavatör Ġçin Toplam Lwt Değerleri... 195 Tablo V.1.23. 13. II. Grup Gürültü Emisyonu Kaynakları Ġçin 4 Oktav Bandında Ses Basıncı Düzeyi... 195 Tablo V.1.23. 15. II. Grup Gürültü Emisyonu Kaynaklarının 4 Oktav Bandında Net Ses Düzeyi... 197 Tablo V.1.23. 17. II. Grup Gürültü Emisyonu Kaynakları Ġçin 4 Oktav Bandında Net Ses Gücü Seviyeleri... 198 Tablo V.1.23. 18. II. Grup Gürültü Emisyonu Kaynakları Ġçin 4 Oktav Bandında Mesafelere Göre Toplam Ses Düzeyi... 198 Tablo V.1.23. 19. III. Grup Gürültü Emisyonu Kaynakları Ġçin Toplam Lwt Değerleri... 199 Tablo V.1.23. 20. III. Grup Gürültü Emisyonu Kaynakları Ġçin 4 Oktav Bandında Ses Basıncı Düzeyi... 200 Tablo V.1.23. 21. III. Grup Gürültü Emisyonu Kaynakları Ġçin 4 Oktav Bandıda Ġçin Atmosferik YutuĢ Hesabı... 201 Tablo V.1.23. 22. III. Grup Gürültü Emisyonu Kaynakları için Mesafelere Göre 4 Oktav Bandı Ġçin Net Ses Düzeyi... 201 Tablo V.1.23. 23. III. Grup Emisyon Kaynakları Ġçin Düzeltme Faktörleri... 202 Tablo V.1.23. 24. III. Grup Gürültü Emisyonu Kaynakları Ġçin 4 Oktav Bandında Net Ses Gücü Seviyeleri... 203 Tablo V.1.23. 25. III. Grup Gürültü Emisyonu Kaynakları Ġçin 4 Oktav Bandında Mesafelere Göre Toplam Ses Düzeyi... 204 Tablo V.1.23. 26. Arazöz Ġçin 4 Oktav Bandında Ses Basıncı Düzeyi... 205 Tablo V.1.23. 27. ÇalıĢma Yapılacak Alanda Mesafelere Göre Her Bir Oktav Bandı Ġçin Atmosferik YutuĢ Hesabı... 205 Tablo V.1.23. 28. ÇalıĢma Yapılacak Alanda Mesafelere Göre 4 Oktav Bandı Ġçin Net Ses Düzeyi... 206 Tablo V.1.23. 29. Düzeltme Faktörleri... 206 Tablo V.1.23. 31. Arazöz Ġçin 4 Oktav Bandında Mesafelere Göre Toplam Ses Düzeyi... 207 Tablo V.1.23. 32. ġantiye Alanı Ġçin Çevresel Gürültü Sınır Değerleri... 208 Tablo V.1.23. 33. Proje Ünitelerinde Etkili Olan Gürültü Miktarlarının Değerlendirilmesi 208 Tablo V.2.3. 1. Can Suyuna Ġlave Olarak Regülatörden Bırakılması Gereken Toplam Su Miktarı (lt/sn)... 214 Tablo V.2.4. 1. Tortum Regülatöründen Bırakılması Önerilen Çevresel /Ekosistem Suyu (can suyu) Miktarı... 219 Tablo V.2.4. 2. Tortum Regülatöründen Bırakılacak Toplam Su Miktarı (m3/s)... 221 Tablo V.2.4. 3. HES (Bir Ünite Ġçin) de Enerji Üretimi Ġçin Kalan ve Enerji Üretiminde Bir Ünite Ġçin Gerekli Minimum Debi Miktarı (m3/s)... 222 Tablo V.2.13. 1. ĠĢletme AĢamasında OluĢacak Atıksu Ġçerisindeki Kirlilik Yükleri... 231 Tablo V.2.14. 1. ĠĢletme AĢamasında OluĢacak Atık Yağ Miktarları... 235 Tablo V.2.16. 1. Peyzajda Kullanılacak Bitki Türleri, Dikim Zamanı, Dikilecek Birey Sayısı ve Ġzleme Programı... 238 xi

Ergöz Elektrik Üretim ĠnĢ. San. ve Tic. A. ġ. Tortum Regülatörü, HES ve Kırma-Eleme ġekġller LĠSTESĠ ġekil II.1. 1. Yerbulduru Haritası... 8 ġekil II.1. 2. Regülatör Yerinden Görünüm... 9 ġekil II.1. 3. Tortum Çayından Bir Görünüm... 9 ġekil II.1. 4. YaklaĢım Tüneli GiriĢinden Görünüm... 10 ġekil II.1. 5. HES, Denge Bacası ve Cebri Boru Güzeragahından Görünüm... 10 ġekil II.1. 6. Proje Kapsamında Bulunan Servis Yolundan Görünüm... 11 ġekil II.1. 7. Regülatör ve Ġletim Tüneli Güzergahından Görünüm... 12 ġekil II.1. 8. HES, Kuyruksuyu Kanalı ve Kuyruksuyu Kanalı Koruma Seddesi Alanından Görünüm-1... 12 ġekil II.1. 9. HES, Kuyruksuyu Kanalı ve Kuyruksuyu Kanalı Koruma Seddesi Alanından Görünüm-2... 13 ġekil II.2. 1. Proje Ünitelerini Gösterir Uydu Görüntüsü-01... 15 ġekil II.2. 2. Proje Ünitelerini Gösterir Uydu Görüntüsü-02... 15 ġekil II.2. 3. Proje Ünitelerini Gösterir Uydu Görüntüsü-03... 16 ġekil II.2. 4. Proje Ünitelerini Gösterir Uydu Görüntüsü-04... 16 ġekil IV.2.1. 1. Basınç Değerleri Grafiği... 28 ġekil IV.2.1. 2. Sıcaklık Değerleri Grafiği... 29 ġekil IV.2.1. 3. YağıĢ Değerleri Grafiği... 30 ġekil IV.2.1. 4. Nispi Nem Değerleri Grafiği... 31 ġekil IV.2.1. 5. Sayılı Günler Değerleri Grafiği... 32 ġekil IV.2.1. 6. Maksimum Kar Kalınlığı Değerleri Grafiği... 32 ġekil IV.2.1. 7. Esme Sayılarına Göre Yıllık Rüzgâr Diyagramı... 33 ġekil IV.2.1. 8. Esme Sayılarına Göre Mevsimlik Rüzgar Diyagramları... 34 ġekil IV.2.1. 9. Esme Sayılarına Göre Aylık Rüzgâr Diyagramları... 35 ġekil IV.2.1. 10. Ortalama Rüzgar Hızına Göre Yıllık Rüzgar Diyagramı... 36 ġekil IV.2.1. 11. Ortalama Rüzgar Hızı Grafiği... 37 ġekil IV.2.1. 12. Maksimum Rüzgar Hızı Diyagramı... 38 ġekil IV.2.1. 13. Fırtınalı ve Kuvvetli Rüzgarlı Günler Sayısı Değerleri Grafiği... 38 ġekil IV.2.2.1. 1. Tortum Regülatörü ve Yakın Çevresinin GenelleĢtirilmiĢ Stratigrafik Kesiti... 41 ġekil IV.2.2.5. 1. Proje Alanını Gösterir Deprem Haritası... 55 ġekil IV.2.2.5. 2. Erzurum Ġli Deprem Bölgeleri Haritası (Bayındırlık ve Ġskan Bakanlığı, 1996)... 56 ġekil IV.2.6. 1. Proje Yerinin YağıĢ Alanı Ġçi ve Çevresindeki Akım Ġstasyonlarını Gösteren Gözlem Ağı Haritası... 82 ġekil IV.2.8. 1. Arazi Sınıfları... 85 ġekil IV.2.14. 1. Erzurum Civarı Maden Kaynakları... 101 ġekil IV.2.14. 2. Erzurum Ġli Maden Haritası... 106 ġekil V.1.2. 1. Exel Handidet Elektriksiz Kapsül Sistemi ve Gecikme Kombinasyonları... 120 ġekil V.1.2. 2. Exel Handidet Bağlantı ġekli... 120 ġekil V.1.2. 3. Exel HTD Yüzey Bağlantı Elemanı... 121 ġekil V.1.2. 4. Tünel Kesitinde Açılması Planlanan Deliklerin YaklaĢık Konumları... 121 ġekil V.1.2. 5. Tipik Bağlantı ġekli... 122 ġekil V.1.3. 1. Otoyollar ve Devlet Yolları Trafik Hacim Haritası... 134 ġekil V.1.12. 1. Kırma-Eleme Tesisi Temsili Görünümü... 143 ġekil V.1.12. 2. Kırma-Eleme Tesisi ĠĢ Akım ġeması... 144 ġekil V.1.13. 1. Beton Santrali Temsili Görünümü... 146 ġekil V.1.13. 2. Beton Santrali ĠĢ Akım ġeması... 146 xiii

Ergöz Elektrik Üretim ĠnĢ. San. ve Tic. A. ġ. Tortum Regülatörü, HES ve Kırma-Eleme ġekil V.1.16. 1. Yeraltısuyu Kuyularını Gösterir Harita... 149 ġekil V.1.17. 1. Proje Alanı Emisyon Kaynaklarını Gösterir Ölçeksiz Topografik Harita (Ölçeksiz)... 155 ġekil V.1.17. 2. Arazi Hazırlanması ve ĠnĢaat AĢmasında I. Grup Emisyon Kaynağı Ünitelerden Kaynaklanan Havada Asılı Tozların Dağılım Grafiği ( g/m 3 )... 160 ġekil V.1.17. 3. Arazi Hazırlanması ve ĠnĢaat AĢmasında I. Grup Emisyon Kaynağı Ünitelerden Çöken Tozların Dağılım Grafiği (mg/m 2.saat)... 161 ġekil V.1.17. 4. Arazi Hazırlanması ve ĠnĢaat AĢmasında II. Grup Emisyon Kaynağı Ünitelerden Kaynaklanan Havada Asılı Tozların Dağılım Grafiği ( g/m 3 )... 163 ġekil V.1.17. 5. Arazi Hazırlanması ve ĠnĢaat AĢmasında II.Grup Emisyon Kaynağı Ünitelerden Çöken Tozların Dağılım Grafiği (mg/m 2.saat)... 164 ġekil V.1.17. 6. Arazi Hazırlanması AĢmasında III. Grup Emisyon Kaynağı Ünitelerden Kaynaklanan Havada Asılı Tozların Dağılım Grafiği ( g/m 3 )... 165 ġekil V.1.17. 7. Arazi Hazırlanması AĢmasında III. Grup Emisyon Kaynağı Ünitelerden Çöken Tozların Dağılım Grafiği (mg/m 2.saat)... 166 ġekil V.1.21. 1. Çökeltim Havuzu ġematik Gösterimi... 175 ġekil V.1.21. 2. Paket Atıksu Arıtma Ünitesi ĠĢ Akım ġeması... 178 ġekil V.1.23. 1. I. Grup Gürültü Kaynaklarının bulunduğu Alanda Mesafeye Bağlı Olarak Gürültü Seviyeleri... 194 ġekil V.1.23. 2. II. Grup Gürültü Emisyonu Kaynakları Ġçin Mesafeye Bağlı Olarak Gürültü Seviyeleri... 199 ġekil V.1.23. 3. III. Grup Gürültü Emisyonu Kaynaklarının Mesafeye Bağlı Olarak Gürültü Seviyeleri... 204 ġekil V.1.23. 4. ÇalıĢma Alanında Kullanılacak Arazöz Ġçin Mesafeye Bağlı Olarak Gürültü Seviyeleri... 207 ġekil V.2.4. 1. 2323 No'lu AGĠ Ġle 23-40 No'lu AGĠ Korelasyon... 216 ġekil V.2.4. 2. 2329 No'lu AGĠ Ġle 23-40 No'lu AGĠ Korelasyon... 216 ġekil V.2.4. 3. Debi Süreklilik Eğrisi... 217 ġekil V.2.4. 4. Ġncelenen akarsu kesiti için Pb-Qb iliģkisi... 219 ġekil V.2.13. 1. Ġçme Suyu Tesislerini Gösterir Uydu Görüntüsü... 232 ġekil VIII.1. 1. Doğal Afet ve Kaza, Sabotaj ve Benzeri Durumlarda Uygulanacak Müdahale Planı... 249 ġekil IX. 1. Halkın Katılımı Toplantısı ndan Görüntüler... 254 xiv

Ergöz Elektrik Üretim ĠnĢ. San. ve Tic. A. ġ. Tortum Regülatörü, HES ve Kırma-Eleme EKLER LĠSTESĠ Ek 1 Fizibilite Onay Yazısı Ek 2 Su Kayaklarının Yerlerini Gösterir Harita Ek 3 1/25.000 Ölçekli Genel YerleĢim Planı Ek 4 Proje Ünitelerine ĠliĢkin Plan ve Kesitler Ek 5 1/5.000 Ölçekli Kadastro Haritası Ek 6 Etki Alanı Haritası Ek 7 Tortum Meteoroloji Ġstasyonu Meteoroloji Bülteni (1970-2011) Ek 8 HES Projeleri ve Diğer Hidrolik Faaliyet Talepleri Ġçin Değerlendirme Raporu Ek 9 Onaylı Akım Değerleri Ek 10 Su Kullanım Hakları Raporu Ek 11 Sosyal Etki Değerlendirme Raporu Ek 12 Peyzaj Onarım Raporu Ek 13 Kuyruksuyu Kanalı ve Koruma Seddesi Plan ve Kesiti Ek 14 Çevresel Etki Ġzleme Planı Ek 15 Jeoloji Haritası Ek 16 ÇED Ġnceleme ve Değerlendirme Formu Ek 17 Su Analiz Raporu Ek 18 Erzurum Ġli Ava Açık ve Kapalı Alanları Gösterir Harita Ek 19 Korunan Alanları Gösterir Harita Ek 20 MeĢcere Haritası Ek 21 Ünitelere Ait Jeoloji Kesitleri Ek 22 Jeoteknik Etüt Raporları Ġle Kinametik Analizlerle Ġlgili Çizimler Ek 23 Jeoteknik Etüt Raporu Ek 24 Fosseptik Planı Ek 25 Pehlivanlı Belediye BaĢkanlığı GörüĢ Yazısı Ek 26 Atıksu Arıtma Tesisi Plan ve Kesiti Ek 27 ġenyurt Belediye BaĢkanlığı GörüĢ Yazısı EK 28 Erzurum Kültür Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu Müdürlüğü GörüĢ Yazısı Ek 29 Erzurum Orman Bölge Müdürlüğü GörüĢ Yazısı Ek 30 Tabiat Varlıklarını Koruma ġube Müdürlüğü GörüĢ Yazısı Ek 31 Kuyruksuyu Koruma Seddesi Yerine Ait Kurum GörüĢleri Ek 32 Denge Bacası Plan ve Kesiti Ek 33 HES ve Kuyruksuyu Kanalı Alanı Mülkiyet Haritası ve KamulaĢtırma Sınırı xv

Ergöz Elektrik Üretim ĠnĢ. San. ve Tic. A. ġ. Tortum Regülatörü, HES ve Kırma-Eleme KISALTMALAR AGĠ Akım Gözlem Ġstasyonu AME Acil Müdahale Ekibi Bkz. Bakınız ÇED Çevresel Etki Değerlendirmesi dba A-Ağırlıklı desibel DSĠ Devlet Su ĠĢleri Genel Müdürlüğü EĠE Elektrik ĠĢleri Etüt Ġdaresi EPDK Enerji Piyasası Düzenleme Kurumu ha Hektar HES Hidroelektrik Santralı Hz Hertz IUCN Nesli Tükenme Tehlikesi Altında Olan Türlerin Kırmızı Listesi kg Kilogram km Kilometre L Litre m Metre MAK Merkez Av Komisyonu mm Milimetre MW Mega Watt m/s Metre/saniye m 2 Metrekare sa Saat s Saniye SKHKKY Sanayi Kaynaklı Hava Kirliliği Kontrolü Yönetmeliği SKKY Su Kirliliği Kontrol Yönetmeliği HTĠYAKY Hafriyat Toprağı, ĠnĢaat ve Yıkıntı Atıklarının Kontrolü Yönetmeliği TL Türk Lirası TÜĠK Türkiye Ġstatistik Kurumu µ mikro xvi

Ergöz Elektrik Üretim ĠnĢ. San. ve Tic. A. ġ. Tortum Regülatörü, HES ve Kırma-Eleme BÖLÜM I: PROJENĠN TANIMI VE AMACI (Proje konusu faaliyetin tanımı, ömrü, hizmet amaçları, projede kurulacak tesislere ait karakteristik verileri gösteren tablo (Su Alma Kotu, Türbin Eksen Kotu, Brüt DüĢü, Santral Tipi, Net DüĢü Türbin Tipi, Ünite Sayısı, Ünite Gücü, Kurulu Güç (MWm/MWe), Firm Enerji, Sekonder Enerji, Toplam Enerji, Proje Debisi, Türbin Verimi, Jeneratör Verimi, Trafo Verimi vb.), pazar veya hizmet alanları ve bu alan içerisinde ekonomik ve sosyal yönden ülke, bölge ve/veya il ölçeğinde önem ve gereklilikleri, (Proje alanı ve çevresindeki su kaynaklarının görünebileceği, ölçekte renkli harita üzerinde su kaynakları yerleri ve proje alanına mesafeleri, Rapor hazırlanırken proje kapsamındaki tüm iģlemlerin DSĠ tarafından onaylanmıģ olan Fizibilite Raporuna uygun olarak hareket edilmesi ve buna iliģkin bilgi ve su kullanma anlaģması hakkında bilgi) Erzurum Ġli, Tortum Ġlçesi sınırları içerisinde Tortum Çayı üzerinde Ergöz Elektrik Üretim ĠnĢ. San. ve Tic. A. ġ. tarafından gerçekleģtirilmesi planlanan Tortum Regülatörü, HES ve Kırma-Eleme Tesisi Projesi (8,13MW m /7,99MW e ), 17.07.2008 tarihli, 26939 sayılı Resmi Gazete de yayımlanarak yürülüğe giren ÇED Yönetmeliği ve 30.06.2011 tarihli, 27980 sayılı Resmi Gazete de yayımlanan Çevresel Etki Değerlendirmesi Yönetmeliğinde DeğiĢiklik Yapılmasına Dair Yönetmelik, Seçme Eleme Kriterleri Uygulanacak Projeler Listesi (Ek-II) nin, 32. Maddesi Kurulu gücü 0-25 MWm arasında olan nehir tipi santraller. kapsamıda yer almakta olup, yatırımla ilgili kredi almak için finans kuruluģlarının isteği üzerine Çevre ve ġehircilik Bakanlığı, Çevresel Etki Değerlendirmesi Ġzin ve Denetim Genel Müdürlüğü ne söz konusu projenin ÇED Yönetmeliği nin 24. Madde (b) bendi kapsamında değerlendirilmesi için baģvuru yapılmıģ ve baģvuru Çevre ve ġehircilik Bakanlığı, Çevresel Etki Değerlendirmesi, Ġzin ve Denetim Genel Müdürlüğü nün 16.09.2010 tarih ve 55098 sayılı yazısı ile uygun bulunarak ÇED süreci baģlatılmıģtır. Söz konusu uygun görüģ 8,82 MWm kurulu gücündeki proje için alınmıģ ancak, hazırlanan revize fizibilite raporunda kurulu güç 8,13 MWm olarak belirlenmiģ ve DSĠ Genel Müdürlüğü nce onaylanmıģtır (Bkz. Ek-1 Fizibilite Onay Yazısı). Proje kapsamında yapı yerlerinde ihtiyaç duyulan malzeme kazı iģlemleri sırasında çıkacak kazı fazlası malzemeden karģılanacaktır. Proje kapsamında gerekli olan hazır beton ise Ģantiye alanı içerisinde kurulacak Beton Santralinde üretilecektir. Bu sebeple proje kapsamında malzeme ocağı açılmayacak veya iģletilmeyecektir. Kazı iģlemleri sırasında çıkan malzemeyi iģlemek için kırma-eleme tesisi kurulacak olup, iģlenen malzeme hazır beton üretiminde kullanılacaktır. Proje kapsamında kullanılması planlanan Beton Santrali nin kapasitesi 30 m 3 /saat olarak belirlenmiģ olup, 17.07.2008 tarih ve 26939 sayılı Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe giren Çevresel Etki Değerlendirmesi Yönetmeliği ve 30.06.2011 tarih ve 27980 sayılı Resmi Gazete de yayımlanan Çevresel Etki Değerlendirmesi Yönetmeliğinde DeğiĢiklik Yapılmasına Dair Yönetmelik, Seçme Eleme Kriterleri Uygulanacak Projeler Listesi (Ek-II) nin 19. Maddesi Üretim kapasitesi 100 m³/saat ve üzeri olan hazır beton tesisleri, çimento veya diğer bağlayıcı maddeler kullanılarak ĢekillendirilmiĢ malzeme üreten tesisler, ön gerilimli beton elemanı, gaz beton, betopan ve benzeri üretim yapan tesisler hükmü uyarınca kapsam dıģıdır. Proje kapsamında yer alan Kırma-Eleme Tesisi, 17.07.2008 tarih ve 26939 sayılı Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe giren Çevresel Etki Değerlendirmesi Yönetmeliği ve 30.06.2011 tarih ve 27980 sayılı Resmi Gazete de yayımlanan Çevresel Etki Değerlendirmesi Yönetmeliğinde DeğiĢiklik Yapılmasına Dair Yönetmelik, Seçme Eleme 1

Ergöz Elektrik Üretim ĠnĢ. San. ve Tic. A. ġ. Tortum Regülatörü, HES ve Kırma-Eleme Kriterleri Uygulanacak Projeler Listesi (Ek-II) nin Madencilik projeleri baģlıklı 49. Maddesi d) bendi, Kırma-eleme-yıkama tesisleri (Ek-1 de yer almayanlar) kapsamında yer almaktadır. Proje Konusu Faaliyetin Tanımı Ergöz Elektrik Üretim ĠnĢ. San. ve Tic. A. ġ. tarafından Erzurum Ġli, Tortum Ġlçesi, Pehlivanlı Beldesi-Derekapı Mahallesi, ġenyurt Beldesi-Derekapı Mahallesi, Suyatağı Köyü- Derekapı Mahallesi ınırları içerisinde, Tortum çayı üzerinde 8,13MW m /7,99MW e kurulu gücünde, Tortum Regülatörü, HES ve Kırma-Eleme Tesisi Projesi nin gerçekleģtirilmesi planlamaktadır. Proje kapsamında Tortum çayının 1.220 m ve 1.160 m kotları arasının hidroelektrik enerjisi açısından değerlendirerek, 8,13 MW m /7,99MW e kurulu güç ve yılda toplam 25,23 GWh elektrik üretimi ile ulusal geliģime katkı sağlamak üzere planlanmıģtır. Projenin amacı sadece elektrik enerjisi üretmek olup, sulama ve taģkın kontrolü gibi amaçları bulunmamaktadır. Proje için ÇED BaĢvuru Dosyası nda iki formülasyonda bahsedilmiģ olup, ikinci formülasyonda yer alan üniteler ÇED Raporu na esas oluģturmuģtur. Söz konusu ikinci formulasyon için DSĠ Genel Müdürlüğü Etüd ve Plan Dairesi BaĢkalığı ndan alınan Fizibilite Onay Yazısı Ek-1 de verilmiģtir. Birinci formülasyon (DSĠ Onaylı), Tortum Çayı üzerinde 1.213,5 m talveg kotunda yapılacak Tortum Regülatörü ile alınan sular 800,10 m uzunluğundaki koruge boru ile iletim tüneline aktarılacak, daha sonra 1.757,50 m uzunluğundaki iletim tüneli vasıtası ile yükleme havuzuna oradan da 92,20 m uzunluğunda cebri boru marifeti ile 1.160 m kuyruksuyu kotunda tesis edilecek 8,13 MW m /7,99MW e kurulu güçteki Tortum HES'e düģürülerek yılda toplam 25,23 GWh enerji üretilmesi öngörülmüģtür. ĠĢbu ÇED Raporu kapsamında ele alınan ikinci formülasyonda bulunan iletim hattında yer alan 800,10 m uzunluğundaki koruge boru imalatının yapılmasının mümkün olmadığı belirlenmiģtir. Bu nedenle iletim hattındaki koruge boru sistemden kaldırılmıģ, iletim hattı yine sol sahilden tünel olarak tasarlanmıģtır. Bununla birlikte, santral binası yerinde kuyruksuyu kotu 1.160,00 m dolaylarında olması gerekirken 1.174,00 m dolaylarında olduğu tespit edilmiģtir. 14 m lik dere yatağı taramasının fiziksel olarak mümkün olmaması sebebiyle santral binası daha mansaba kaydırılmıģ ve bu nedenle iletim hattı boyu uzatılmıģtır. Ayrıca, bölgedeki olumsuz jeolojik koģullardan ötürü sistem basınçlı olarak değiģtirilmiģtir. Yükleme odası yerine denge bacası tasarlanmıģtır. ÇalıĢmalar sonucu belirlenen yeni alternatifte, - Tortum Regülatörü (Tortum çayı üzerinde), - Çökeltim havuzu, - Ġletim hattı (3.485 m iletim tüneli), - YaklaĢım tüneli, - Denge bacası, - Cebri boru, - Santral binası ve - Kuyruk suyu kanalı ve koruma seddesi ünitelerinin yapılması planlanmaktadır. 2

Ergöz Elektrik Üretim ĠnĢ. San. ve Tic. A. ġ. Tortum Regülatörü, HES ve Kırma-Eleme Tortum Regülatörü, HES ve Kırma-Eleme Tesisi Projesi kapsamında Tortum çayı üzerinde 1.215 m talveg kotunda yapılacak Tortum Regülatörü ile alınan sular 3.485 m uzunluğundaki iletim tüneli vasıtası ile denge bacasına, oradan da 201,37 m uzunluğunda cebri boru marifeti ile 1.160 m kuyruksuyu kotunda tesis edilecek 8,13 MW m kurulu güçteki Tortum HES' e düģürülerek enerji üretilecektir. Proje kapsamında üretilecek enerji yaklaģık 10,00 km mesafedeki Uzundere Trafo Merkezi ne 3/0 AWG enerji nakil hattı ile bağlanacaktır. Enerji nakil hattı bu rapor kapsamında değerlendirilmeye alınmamıģ olup, güzergâhının kesinleģmesi sonrasında 17.07.2008 tarih ve 26939 sayılı Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe giren ÇED Yönetmeliği ile 30.06.2011 tarih ve 27980 sayılı Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe giren ÇED Yönetmeliğinde DeğiĢiklik Yapılmasına Dair Yönetmelik kapsamında ayrıca değerlendirilecektir. Proje kapsamında çalıģanların sosyal ihtiyaçlarının karģılanması, iģ makinelerinin ve nakliye kamyonlarının gerekli durumlarda bakım ve onarımlarının yapılabilmesi için Ģantiye alanı oluģturulması planlanmaktadır. Proje kapsamında ihtiyaç duyulan beton agrega malzemesi, kazı iģlemleri sırasında çıkacak kazı fazlası malzemeden karģılanması planlanmaktadır. KarĢılamaması halinde piyasadan satın alınacaktır. acaktır. Kazı iģlemleri sırasında çıkan malzemeyi iģlemek için Kırma-Eleme Tesisi kurulacak olup, iģlenen malzeme Ģantiye alanı içerisinde kurulacak olan Beton Santrali nde agrega üretiminde kullanılacaktır. Proje kapsamında kullanılacak ünitelerin karakteristik özellikleri aģağıda Tablo I.1 de özetlenmiģtir. Tablo I. 1. Proje Kapsamında Kullanılacak Ünitelerin Karakteristikleri Proje Ünitesi Özellikler Tortum Regülatörü Drenaj alanı 990.00 km 2 Yıllık ortalama akım 7.52 m 3 /s (237.60 hm 3 /yıl) (Can Suyu DüĢüldükten Sonra) Proje debisi 16.00 m 3 /s Regülatör tipi Kapaklı, beton dolu gövdeli Kret kotu 1216.88 m Maksimum su kotu (Q100) 1220.00 m Çevre düzenleme kotu 1222.00 m Talveg kotu 1215.00 m Temel kotu 1213.00 m Kret uzunluğu 18.30 m TaĢkın Debisi (Q100) 172.22 m 3 /s Sualma Yapısı Sualma yapısı geniģliği 2 x 3.00 m ĠĢletme kapağı adedi 2 adet ĠĢletme kapak boyutu 2 x 3.00 m x 2.50 m Batardo kapağı adedi 2 adet Batardo kapağı boyutu 2 x 3.00 m x 2.50 m Çakıl Geçidi Çakıl geçidi adedi 1 adet Çakıl geçidi kapasitesi 37.73 m 3 /s Çakıl geçidi eģik kotu 1215.50 m Çakıl geçidi temel kot 1213.00 m Çakıl geçidi kapak adedi 2x1 adet 3

Ergöz Elektrik Üretim ĠnĢ. San. ve Tic. A. ġ. Tortum Regülatörü, HES ve Kırma-Eleme Çakıl geçidi geniģliği 3.00 m Çakıl geçidi kapak boyutlar 2 x 3.00 m x 3.00 m Balık Geçidi Tipi Havuzlu ve orifisli Toplam Uzunluğu 45.60 m Havuz GeniĢliği 1.20 m Havuz Uzunluğu 1.80 m Havuzlar Arası Yükseklik 0.25 m Bölme Duvar Yüksekliği 0.80 m Orifis Boyutları 0.25 x 0.25 m Çökeltim Havuzu Yeri Sol Sahil Çökeltim Havuzu Tipi 2 Bölmeli Dik Duvarlı Çökeltim Havuzu Uzunluğu 57,00 m Çökeltim Havuzu GeniĢliği 6,50 m (x2) Çöken Dane Çapı 0,33 mm Havuz Eğimi % 1,5 Ġletim Tüneli Tünel Tipi M.Atnalı Kesitli, Kaplamalı Tünel Ġç Çapı 3,30 m Tünel Uzunluğu 3.485,18 m Ortalama kaplama kalılığı 0.35 m Denge Bacası Çapı 6,50 m Cebri Boru Tünel Tünel Tipi M.Atnalı Kesitli, Kaplamasız Ġç Çapı 4,00 m Tünel Uzunluğu 174. 67 m Ortalama kaplama kalınlığı 0.875 m Boru Ġç Çapı 2.25 mm Cebri Boru Uzunluğu (Gerçek Boy) 202.07 m Ortalama et kalınlığı 14.5 mm Santral Binası Santral tipi Yerüstü Kurulu Güç 8,13 MWm Kuyruksuyu Kotu 1.160,00 m Boyu 37.85 m Eni 18.20 m Yüksekliği 24.20 m Kuruksuyu Kanalı ve Koruma Seddesi Uzunluğu 442 m Alanı 33205.308 m 2 Türbin Adedi (2+1) 3 takım Tipi Yatay eksenli Francis Türbini Devir Sayısı (dev/dak) 2 x 600 & 1000 Normal gücü 2 x 3,56 +1,01 MWm Tasarım debisi 2 x 7,00 + 2,00 m3/s Brüt DüĢü 60,00 m Net DüĢü 55.72 m Verimi 0,93 Kuyruksuyu Kotu (m) 1.060,00 (Tüm türbinler çalıģırken) Jeneratör Tipi 3 Fazlı, Senkron Adedi 2+1 4

Ergöz Elektrik Üretim ĠnĢ. San. ve Tic. A. ġ. Tortum Regülatörü, HES ve Kırma-Eleme Kapasitesi (kva) 2 x 4 100 + 1.200 Devir Sayısı (dev/dak) 2 x 600 & 1000 Frekansı 50 Hz Transformatör Tipi Harici tip 3 Fazlı, yağ izoleli Adedi 2+1 Gücü (MVA) 2 x 4 100 + 1.200 GiriĢ ve ÇıkıĢ Voltajları (kv) 6.3 / 34,5 Ġç Ġhtiyaç Trafosu Adedi 1 Kapasitesi (kva) 400 GiriĢ ve ÇıkıĢ Voltajları (kv) 34,5 / 0,4 Dizel Generatör Adedi 1 Kapasitesi (kva) 100 Yıllık Enerji Üretimi Firm enerji 1,81 GWh Sekonder enerji 23,42 GWh Elektriksel Güç 7,99 MW e Mekanik Güç 8,13 MW m ġantiye Alanı Alanı 0,33 ha Projenin su kaynağı Tortum Regülatörü nün üzerine kurulacağı Çoruh Havzası nda yer alan Tortum Çayıdır. Tortum çayı, Kargapazarı Dağları, Dumlu Dağı, Mescit Dağları ve Akdağ sularını toplar ve Tortum Gölü nün yaklaģık 15 km akıģ aģağısında Oltu suyuna soldan karıģarak kavģak noktasından 6 km sonra Oltu Suyu Çoruh ile birleģir. Proje alanı yakın çevresinde birçok kuru dere bulunmakla birlikte, proje ünitelerinden kuyruksuyu kanalına yaklaģık olarak 645 m mesafede Aydınlı dere, yaklaģım tüneline yaklaģık olarak 175 m mesafede Suyatağı deresi ve Tortum regülatörüne yaklaģık olarak 680 m mesafede ġenyurt deresi bulunmaktadır (Bkz. Ek-2 1/25.000 Ölçekli Su Kayaklarının Yerlerini Gösterir Harita). Projeye ait 1/25.000 Ölçekli Genel YerleĢim Planı Ek-3 te, proje kapsamındaki Ünitelere ĠliĢkin Plan ve Kesitler Ek-4 te verilmiģtir. Projeye iliģkin Elektrik Piyasasında Üretim Faaliyetinde Bulunmak Üzere Su Kullanım Hakkı AnlaĢması Ġmzalanmasına ĠliĢkin Usul ve Esaslar Hakkında Yönetmelik uyarınca DSĠ ile Su Kullanımı Hakkı ve ĠĢletme Esaslarına ĠliĢkin AnlaĢma imzalanacaktır. Projenin Ömrü Projenin ekonomik ömrü 2 ~ 2.5 yıl sürecek inģaat faaliyetlerinden sonra 50 yıl olarak alınmıģtır. Proje kapsamında kurulacak Kırma-Eleme Tesisi, Beton Santrali ve ġantiye Binası gibi yardımcı tesislerin ömrü ise inģaat süresi kadar olacaktır. Proje ünitelerinin inģaatının tamamlanması ile söz konusu tesisler baģka projelerde değerlendirilmek üzere sökülerek proje alanından uzaklaģtırılacaktır. Kırma-eleme, beton santrali, Ģantiye vb. yapıların söküldüğü alanlar eski haline getirilecek, bu alanlarda herhangi bir malzeme bırakılmayacak ve alan çevre ile uyumlu hale getirilecektir. 5

Ergöz Elektrik Üretim ĠnĢ. San. ve Tic. A. ġ. Tortum Regülatörü, HES ve Kırma-Eleme Hizmet Amaçları, Pazar veya Hizmet Alanları ve Bu Alan Ġçerinde Ekonomik ve Sosyal Yönden Ülke, Bölge ve/veya Ġl Ölçeğinde Önem ve Gerekliliği Türkiye geniģ kırsal coğrafya ve nüfusa sahip bir ülke olarak, ulusal kalkınmaya ivme kazandıracak nitelikte önemli bir ekonomik ve beģeri kaynak potansiyeline sahiptir. Kırsal kesimdeki söz konusu potansiyelin harekete geçirilmesi; kırsal kesimin kısıt ve ihtiyaçlarını, hizmetlerin ve yatırımların gerçekleģtirilmesinde eģgüdümü, kaynak kullanımında etkinliği ve yerleģimlerin nüfus yoğunluğunu birlikte gözeten çok sektörlü ve bütüncü bir planlamayı zorunlu kılmaktadır. Türkiye kalkınmakta olan bir ülkedir ve tarım sektöründeki geliģme ile birlikte sanayi dalında da büyük geliģmeler olmakta, tarım sahasında istihdam edilmekte olan nüfus, hızla sanayi sahasına kaymaktadır. Türkiye brüt elektrik enerjisi tüketimi 2008 yılında 198,1 milyar kwh olarak gerçekleģirken 2009 yılında bir önceki yıla göre % 2,42 azalarak 193,3 milyar kwh, elektrik üretimimiz ise bir önceki yıla göre (198,4 milyar kwh) % 2,02 azalarak 194,1 milyar kwh olarak gerçekleģmiģtir. Elektrik tüketiminin 2020 yılında yüksek senaryoya göre yıllık yaklaģık % 8 artıģla 499 TWhʹe, düģük senaryoya göre ise yıllık ortalama % 6,1 artıģla 406 TWhʹe ulaģması beklenmektedir. 21 Temmuz 2010 tarihi itibari ile sisteme 1479 MW lık yeni santral eklenmiģ olup kurulu gücümüz 46.126 MW seviyelerine ulaģmıģtır. 2009 yılında elektrik üretimimizin, % 48,6ʹsı doğal gazdan, % 28,3ʹü kömürden, % 18,5ʹi hidrolikten, % 3,4ʹü sıvı yakıtlardan ve % 1,1ʹi yenilenebilir kaynaklardan elde edilmiģtir (Kaynak: www.enerji gov.tr). Bu geliģmeler esnasında enerji en önemli itici güç durumundadır. Bir ülkede geliģmiģlik düzeyi kiģi baģına tüketilen elektrik enerjisi miktarı olarak ölçülmektedir. Bir ülkenin elektrik enerjisi tüketimi o ülkenin kalkınma durumunun bir göstergesidir Türkiye de 1950 li yıllarda toplam güç santrali 408 MW iken, bu gücün sadece % 4,41 ini (18 MW Kurulu Kapasite) hidroelektrik enerjisi oluģturmakta idi. 2008 yılında Türkiye de kiģi baģına yıllık elektrik tüketimi 3 000 kwh (kilovat saat) iken, dünya ortalaması 2 500 kwh, geliģmiģ ülkelerde 8 900 kwh, Çinʹde 827 kwh, ABDʹde ise 12.322 kwh civarındadır. Ülkemizin ekonomik ve sosyal bakımdan kalkınmasının sağlanması için endüstrileģme bir hedef olduğuna göre bu endüstrinin ve diğer kullanıcı kesimlerin ihtiyacı olan enerjinin, yerinde, zamanında ve güvenilir bir Ģekilde karģılanması gerekmektedir. Ülkemizin oldukça geri kalmıģ bir bölgesinde gerçekleģtirilecek olan Tortum Regülatörü ve HES Projesi ile; Her yıl artan enerji ihtiyacının karģılanmasına katkıda bulunulacak, Bölgedeki sanayi ve inģaat faaliyetleri geliģerek önemli bir istihdam sahası yaratılmıģ olacak, Tarım arazisi ve diğer iģ imkanlarının sınırlı olduğu bölgede bu gibi yatırımlar ekonomik bakımdan önemli bir canlanma baģlatacaktır. 6

Ergöz Elektrik Üretim ĠnĢ. San. ve Tic. A. ġ. Tortum Regülatörü, HES ve Kırma-Eleme BÖLÜM II: PROJE ĠÇĠN SEÇĠLEN YERĠN KONUMU II.1. Projenin yeri (Ġlgili Valilik veya Belediye tarafından doğruluğu onanmıģ olan proje yerinin, lejant ve plan notlarının da yer aldığı onanlı Çevre Düzeni Planı ve Ġmar Planları üzerinde, bu planlar yoksa mevcut arazi kullanım haritası üzerinde gösterimi), Tortum Regülatörü, HES ve Kırma-Eleme Tesisi Projesi, Erzurum Ġli, Tortum Ġlçesi, Tortum çayı üzerinde yer almaktadır. Ek-5 te yer alan 1/5.000 Ölçekli Kadastro Haritası na göre; proje kapsamında yer alan ünitelerden; -Cebri boru, santral binası, kuyruk suyu kanalı, denge bacası, Kuyruksuyu kanalı koruma seddesi Pehlivanlı Beldesi, -YaklaĢım tüneli Suyatağı Köyü, Derekapı Mahallesi, -Regülatör ve derivasyon ġenyurt Beldesi, Derekapı Mahallesi, -Ġletim hattı (tüneli) Pehlivanlı Beldesi; Suyatağı Köyü, Derekapı Mahallesi ve ġenyurt Beldesi, Derekapı Mahallesi, -ġantiye alanı, kırma-eleme tesisi ve beton santrali ise Pehlivanlı Beldesi sınırları içerisinde bulunmaktadır. Projenin gerçekleģtirileceği söz konusu alan ait Çevre Düzeni Planı bulunmamaktadır. Proje alanına ait 1/25.000 Ölçekli Genel YerleĢim Planı Ek-3 te, Yerbulduru Haritası ise ġekil II.1.1 de verilmektedir. 7

Ergöz Elektrik Üretim ĠnĢ. San. ve Tic. A. ġ. Tortum Regülatörü, HES ve Kırma-Eleme Yaklaşık Proje Alanı Kaynak: http://www.cbs.erzurum.gov.tr/ -Erzurum Valiliği Bilgi İşlem ve Coğrafi Bilgi Sistemleri- ġekil II.1. 1. Yerbulduru Haritası 8

Ergöz Elektrik Üretim ĠnĢ. San. ve Tic. A. ġ. Tortum Regülatörü, HES ve Kırma-Eleme Proje alanını gösterir fotoğraflar ġekil II.1.2, ġekil II.1.3, ġekil II.1.4, ġekil II.1.5, ġekil II.1.6, ġekil II.1.7, ġekil II.1.8, ġekil II.1.9, ġekil II.1.10 da yer almaktadır. ġekil II.1. 2. Regülatör Yerinden Görünüm ġekil II.1. 3. Tortum Çayından Bir Görünüm 9

Ergöz Elektrik Üretim ĠnĢ. San. ve Tic. A. ġ. Tortum Regülatörü, HES ve Kırma-Eleme ġekil II.1. 4. YaklaĢım Tüneli GiriĢinden Görünüm ġekil II.1. 5. HES, Denge Bacası ve Cebri Boru Güzeragahından Görünüm 10

Ergöz Elektrik Üretim ĠnĢ. San. ve Tic. A. ġ. Tortum Regülatörü, HES ve Kırma-Eleme ġekil II.1. 6. Proje Kapsamında Bulunan Servis Yolundan Görünüm 11

Ergöz Elektrik Üretim ĠnĢ. San. ve Tic. A. ġ. Tortum Regülatörü, HES ve Kırma-Eleme ġenyurt Beldesi-Derekapı Mahallesine Bağlı YerleĢim Birimleri Ġletim Tüneli Güzergahı Regülatörün Kurulacağı Alan ġekil II.1. 7. Regülatör ve Ġletim Tüneli Güzergahından Görünüm ġekil II.1. 8. HES, Kuyruksuyu Kanalı ve Kuyruksuyu Kanalı Koruma Seddesi Alanından Görünüm-1 12

Ergöz Elektrik Üretim ĠnĢ. San. ve Tic. A. ġ. Tortum Regülatörü, HES ve Kırma-Eleme HES Kuyruksuyu Kanalı Kuyruksuyu Kanalı Koruma Seddesi ġekil II.1. 9. HES, Kuyruksuyu Kanalı ve Kuyruksuyu Kanalı Koruma Seddesi Alanından Görünüm-2 13

Ergöz Elektrik Üretim ĠnĢ. San. ve Tic. A. ġ. Tortum Regülatörü, HES ve Kırma-Eleme Projenin gerçekleģtirileceği alanlar imar dâhilinde değildir. ġenyurt Belediye BaĢkanlığı görüģ yazısı Ek-27 de verilmiģtir. Ġmar planlarının hazırlanması aģamasında, üst ölçekli plan kararları ve imar planına esas jeolojik-jeoteknik etüd raporları ile ilgili kurum ve kuruluģların olumlu görüģleri alınarak yürürlükteki mevzuat uyarınca çalıģmalar gerçekleģtirilecektir. Proje ünitelerinin üzerinde bulunduğu araziler orman alanı (ağaçlandırma alanı), hazine alanı, mera alanı ve mülkiyet alanlarından oluģmaktadır. Proje ünitelerinin arazi kullanımı ile ilgili bilgiler için Ek-5 te verilen 1/5.000 Ölçekli Kadastro Haritası ndan yararlanılmıģ olup, bu bilgilere aģağıda yer verilmiģtir. Proje kapsamında bulunan; Regülatör ve göl alanları dere yatağı üzerinde, Kuyruk suyu kanalı Ģahıs arazisi (tarla-bahçe) alanında, Kuyruksuyu koruma seddesinin bir kısmı Ģahıs, bir kısmı ise orman alanında, YaklaĢım tünelinin tamamı mera alanında, Santral alanının büyük bir kısmı Ģahıs, geri kalan kısmı hazine alanında, ġantiye alanı, beton santrali ve kırma-eleme tesisi alanının ise büyük bir kısmı Ģahıs, geri kalan kısmı hazine alanında yer almaktadır. II.2. Proje kapsamındaki (varsa malzeme ocağı, beton santrali ve kırma-eleme dahil) ünitelerin konumu, teknik altyapı üniteleri, idari ve sosyal üniteler, varsa diğer üniteler, bunlar için belirlenen kapalı ve açık alan ünitelerin ve geçici-nihai depolama alanlarının 1/25.000, 1/5000 ve/veya 1/1000 lik haritalar üzerinde gösterimi) ġantiye yerleģim planı, hafriyat döküm sahaları, baraj, regülatör, tünel, yükleme havuzu, cebri boru, santral binası, (birbirleri ile olan mesafeleri de belirtilmesi) v.b. yapılara ait plan ve kesitler ile yağıģ alanı ve akım gözlem istasyonlarını gösterir çizimler teknik resim standartlarına uygun olarak, proje ünitelerinin yerlerini (koordinatlarını) içeren sayısal CD (ED 50 formatında) Tortum Regülatörü, HES ve Kırma-Eleme Tesisi Projesi, Erzurum Ġli, Tortum Ġlçesi, ġenyurt Beldesi, Pehlivanlı Beldesi ve Suyatağı Köyü sınırları içerisinde Tortum Çayı üzeri üzerinde yer almaktadır. Faaliyete iliģkin proje ünitelerini gösteren 1/25.000 Ölçekli Genel YerleĢim Planı Ek- 3 te verilmiģtir. Proje ünitelerinin genel konumu ve proje alanı yakınındaki yerleģim birimleri ġekil II.2.1, ġekil II.2.2, ġekil II.2.3 ve ġekil II.2.4 te verilen uydu görüntülerinde gösterilmiģtir. 14

Ergöz Elektrik Üretim ĠnĢ. San. ve Tic. A. ġ. Tortum Regülatörü, HES ve Kırma-Eleme ġekil II.2. 1. Proje Ünitelerini Gösterir Uydu Görüntüsü-01 ġekil II.2. 2. Proje Ünitelerini Gösterir Uydu Görüntüsü-02 15

Ergöz Elektrik Üretim ĠnĢ. San. ve Tic. A. ġ. Tortum Regülatörü, HES ve Kırma-Eleme ġekil II.2. 3. Proje Ünitelerini Gösterir Uydu Görüntüsü-03 ġekil II.2. 4. Proje Ünitelerini Gösterir Uydu Görüntüsü-04 Proje kapsamındaki ünitelerin en yakın yerleģim birimlerine mesafeleri Tablo II.2.1 de verilmiģ olup, mesafe kuģ uçuģu olarak en yakın yapı/konut referans alınarak hesaplanmıģtır. 16

Ergöz Elektrik Üretim ĠnĢ. San. ve Tic. A. ġ. Tortum Regülatörü, HES ve Kırma-Eleme Tablo II.2. 1. KuĢ UçuĢu Mesafeye Bağlı Olarak Proje Ünitelerine En Yakın YerleĢim Yerleri (Yapı/ Konut) Ünite Regülatör YaklaĢım Tüneli Kuyruksuyu Kanalı ve Koruma Seddesi HES Cebri Boru Denge Bacası Ġletim Tüneli Kırma-Eleme Tesisi Beton Santrali ġantiye Alanı En Yakın YerleĢim Yeri ġenyurt Beldesi, Derekapı Mahallesi ne Bağlı Yapı/Konut Suyatağı Köyü ne Bağlı Yapı/Konut Pehlivanlı Beldesi, Derekapı Mahallesi ne Bağlı Yapı/Konut Pehlivanlı Beldesi, Derekapı Mahallesi ne Bağlı Yapı/Konut Pehlivanlı Beldesi, Derekapı Mahallesi ne Bağlı Yapı/Konut Pehlivanlı Beldesi, Derekapı Mahallesi ne Bağlı Yapı/Konut Suyatağı Köyü ne Bağlı Yapı/Konut Pehlivanlı Beldesi, Derekapı Mahallesi ne Bağlı Yapı/Konut Pehlivanlı Beldesi, Derekapı Mahallesi ne Bağlı Yapı/Konut Pehlivanlı Beldesi, Derekapı Mahallesi ne Bağlı Yapı/Konut En Yakın Yapı/Konutun Üniteye Göre Konumu En Yakın Yapı/Konutun Mesafesi (m) Güney Batı 225 Doğu 200 Kuzey Batı 275 Kuzey Batı 534 Kuzey Batı 595 Kuzey Batı 635 Doğu 320 Kuzey 522 Kuzey 514 Kuzey 235 Proje kapsamındaki ünitelere ait koordinatlar ve kapladıkları alanlar Tablo II.2.2 de verilmiģtir. 17

Ergöz Elektrik Üretim ĠnĢ. San. ve Tic. A. ġ. Tortum Regülatörü, HES ve Kırma-Eleme Tablo II.2. 2. Proje Kapsamındaki Ünitelerin Koordinatları ve Kapladıkları Alanlar NOKTA ADI UTM 6 DERECE DATUM: ED-50 DOM: 39 - ZON: 37 COĞRAFĠK DATUM: WGS-84 Y (Sağa) X (Yukarı) X (Enlem) Y (Boylam) HES H-1 711969,8291 4483451,5793 40.47313900 41.50020550 H-2 712005,4390 4483413,7263 40.47278922 41.50061254 H-3 711984,6899 4483395,6410 40.47263174 41.50036195 H-4 711973,1938 4483409,3802 40.47275833 41.50023106 H-5 711953,5663 4483406,0155 40.47273305 41.49999861 H-6 711951,4634 4483408,8194 40.47275883 41.49997476 H-7 711956,5104 4483426,0636 40.47291274 41.50004001 H-8 711949,9212 4483433,6342 40.47298256 41.49996488 REGÜLATÖR R-1 711721,0545 4480063,024 40.44270384 41.49614380 R-2 711838,6181 4480035,115 40.44242272 41.49751944 R-3 711838,6181 4479982,438 40.44194860 41.49750188 R-4 711702,5653 4479820,222 40.44052321 41.49584512 R-5 711619,5382 4479820,222 40.44054433 41.49486706 R-6 711598,1381 4479959,621 40.44180444 41.49466138 ĠLETĠM TÜNELĠ IH-1 711806.9510 4483429.9463 40.47298582 41.49827865 IH-2 711787.8675 4483432.2809 40.47301170 41.49805452 IH-3 711779.5298 4483432.4668 40.47301550 41.49795632 IH-4 711771.3196 4483431.0019 40.47300441 41.49785907 IH-5 711767.3641 4483429.6659 40.47299339 41.49781200 IH-6 711759.9471 4483425.8528 40.47296096 41.49772332 IH-7 711756.5589 4483423.4133 40.47293987 41.49768257 IH-8 711753.4296 4483420.6495 40.47291579 41.49764477 IH-9 711748.0684 4483414.2612 40.47285966 41.49757945 IH-10 711745.8896 4483410.6998 40.47282816 41.49755258 IH-11 711744.0750 4483406.9397 40.47279478 41.49752994 IH-12 711742.6427 4483403.0180 40.47275985 41.49751175 IH-13 711741.6068 4483398.9735 40.47272371 41.49749820 IH-14 711740.9774 4483394.8461 40.47268672 41.49748940 IH-15 711740.9594 4483386.5064 40.47261167 41.49748641 IH-16 711924.3635 4481506.7919 40.45564666 41.49902045 IH-17 711925.4193 4481479.1241 40.45539736 41.49902365 IH-18 711924.9353 4481468.6591 40.45530330 41.49901446 IH-19 711670.0460 4480065.3532 40.44273779 41.49554368 IH-20 711669.2097 4480056.6166 40.44265937 41.49553092 IH-21 711669.8545 4480047.8638 40.44258043 41.49553560 IH-22 711671.9620 4480039.3440 40.44250321 41.49555759 IH-23 711675.4721 4480031.2999 40.44242991 41.49559626 IH-24 711680.2848 4480023.9606 40.44236263 41.49565051 IH-25 711693.6694 4480010.8138 40.44224090 41.49580381 IH-26 711696.3579 4480013.7763 40.44226688 41.49583647 IH-27 711682.9827 4480027.0126 40.44238941 41.49568331 IH-28 711680.4729 4480030.6542 40.44242283 41.49565496 IH-29 711676.5091 4480038.5511 40.44249491 41.49561089 IH-30 711674.0597 4480047.0407 40.44257195 41.49558486 IH-31 711673.2077 4480055.8355 40.44265132 41.49557776 IH-32 711673.9820 4480064.6374 40.44273035 41.49558981 IH-33 711928.9160 4481468.2609 40.45529870 41.49906123 IH-34 711929.4198 4481479.1531 40.45539661 41.49907080 IH-35 711928.4170 4481506.3449 40.45564160 41.49906806 ALAN (m 2 ) PAFTA NO 1.610 m² H47-A1 37.867 m² H46-B2 H46-B2 18

Ergöz Elektrik Üretim ĠnĢ. San. ve Tic. A. ġ. Tortum Regülatörü, HES ve Kırma-Eleme NOKTA ADI UTM 6 DERECE DATUM: ED-50 DOM: 39 - ZON: 37 COĞRAFĠK DATUM: WGS-84 Y (Sağa) X (Yukarı) X (Enlem) Y (Boylam) IH-36 711744.9410 4483386.8949 40.47261415 41.49753346 IH-37 711745.0050 4483394.8824 40.47268602 41.49753688 IH-38 711745.6657 4483398.8269 40.47272136 41.49754598 IH-39 711746.7371 4483402.6802 40.47275576 41.49755990 IH-40 711748.2076 4483406.3995 40.47278886 41.49757847 IH-41 711750.0608 4483409.9436 40.47282029 41.49760149 IH-42 711752.2761 4483413.2735 40.47284970 41.49762871 IH-43 711754.8291 4483416.3520 40.47287675 41.49765983 IH-44 711757.6915 4483419.1452 40.47290117 41.49769450 IH-45 711760.8316 4483421.6222 40.47292266 41.49773233 IH-46 711767.8031 4483425.5214 40.47295598 41.49781579 IH-47 711771.5572 4483426.9005 40.47296743 41.49786050 IH-48 711779.3950 4483428.4413 40.47297930 41.49795339 IH-49 711787.3817 4483428.3099 40.47297608 41.49804747 IH-50 711806.4652 4483425.9753 40.47295021 41.49827160 KUYRUK SUYU KANALI ve KORUMA SEDDESĠ K-1 712127.5317 4483861.9878 40.47679259 41.50220133 K-2 712133.3895 4483856.9288 40.47674557 41.50226868 K-3 712103.1546 4483802.8984 40.47626699 41.50189426 K-4 712109.1866 4483798.3699 40.47622469 41.50196384 K-5 712079.0961 4483757.9411 40.47586850 41.50159567 K-6 712074.5547 4483744.6696 40.47575021 41.50153771 K-7 712065.8382 4483692.7366 40.47528501 41.50141762 K-8 712078.5874 4483690.8279 40.47526458 41.50156725 K-9 712078.2341 4483687.4743 40.47523449 41.50156196 K-10 712066.8758 4483684.9879 40.47521501 41.50142726 K-11 712035.7597 4483496.4670 40.47352618 41.50099753 K-12 712031.6783 4483493.6252 40.47350165 41.50094848 K-13 712025.9403 4483460.4390 40.47320442 41.50086976 K-14 712015.8765 4483441.4809 40.47303636 41.50074482 K-15 712007.6396 4483432.3114 40.47295593 41.50064468 K-16 711985.0544 4483456.6453 40.47318071 41.50038663 K-17 711991.0088 4483460.9186 40.47321765 41.50045823 K-18 711996.7501 4483479.7951 40.47338608 41.50053221 K-19 711971.0017 4483484.6082 40.47343597 41.50023035 K-20 711962.6897 4483504.6798 40.47361874 41.50013909 K-21 711963.9607 4483509.0208 40.47365749 41.50015552 K-22 711957.7149 4483522.9321 40.47378429 41.50008656 K-23 711956.2152 4483536.8831 40.47391024 41.50007354 K-24 711949.4941 4483541.7911 40.47395613 41.49999597 K-25 711940.1897 4483553.5867 40.47406467 41.49989025 K-26 711926.8186 4483562.3950 40.47414736 41.49973560 K-27 711916.6154 4483564.0869 40.47416519 41.49961591 K-28 711899.9264 4483584.8629 40.47435644 41.49942616 K-29 711896.1283 4483595.7572 40.47445546 41.49938503 K-30 711896.3188 4483617.9666 40.47465530 41.49939469 K-31 711902.0810 4483637.3567 40.47482835 41.49946908 K-32 711920.1040 4483659.1406 40.47501982 41.49968878 K-33 711975.2921 4483697.9420 40.47535497 41.50035218 K-34 711980.7365 4483714.2391 40.47550026 41.50042180 K-35 711995.1455 4483723.5592 40.47558047 41.50059474 K-36 711995.0839 4483731.6129 40.47565297 41.50059670 K-37 712006.9083 4483738.1256 40.47570857 41.50073824 K-38 712008.3451 4483742.3835 40.47574653 41.50075660 ALAN (m 2 ) 33205.30 8 PAFTA NO H47-A1 19

Ergöz Elektrik Üretim ĠnĢ. San. ve Tic. A. ġ. Tortum Regülatörü, HES ve Kırma-Eleme NOKTA ADI UTM 6 DERECE DATUM: ED-50 DOM: 39 - ZON: 37 COĞRAFĠK DATUM: WGS-84 Y (Sağa) X (Yukarı) X (Enlem) Y (Boylam) K-39 712025.1966 4483750.0005 40.47581078 41.50095776 K-40 712046.3566 4483719.1066 40.47552733 41.50119682 K-41 712055.9639 4483759.8357 40.47589145 41.50132367 K-42 712061.1430 4483770.1585 40.47598304 41.50138816 K-43 712099.0324 4483827.0397 40.47648532 41.50185374 YAKLAġIM TÜNELĠ Y-1 711928.9535 4481493.9411 40.45552982 41.49907024 Y-2 712054.3633 4481498.2042 40.45553622 41.50054931 Y-3 712054.4958 4481494.3059 40.45550110 41.50054957 Y-4 711929.0861 4481490.0428 40.45549470 41.49907050 DENGE BACASI D-1 711808,4550 4483440,2213 40.47307792 41.49829981 ALAN (m 2 ) PAFTA NO H46-B2 H47-A1 D-2 711815,3665 4483440,2213 40.47307616 41.49838127 D-3 711821,3520 4483436,7656 40.47304353 41.49845065 D-4 711825,2626 4483427,3244 40.47295756 41.49849359 D-5 711823,4738 4483420,6484 40.47289793 41.49847028 H46-B2 D-6 711818,5867 4483415,7613 40.47285519 41.49841105 553.68 H47-A1 D-7 711811,9108 4483413,9725 40.47284079 41.49833178 D-8 711805,2348 4483415,7613 40.47285859 41.49825369 D-9 711799,0138 4483423,8686 40.47293315 41.49818308 D-10 711799,0138 4483430,7801 40.47299535 41.49818539 D-11 711802,4696 4483436,7656 40.47304834 41.49822811 CEBRĠ BORU CB-1 711812,0158 4483427,367 40.47296132 41.49833748 H46-B2 CB-2 711955,1797 4483409,571 40.47276464 41.50001881 ġantġye ALANI SN-1 712036.6605 4483772.9714 40.47601461 41.50110055 SN-2 712051.5764 4483757.6078 40.47587252 41.50127121 SN-3 712040.8210 4483733.7935 40.47566093 41.50113649 SN-4 712023.4856 4483757.7163 40.47588067 41.50094017 BETON SANTRALĠ BS-1 711965.9511 4483484.7832 40.47343884 41.50017088 BS-2 711995.5008 4483479.4098 40.47338293 41.50051735 BS-3 711992.2950 4483465.7080 40.47326043 41.50047499 BS-4 711985.1428 4483458.2043 40.47319472 41.50038819 BS-5 711972.8814 4483470.0477 40.47330444 41.50024764 BS-6 711965.3630 4483464.7295 40.47325849 41.50015725 KIRMA-ELEME TESĠSĠ KE-1 711939.4245 4483483.3754 40.47343293 41.49985778 KE-2 711964.9739 4483484.6791 40.47343815 41.50015933 KE-3 711964.3934 4483466.2754 40.47327265 41.50014634 KE-4 711964.5095 4483464.7079 40.47325852 41.50014719 KE-5 711939.7728 4483463.1140 40.47325048 41.49985512 H47-A1 550 H47-A1 500 H47-A1 500 H47-A1 20

Ergöz Elektrik Üretim ĠnĢ. San. ve Tic. A. ġ. Tortum Regülatörü, HES ve Kırma-Eleme BÖLÜM III: PROJENĠN EKONOMĠK VE SOSYAL BOYUTLARI III.1. Projenin gerçekleģmesi ile ilgili yatırım programı ve finans kaynakları, bu kaynakların nereden temin edileceği, Söz konusu proje dıģ kredi temin edilmek süretiyle gerçekleģtirilecek olup, tesislerdeki her türlü inģaat faaliyetleri için harcamalar Türk Lirası üzerinden yapılacağından maliyet hesapları öncelikle Türk Lirası olarak yapılmıģtır. Ancak bir kısım ekipman ithal edileceğinden dolayı, maliyet incelemesinin tamamı aynı zamanda US$ olarak da belirtilmiģtir. Bu inceleme sırasında US$, TL değer eģiti TCMB internet sitesinden 2010 yılı ortalaması olarak 1 US$ = 1,51 TL olarak alınmıģtır. Maliyetler hesaplanırken her bir yapının ana kalemlerini oluģturan ana büyüklükler bulunmuģ 2010 DSĠ birim fiyatları ile hesaplanmıģtır. Proje maliyetleri, DSĠ birim fiyatlarlarıyla düģük çıkmakta, müteahhit firmalar da maliyetlerini oldukça düģük tutabilmektedirler. Bu proje kapsamında hem Ģirket hem DSĠ açısından hesaplamalar yapılmıģ ve ilgili tablolarda çıkan değerler bilginize sunulmuģtur. ġirket açısından hesaplamalar yapılırken, kazılarda % 45, çimento da %10, demirde %30, betonda, kalıpta ve derzlerde %30, kapak ve ızgara ile ilgili teçhizatta %40 iskonto oranı kullanılmıģtır. Tüm tesisler için toplam keģif bedeli bulunmuģ olup, toplam keģif bedeline %10 bilinmeyen giderler eklenerek tesis maliyeti elde edilmiģtir. Tesis bedeline etüt, proje, mühendislik, kontrollük giderleri olarak hesaplanıp, tesis maliyeti üzerine kamulaģtırma ile birlikte eklenerek proje bedeli bulunmuģtur. Yapılacak olan kati proje çalıģmaları ve saha incelemeleri neticesinde yatırım maliyeti kesinlik kazanacaktır. Proje süresi 2,5 yıl olarak düģünülmüģtür. Derivasyon tesisleri inģaatı için 5 aylık bir süre yeterli olacaktır. Batardoların yapımı derivasyon tesislerinin yapımında biraz ilerlendikten sonra, regülâtör çalıģmaları derivasyon tesisleri bitiminde ve iletim tüneli kazısı da inģaatın baģlaması ile birlikte baģlayacaktır. 21

Ergöz Elektrik Üretim ĠnĢ. San. ve Tic. A. ġ. Tortum Regülatörü, HES ve Kırma-Eleme Tablo III.1. 1. Maliyet Tablosu III.2. Projenin gerçekleģmesi ile ilgili iģ akım Ģeması veya zamanlama tablosu, Projenin gerçekleģmesiyle ilgili zamanlama tablosu Tablo III.2.1 de yer almaktadır. 22

Ergöz Elektrik Üretim ĠnĢ. San. ve Tic. A. ġ. Tortum Regülatörü, HES ve Kırma-Eleme Tablo III.2. 1. Tortum Regülatörü, HES ve Kırma-Eleme Tesisi Projesi Zamanlama Tablosu 23

Ergöz Elektrik Üretim ĠnĢ. San. ve Tic. A. ġ. Tortum Regülatörü, HES ve Kırma-Eleme III.3. Projenin fayda-maliyet analizi, Projenin ekonomik ömrü 2 ~ 2,5 yıl sürecek inģaat faaliyetlerinden sonra 50 yıl olarak alınmıģtır. Tortum Regülatörü ve HES Projesi enerji amaçlıdır. Enerji faydaları olarak DSĠ!nin belirlediği enerji faydaları kullanılmıģtır. Tortum Regülatörü ve HES projesinde enerji faydaları hesaplanırken DSĠʹnin belirlediği güvenilir (6.0 USD cent) ve sekonder (6.0 USD cent) enerji fiyatları kullanılmıģtır. Ancak, elektrik piyasasındaki güncel satıģ fiyatlarındaki değiģimlere bağlı olarak fiyatlar ve enerji faydaları güncelleģtirilecektir. Raporda bu durum göz önüne alınmıģ ve DSĠ tarafından belirlenen satıģ fiyatlarına ek olarak, üretilen toplam enerji 8.5 USD Cent ile satılmıģtır. Tortum regülatörü ve HES kurulu gücü 8,13 MW m / 7,99 MW e olarak tespit edilmiģ olup, yıllık gelir-gider oranı Tablo III.3.1 de, ekonomik analiz iģe Tablo III.3.2 de verilmiģtir. Tablo III.3. 1. Tortum HES Yıllık Enerji, Gelir-Gider Oranı Tablo III.3. 2. Ekonomik Analiz DSĠ Kriterleri Piyasa KoĢulları III.4. Proje kapsamında olmayan ancak projenin gerçekleģmesine bağlı olarak, proje sahibi veya diğer yatırımcılar tarafından gerçekleģtirilmesi tasarlanan diğer ekonomik, sosyal ve altyapı projeleri, Proje kapsamında olmayan ancak projenin gerçekleģmesine bağlı olarak proje sahibi veya diğer yatırımcılar tarafından gerçekleģmesi tasarlanan proje; Ģalt tesisi ve enerji nakil hattı dır. ġalt tesisi ve enerji nakil hattı söz konusu proje kapsamında değerlendirilmemiģtir. 24

Ergöz Elektrik Üretim ĠnĢ. San. ve Tic. A. ġ. Tortum Regülatörü, HES ve Kırma-Eleme Bu nedenle gerekli kurumlardan onay alındıktan ve tesis yerleri belirlendikten sonra ÇED Yönetmeliği hükümlerine uygun olarak ayrıca değerlendirilecektir. III.5. Proje kapsamında olmayan ancak projenin gerçekleģebilmesi için zaruri olan ve proje sahibi veya diğer yatırımcılar tarafından gerçekleģtirilmesi planlanan diğer ekonomik, sosyal ve altyapı projeleri, Proje kapsamında olmayan ancak projenin gerçekleģebilmesi için zaruri olan ve proje sahibi veya diğer yatırımcılar tarafından gerçekleģmesi planlanan baģlıca faaliyetler; Ģantiyenin elektrik ihtiyacının karģılanması için elektrik temini, su temini, tesis ünitelerine ulaģım için stabilize yollarda reglaj (stabilize yolun engebeli ve çukur kısımlarının düzeltilmesi) çalıģmaları ve proje kapsamında çalıģacak personel için tesislerin yapılması faaliyetlerdir. İnşaat Aşaması Elektrik Temini Projenin inģası aģamasında Ģantiye tesislerinin elektrik ihtiyacı en yakın ve en uygun trafodan sağlanacaktır. Su Temini Söz konusu projenin inģaat ve iģletme aģamasında içme suyu piyasada mevcut olan hijyenik içme sularından temin edilecektir. Kullanma suyu ise civardaki kaynak sularından karģılanacak olup, ilgili idareden gerekli izinler alınacaktır. Sosyal Hizmet Tesisi ĠĢ kanunu ve halk sağlığı ile ilgili düzenlemelerin gerektirdiği Ģekilde iģçi ve diğer personel için yeterli miktarda yatakhane, yemekhane, mutfak, kantin, banyo WC vb. tesisler temin edilecektir. ÇalıĢan personelin sağlık hizmetleri için civardaki sağlık birimlerinden (sağlık evi, sağlık ocağı, devlet hastanesi) faydalanılacaktır. Yol Çalışmaları Proje kapsamında tesis ünitelerine ulaģım için kullanılacak olan stabilize yollarda rehabilitasyon çalıģmaları, denge bacası ve santral binası arasındaki ulaģımı sağlamak için ise yaklaģık 440 m (140 m köprü, 300 m servis yolu) uzunluğunda yol yapımı söz konusu olacaktır. Dere yatakları üzerinde herhangi bir sebepten dolayı yapılacak olan köprü, menfez gibi sanat yapıları ile ilgili olarak DSĠ 8. Bölge Müdürlüğü nden görüģ alınacak olup, söz konusu yapılar DSĠ 8. Bölge Müdürlüğü görüģü doğrultusunda tesis edilecektir. III.6. Proje için seçilen (baraj, regülatör ve HES in alanları, iletim tüneli güzergahları, hafriyat depo sahaları) yerlerin mülkiyet durumu, kamulaģtırma, yeniden yerleģimin nasıl yapılacağı, kamulaģtırma kapsamında halkı bilgilendirme yöntemlerine iliģkin bilgi, KamulaĢtırma çalıģmaları kapsamında özel mülkiyet sahipleri ile öncelikli olarak karģılıklı anlaģma yoluna gidilecektir. AnlaĢmazlık durumlarında ise kamulaģtırma çalıģmaları 25

Ergöz Elektrik Üretim ĠnĢ. San. ve Tic. A. ġ. Tortum Regülatörü, HES ve Kırma-Eleme 08.11.1983 tarih ve 18215 sayılı Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe giren 4650 sayılı KamulaĢtırma Kanunu ile 05.05.2001 tarih ve 24393 sayılı Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe giren 4650 sayılı KamulaĢtırma Kanununda DeğiĢiklik Yapılmasına Dair Kanun uyarınca yürütülecektir. Bu kapsamda kamulaģtırma planı hazırlanacaktır. KamulaĢtırma iģlemleri öncesinde ve sonrasında halkın bilgilendirilmesi için Tortum Ġlçesi nde bilgilendirme ofisi kurulacaktır. Buna göre toplam kamulaģtırılacak alanlar; 4628 sayılı Elektrik Piyasası Kanununun 15/c (DeğiĢik: 5496 SK. 5. md) maddesi gereğince; kamulaģtırma iģlemleri EPDK tarafından yürütülecek, bu konuda verilecek olan kamulaģtırma kararı kamu yararı kararı yerine geçecek ve kamulaģtırılan taģınmaz mallar tapu kütüğünde hazine adına tescil edilecektir. Proje kapsamındaki tarım arazilerinin vasıfları kamulaģtırma sırasında belirlenecek ve 19.07.2005 tarih ve 25880 sayılı Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe giren 5403 sayılı Toprak Koruma ve Arazi Kullanımı Kanunu ve 28.02.1998 tarih 23272 sayılı Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe giren 4342 sayılı Mera Kanunu na uygun hareket edilecektir. Orman alanları için kamulaģtırma söz konusu değildir. Bu alanlarda 6821 sayılı Orman Kanunu nun 16. ve 17. maddeleri gereğince izinler alınacaktır. Proje kapsamında yerleģim yeri olarak, su altında kalacak herhangi bir alan bulunmamaktadır. Bu nedenle, yeniden yerleģim söz konusu değildir. Proje kapsamındaki arazi kullanım durumu Tablo III.6.1 de verilmiģtir. Tablo III.6. 1. Proje Kapsamındaki Arazi Kullanım Durumu Üniteler Alan (m 2 ) ġahıs Orman Mera Hazine ve Tarım DıĢı (Dere Yatağı Dahil) Regülatör 17.401,33 - - 20.267,77 YaklaĢım Tüneli 69,96-484,26 - Ġletim Tüneli - Tünel Olarak Tasarlandığı Ġçin Hesaba KatılmamıĢtır - - Cebri Boru - Tünel Olarak Tasarlandığı - - Ġçin Hesaba KatılmamıĢtır Denge Bacası - 553,68 - - Santral Binası 262,16 858,04-686,65 Kuyruk Suyu Kanalı ve Koruma Seddesi 22.942 10.263,32 - - Toplam 40.675,45 11.675,04 484,26 24.676,58 III.7. Diğer hususlar. Bu bölümde aktarılacak baģka bir husus bulunmamaktadır. 26

Ergöz Elektrik Üretim ĠnĢ. San. ve Tic. A. ġ. Tortum Regülatörü, HES ve Kırma-Eleme BÖLÜM IV: PROJE KAPSAMINDA ETKĠLENECEK ALANĠN BELĠRLENMESĠ ve BU ALAN IÇĠNDEKĠ MEVCUT ÇEVRESEL ÖZELLĠKLERĠN AÇIKLANMASI (*) (*) Bu bölümde proje için seçilen yerin çevresel özellikleri verilirken etki alanı dikkate alınmalıdır. Bu bölümde sıralanan hususlar itibarı ile açıklanırken, ilgili kamu kurum ve kuruluşlarından, araştırma kurumlarından, üniversitelerden veya benzeri diğer kurumlardan temin edilen bilgilerin hangi kurumdan ve kaynaktan alındığı raporun notlar bölümünde belirtilir veya ilgili haritada, doküman vb. belgeye işlenir. Proje sahibince kendi araştırmalarına dayalı bilgiler verilmek istenirse, bunlardan kamu kurum ve kuruluşların yetkileri altında olanlar için ilgili kurum ve kuruluşlardan bu bilgilerin doğruluğunu belirten birer belge alınarak rapora eklenir. Proje kapsamında etkilenecek alan berirlenerek bu alan içindeki mevcut çevresel özellikler alt baģlıklar halinde değerlendirilmiģtir. IV.1. Projeden etkilenecek alanın belirlenmesi, (etki alanının nasıl ve neye göre belirlendiği açıklanacak ve etki alanı harita üzerinde gösterilecek) Proje kapsamında yer alan ünitelerin (Regülatör, Ġletim hattı, Cebri Boru, HES, Ģantiye) inģaatı aģamasında oluģacak toz ve gaz emisyonları, gürültü gibi etkiler göz önünde bulundurularak projeden etkilenecek alanlar belirlenmiģ olup, Ek-6 da verilen Etki Alanı Haritası üzerinde gösterilmiģtir. IV.2. Etki Alanı Ġçerisindeki Fiziksel ve biyolojik çevrenin özellikleri ve doğal kaynakların kullanımı, Bu bölümde, belirlenen etki alanı içerisine giren bölgenin meteorolojik, jeolojik, hidrojeolojik, vb. özellikleri ile burada bulunan doğal kaynaklar ve bunların özellikleri hakkında bilgiler verilmiģ ve bu özellikler ayrı baģlıklar altında değerlendirilmiģtir. IV.2.1. Meteorolojik ve iklimsel özellikler, Bölgenin Genel Ġklim ġartları Meteorolojik ve iklimsel özelliklerin değerlendirilmesinde kullanılan Tortum Meteoroloji Ġstasyonu Meteoroloji Bülteni (1970-2011) Ek-7 de verilmiģtir. Basınç Tortum Meteoroloji Ġstasyonu gözlem kayıtlarına göre yıllık ortalama basınç 841,4 hpa dır. Maksimum basınç 855,1 hpa ve minimum basınç 822,8 hpa olarak ölçülmüģtür. 27

Ergöz Elektrik Üretim ĠnĢ. San. ve Tic. A. ġ. Tortum Regülatörü, HES ve Kırma-Eleme Tablo IV.2.1 1. Basınç Değerleri Basınç (hpa) Maksimum Basınç (hpa) Ortalama Basınç (hpa) AYLAR I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII YILLIK 852,9 852,8 853,7 850,5 850,8 848,2 846,5 847,6 850 853,6 855,1 855,1 855,1 841,4 839,5 839,6 839,8 841,1 840,5 840,2 841,1 842,7 844,6 843,8 842,6 841,4 Minimum Basınç (hpa) 823,9 822,8 825,3 828,7 830,7 830,3 831,6 833,7 834,4 831,4 829 825,2 822,8 Kaynak: Devlet Meteoroloji İşleri Gn. Md. Tortum Meteoroloji İstasyonu (1970-2011) ġekil IV.2.1. 1. Basınç Değerleri Grafiği Sıcaklık Tortum Meteoroloji Ġstasyonu gözlem kayıtlarına göre yıllık ortalama sıcaklık 8,3 ºC dır. Maksimum sıcaklık 38,3 ºC olarak 30.07.2000 tarihinde, minimum sıcaklık -26,6 olarak 31.01.1980 tarihinde ölçülmüģtür. 28

Ergöz Elektrik Üretim ĠnĢ. San. ve Tic. A. ġ. Tortum Regülatörü, HES ve Kırma-Eleme Tablo IV.2.1 2. Sıcaklık Değerleri Ortalama Sıcaklık (ºC) Maksimum Sıcaklık Günü Maksimum Sıcaklık Yılı Maksimum Sıcaklık (ºC) Minimum Sıcaklık Günü Minimum Sıcaklık Yılı Minimum Sıcaklık (ºC) AYLAR I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII Yıllık -3,6-2,3 1,8 7,8 12,3 16,4 20,1 19,8 15,5 9,8 3,4-1,6 8,3 4 11 28 25 24 30 30 1 2 2 3 5 30 1971 2001 2001 2008 1995 2000 2000 2000 1995 1999 1990 2010 2000 14,5 13,9 22,2 27,3 30,5 32,5 38,3 37,0 34,5 29,5 21,0 19,5 38,3 31 6 2 5 1 4 11 19 28 19 30 28 31 1980 1991 1985 2004 1984 1994 1992 1987 1992 1984 1993 1987 1980-26,6-25,0-24,8-12,6-6,0 0,0 1,0 3,9-2,0-8,0-18,8-25,0-26,6 Kaynak: Devlet Meteoroloji İşleri Gn. Md. TortumMeteoroloji İstasyonu (1970-2011) ġekil IV.2.1. 2. Sıcaklık Değerleri Grafiği YağıĢ Tortum Meteoroloji Ġstasyonu gözlem kayıtlarına göre yıllık ortalama toplam yağıģ miktarı 475,3 mm dir. Günlük maksimum yağıģ miktarı 43,0 mm dir. 29

Ergöz Elektrik Üretim ĠnĢ. San. ve Tic. A. ġ. Tortum Regülatörü, HES ve Kırma-Eleme Tablo IV.2.1 3. YağıĢ Değerleri AYLAR Yıllık I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII Toplam YağıĢ Ortalaması 24,5 31,3 40,4 57,5 66,7 57,8 39,7 24,9 21,3 44,7 37,4 29,1 475,3 (mm) Maksimum YağıĢ 31,3 39,0 43,0 31,5 41,0 31,5 29,1 33,6 26,4 36,1 32,5 33,9 43,0 (mm) Kaynak: Devlet Meteoroloji İşleri Gn. Md. Tortum Meteoroloji İstasyonu (1970-2011) ġekil IV.2.1. 3. YağıĢ Değerleri Grafiği Ortalama nispi nem Tortum Meteoroloji Ġstasyonu gözlem kayıtlarına göre yıllık ortalama nispi nem % 65,5 tir. Tablo IV.2.1 4. Nispi Nem Değerleri AYLAR Yıllık I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII Ortalama Nem (%) 64,7 63,3 61,4 59,6 59,4 57,9 55,4 55,7 55,8 61,9 64,8 66,5 60,5 Kaynak: Devlet Meteoroloji İşleri Gn. Md. Tortum Meteoroloji İstasyonu (1970-2011) 30

Ergöz Elektrik Üretim ĠnĢ. San. ve Tic. A. ġ. Tortum Regülatörü, HES ve Kırma-Eleme ġekil IV.2.1. 4. Nispi Nem Değerleri Grafiği Sayılı günler TortumMeteoroloji Ġstasyonu gözlem kayıtlarına göre yıllık ortalama kar yağıģlı günler sayısı 38,5, yıllık ortalama kar örtülü günler sayısı 74,2, yıllık ortalama sisli günler sayısı 0,7, yıllık ortalama dolulu günler sayısı 1,7, yıllık ortalama kırağılı günler sayısı 39,7, yıllık ortalama orajlı günler sayısı 18,7 dir. Tablo IV.2.1 5. Sayılı Günler Değerleri AYLAR Gün Sayısı Yıllık I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII Kar YağıĢlı Günler Sayısı 8,3 8,7 7,3 3,0 0,3 0,6 3,4 6,9 38,5 Kar Örtülü Günler Sayısı 21,8 19,4 9,9 1,4 0,1 0,4 4,5 16,7 74,2 Sisli Günler Sayısı 0,0 0,0 0,1 0,2 0,0 0,0 0,1 0,2 0,1 0,7 Ortalaması Dolulu Günler Sayısı 0,1 0,4 0,7 0,3 0,1 0,1 1,7 Ortalaması Kırağılı Günler Sayısı 2,9 2,1 5,0 4,7 1,6 0,1 0,0 0,5 6,2 11,2 5,4 39,7 Ortalaması Toplam Orajlı Günler Sayısı 0,0 0,7 3,7 5,1 4,0 3,1 1,4 0,7 0,0 18,7 Ortalaması Kaynak: Devlet Meteoroloji İşleri Gn. Md. Tortum Meteoroloji İstasyonu (1970-2011) 31

Ergöz Elektrik Üretim ĠnĢ. San. ve Tic. A. ġ. Tortum Regülatörü, HES ve Kırma-Eleme ġekil IV.2.1. 5. Sayılı Günler Değerleri Grafiği Maksimum Kar Kalınlığı Tortum Meteoroloji Ġstasyonu gözlem kayıtlarına göre maksimum kar kalınlığı 365 cm dir. Tablo IV.2.1 6. Maksimum Kar Kalınlığı Değerleri AYLAR Yıllık Maksimum Kar Kalınlığı (cm) I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII 53 95 48 30 6 30 44 59 365 Kaynak: Devlet Meteoroloji İşleri Gn. Md. Tortum Meteoroloji İstasyonu (1970-2011) ġekil IV.2.1. 6. Maksimum Kar Kalınlığı Değerleri Grafiği 32

Ergöz Elektrik Üretim ĠnĢ. San. ve Tic. A. ġ. Tortum Regülatörü, HES ve Kırma-Eleme Rüzgar Yıllık, Mevsimlik, Aylık Rüzgar Yönü Tortum Meteoroloji Ġstasyonu gözlem kayıtlarına göre, yönlere göre rüzgarın esme sayıları toplamı Tablo IV.2.1.7 de verilmiģtir. Tablo IV.2.1 7. Yönlere Göre Rüzgarın Esme Sayıları (Aylık ve Yıllık) YÖNLER AYLAR I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII YILLIK N 866 744 606 821 988 991 1192 1070 574 634 674 833 9993 NNE 1022 711 871 1040 1031 718 569 450 362 619 953 1117 9463 NE 1729 1525 1775 1681 2693 2106 1973 1835 1727 2221 2469 1873 23607 ENE 1443 1195 1388 1465 1999 2436 2106 2340 2644 2921 2182 1632 23751 E 2444 2103 2471 2169 2466 2436 2816 2736 3177 3100 2688 2441 31047 ESE 1703 1554 1596 1286 1026 918 1112 1277 1398 1491 1361 1703 16425 SE 3073 3258 3438 2145 1616 1007 992 1055 1452 1626 2299 2712 24673 SSE 1943 2250 2538 1796 1209 800 455 672 1032 1619 1543 2063 17920 S 3542 3792 4328 3729 2567 1600 1235 1094 2194 2639 2940 3296 32956 SSW 986 1099 1350 1457 830 503 319 376 534 737 892 1073 10156 SW 1003 995 1101 1384 1193 787 779 882 885 932 946 904 11791 WSW 561 484 400 497 564 755 802 885 763 606 623 572 7512 W 1343 1261 1508 1938 2495 3211 3926 3719 2955 2153 1632 1223 27364 WNW 992 961 1321 1720 2072 2749 3507 3555 2575 1760 1256 900 23368 NW 785 765 768 1131 1550 1913 2896 2489 1554 1126 775 879 16631 NNW 428 313 352 358 387 390 481 493 230 296 415 398 4541 Kaynak: Devlet Meteoroloji İşleri Gn. Md. Tortum Meteoroloji İstasyonu (1970-2011) YILLIK ġekil IV.2.1. 7. Esme Sayılarına Göre Yıllık Rüzgâr Diyagramı Tortum Meteoroloji Ġstasyonu gözlem kayıtlarına göre birinci derecede hakim rüzgar yönü S (Güney), ikinci derecede hakim rüzgar yönü E (Doğu), üçüncü derecede hakim rüzgar yönü W (Batı) dır. 33

Ergöz Elektrik Üretim ĠnĢ. San. ve Tic. A. ġ. Tortum Regülatörü, HES ve Kırma-Eleme Tablo IV.2.1 8. Yönlere Göre Rüzgarın Mevsimlik Esme Sayıları Toplamı Yönler Ġlkbahar Yaz Sonbahar KıĢ N 2415 3253 1882 2443 NNE 2942 1737 1934 2850 NE 6149 5914 6417 5127 ENE 4852 6882 7747 4270 E 7106 7988 8965 6988 ESE 3908 3307 4250 4960 SE 7199 3054 5377 9043 SSE 5543 1927 4194 6256 S 10624 3929 7773 10630 SSW 3637 1198 2163 3158 SW 3678 2448 2763 2902 WSW 1461 2442 1992 1617 W 5941 10856 6740 3827 WNW 5113 9811 5591 2853 NW 3449 7298 3455 2429 NNW 1097 1364 941 1139 ĠLKBAHAR YAZ SONBAHAR KIġ ġekil IV.2.1. 8. Esme Sayılarına Göre Mevsimlik Rüzgar Diyagramları 34

Ergöz Elektrik Üretim ĠnĢ. San. ve Tic. A. ġ. Tortum Regülatörü, HES ve Kırma-Eleme OCAK ġubat MART NĠSAN MAYIS HAZĠRAN TEMMUZ AĞUSTOS EYLÜL EKĠM KASIM ARALIK ġekil IV.2.1. 9. Esme Sayılarına Göre Aylık Rüzgâr Diyagramları 35

Ergöz Elektrik Üretim ĠnĢ. San. ve Tic. A. ġ. Tortum Regülatörü, HES ve Kırma-Eleme Yönlere Göre Rüzgar Hızı Yönlere göre ortalama rüzgar hızları Tablo IV.2.1.9 da verilmiģtir. Tablo IV.2.1 9. Yönlere Göre Ortalama Rüzgar Hızı (m/s) YÖNLER AYLAR I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII YILLIK N 0,8 0,9 0,9 1,1 1,1 1,0 1,2 1,0 0,8 1,0 0,8 0,8 1 NNE 0,8 0,9 0,9 1,0 1,0 1,0 1,2 1,1 0,9 0,8 0,8 0,8 0,9 NE 0,9 1,0 0,9 0,9 0,8 0,8 0,8 0,9 0,7 0,7 0,8 0,9 0,8 ENE 1,1 1,2 1,1 1,1 0,9 0,8 0,9 0,8 0,7 0,7 0,9 1,0 0,9 E 1,4 1,5 1,4 1,3 1,1 0,9 0,9 0,9 0,9 0,9 1,1 1,4 1,1 ESE 1,7 1,8 1,8 1,6 1,3 1,2 1,1 1,0 1,0 1,1 1,4 1,7 1,4 SE 2,1 2,2 2,3 2,0 1,7 1,4 1,2 1,1 1,3 1,4 1,8 2,0 1,7 SSE 2,4 2,6 2,6 2,4 2,0 1,6 1,3 1,3 1,5 1.7 2,0 2,2 2 S 2,2 2,4 2,6 2,4 2,1 1,7 1,3 1,3 1,5 1,7 2,0 2.3 2 SSW 2,1 2,1 2,4 2,5 2,1 1,6 1,2 1,1 1,5 1,6 1,9 2,0 1,8 SW 1,5 1,6 1,8 2,1 1,9 1,3 1,2 1,1 1,3 1,4 1,4 1,4 1,5 WSW 1,2 1,2 1,3 1,6 1,4 1,2 1,1 1,1 1,1 1,0 1,1 1,1 1,2 W 1,2 1,3 1,4 1,5 1,5 1,3 1,3 1,3 1,3 1,1 1,2 1,1 1,3 WNW 1,2 1,3 1,4 1,6 1,5 1,4 1,6 1,5 1,5 1,3 1,2 1,0 1,4 NW 1,0 1,0 1,1 1,4 1,3 1,2 1,4 1,4 1,3 1,1 1,1 0,9 1,2 NNW 0,8 0,9 0,9 1,0 1,0 0,9 1,0 0,9 0,9 0,7 0,8 0,8 0,9 Kaynak: Devlet Meteoroloji İşleri Gn. Md. Tortum Meteoroloji İstasyonu (1970-2011) ġekil IV.2.1. 10. Ortalama Rüzgar Hızına Göre Yıllık Rüzgar Diyagramı 36

Ergöz Elektrik Üretim ĠnĢ. San. ve Tic. A. ġ. Tortum Regülatörü, HES ve Kırma-Eleme Ortalama Rüzgar Hızı Tortum Meteoroloji Ġstasyonu gözlem kayıtlarına göre yıllık ortalama rüzgar hızı 1,1 m/sn dir. Tablo IV.2.1 10. Ortalama Rüzgar Hızı (m/s) AYLAR Ortalama Rüzgar Hızı Yıllık I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII (m_sec) 1,2 1,4 1,5 1,4 1,1 0,9 0,9 0,9 0,9 0,9 1,1 1,2 1,1 Kaynak: Devlet Meteoroloji İşleri Gn. Md. Tortum Meteoroloji İstasyonu (1970-2011) ġekil IV.2.1. 11. Ortalama Rüzgar Hızı Grafiği Maksimum Rüzgar Hızı ve Yönü Tortum Meteoroloji Ġstasyonu gözlem kayıtlarına göre maksimum rüzgarın yönü SSW (Güneygüneybatı), maksimum rüzgarın hızı 22,1 m/s dir. Tablo IV.2.1 11. Maksimum Rüzgar Hızı (m/s) Maksimum Rüzgar Hızı (m_sec) ve Yönü AYLAR I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII 21,0 S 17,6 S 18,6 SE 18,2 S 19,2 SE 22,1 SSW 16,2 WNW Kaynak: Devlet Meteoroloji İşleri Gn. Md. Tortum Meteoroloji İstasyonu (1970-2011) 18,4 S 18,6 W 17,6 W 19,0 S 17,2 SE Yıllık 22,1 SSW 37

Ergöz Elektrik Üretim ĠnĢ. San. ve Tic. A. ġ. Tortum Regülatörü, HES ve Kırma-Eleme ġekil IV.2.1. 12. Maksimum Rüzgar Hızı Diyagramı Ortalama Fırtınalı Günler Sayısı, Ortalama Kuvvetli Rüzgarlı Günler Sayısı Tortum Meteoroloji Ġstasyonu gözlem kayıtlarına göre yıllık ortalama fırtınalı günler sayısı 0,2, yıllık ortalama kuvvetli rüzgarlı günler sayısı 19 dur. Tablo IV.2.1 12. Fırtınalı ve Kuvvetli Rüzgarlı Günler Sayısı Değerleri AYLAR I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII Yıllık Fırtınalı Günler Sayısı Ortalaması 0,2 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,2 Kuvvetli Rüzgarlı Günler Sayısı Ortalaması 2,4 2,6 1,7 2,6 2,6 1,1 0,7 0,7 0,8 0,9 1,2 2,1 19 Kaynak: Devlet Meteoroloji İşleri Gn. Md. Tortum Meteoroloji İstasyonu (1970-2011) ġekil IV.2.1. 13. Fırtınalı ve Kuvvetli Rüzgarlı Günler Sayısı Değerleri Grafiği 38

Ergöz Elektrik Üretim ĠnĢ. San. ve Tic. A. ġ. Tortum Regülatörü, HES ve Kırma-Eleme IV.2.2. Jeolojik özellikler IV.2.2.1. Bölgesel jeoloji, sahanın 1/25.000 ölçekli genel jeoloji haritası, stratigrafik kolon kesitleri, Bu bölümdeki bilgiler, Kasım 2010 da hazırlanmış olan Tortum HES Revize Fizibilite Raporu ndan ve MTA Genel Müdürlüğünün Kuzey Batı Anadolu Bölümü çalışmalarından derlenmiştir. Bölgesel Jeoloji Doğu Pontidler'in doğu kesiminde, yanal ve/veya yatay hareketler sonucu yaklaģık KD- GB gidiģli yapısal hatlarla yan yana ve üst üste gelen ve bir kısmında Üst Paleosen'e kadar süreklilik sunan, genelde Jura-Kretase yaģlı çeģitli istiflerin varlığı ilk kez Konak ve diğerleri (1992) tarafından fark edilerek ön sınıflaması yapılmıģtır. Daha sonraki yıllarda bu istifler detaylandırılarak yeniden tanımlanmıģ ve değiģik litostratigrafik özellikler sunan bu istifler arasındaki ortak yönler dikkate alınarak Hopa-Narman kesitinde dört zon bazında gruplandırılmıģlardır (Konak ve Hakyemez, 2001; Konak ve diğerleri, 2001). Bunlar kuzeyden güneye doğru Hopa-Borçka zonu, Artvin-Yusufeli zonu, Olur-Tortum zonu ve Erzurum-Kars ofiyolit zonu adlarıyla konumlanırlar. ÇalıĢma alanının da içinde olduğu Olur-Tortum zonu, birbirleriyle tektonik iliģkili üç birliği kapsar. Kuzeybatıdan, güneydoğuya doğru Olur, Aksu ve Çardaklı birlikleri olarak sıralanan bu üniteler Oltu-Balkaya Tersiyer havzasının kuzeyi boyunca düzensiz bir Ģekilde dilimlenerek Oltu ekaylı zonunu oluģtururlar. Söz konusu sahanın 1/25.000 ölçekli genel jeoloji haritası Ek-15 te verilmiģtir. Stratigrafik Jeoloji Genel ve stratigrafik jeoloji değerlendirmelerinde, Maden Tetkik ve Arama Genel Müdürlüğü tarafından hazırlanan 1/100.000 ölçekli Tortum-H47 jeoloji paftası ve açıklamalarından yararlanılmıģ, arazi çalıģmalarında elde edilen veriler bu raporla deneģtirilmiģtir. ÇalıĢma alanı Olur-Tortum zonu içerisinde yer alır. Tüm birimler Olur Birliği ile uyumludur. Olur Birliğinin harita alanı içerisinde gözlenmeyen fakat havzada yer alan en alt kesimini olası Liyas-Dogger yaģlı bazik, ortaç ve asidik karakterli lav ve proklastikler (Oltuçayı Volkanitleri) oluģturur. Üste doğru proklastik ara katkılı epiklastiklere (Ramlı Formasyonu) geçiģ gösteren birimi, Oksfordiyen-Berriyasiyen yaģlı türbiditler (Olurdere Formasyonu) keskin bir dokanakla ve olasılı bir uyumsuzlukla örter. Türbiditik istif üzerinde geçiģli olarak yer alan Berriyasiyen-Apsiyen yaģlı yarı pelajik karbonatlar (Soğukçam Formasyonu) yer yer türbiditik ara katmanlar, üste doğru ise çört bant ve yumruları bulundurur. Apsiyen-Santoniyen zaman aralığındaki çökelim, kumtaģı ara katmanlı marn ve silttaģlarıyla (Karacasu Formasyonu) temsil edilir. Santoniyen de baģlayan ve inceleme alanında haritalanayamayacak derecede merceksel ara düzeyler Ģeklinde gözlenen andezitik volkanizma (Eğlik Formasyonu) genellikle tüf ve epiklastiklerden meydana gelir. Olur birliğinin Kampaniyen-Maastrihtiyen yaģlı kesimi genelde Ģelfte çökelmiģ kırıntılı-killi karbonatlar ve marnlarla (Unluca Formasyonu) temsil edilir. ÇalıĢma alanında Aksu birliğine ait Tortumçayı Volkaniti, kuzey sınırı boyunca, Olur Birliği kapsamındaki Unluca Formasyonu üzerinde güneyden kuzeye doğru bindirir. ÇalıĢma alanında Olur Birliğinin Jura- Alt Kretase kaya birimlerini kesen asidik bileģimli damar kayaları (Tavdağ Dasiti), her ne 39

Ergöz Elektrik Üretim ĠnĢ. San. ve Tic. A. ġ. Tortum Regülatörü, HES ve Kırma-Eleme kadar daha genç birimleri kesmese de sokulumun Erken Eosen baģında gerçekleģtiği düģünülmektedir. ÇalıĢma alanında diğer birimler üzerine uyumsuz olarak gelen Oligo- Miyosen yaģlı çakıltaģı, kumtaģı, silttaģından oluģan Susuz Formasyonu ve Dutlu ÇakıltaĢı Üyesi yer alır. Ayrıca çalıģma alanındaki tüm birimler üzerinde uyumsuz olarak gelen Kuvaterner yaģlı yamaç molozu ve alüvyon gözlenir. Olur Birliğinin en alt birimini oluģturan Liyas-Dogger yaģlı bazik, ortaç ve asidik karakterli lav ve proklastiklerden oluģan Oltuçayı Volkanitleri ile bunun üzerinde yer alan proklastik ara katkılı epiklastiklerden oluģan Ramlı Formasyonu çalıģma alanında gözlenmediğinden bu baģlık altında anlatılmamıģtır. Sadece stratigrafik kesit üzerinde gösterilmiģtir. Oksfordiyen-Berriasiyen Olurdere Formasyonu (JKo) Yer yer çakıltaģı ve volkanik ara düzeyleri ile karakteristik olarak OltutaĢı içeren ve kumtaģı-silttaģı ardalanmasından oluģan, altta Ramlı Formasyonu ile olası uyumsuz, üstte ise Soğukçam Formasyonu ile geçiģli olan birim, ilk kez Yılmaz (1985) tarafından Olurdere Formasyonu olarak adlandırılmıģtır. Birim genel olarak gri ve sarımsı kahverengi, orta derecede tutturulmuģ kumtaģı-silttası ardalanmasından oluģur. Tortum Gölü-Uzundere ilçesi dolayında istifin gözlenebilir en alt kesimi kömür kırıntıları içeren ince katmanlı kumtaģı-silttaģı ardalanmasından (Altınçanak Üyesi; Konak ve diğerleri, 2001) oluģur. Bunun üzerine orta-kalın katmanlı, ince-orta kumtaģları gelir. Daha üstte yer yer kötü boylanmalı olabilen kireçtaģı ve volkanik çakıllı çakıltaģları ve kaba kumtaģları yer alır. Bunların içinde olistostromal çakıltaģı mercekleri (Çamlıyamaç Üyesi; Konak ve diğerleri, 2001), en üstte ise ince-orta katmanlı, karbonatlı, kumtaģı-marn ardalanması (Kıvrınstepe Üyesi; Konak ve diğerleri,2001) bulunur. Ġstifin kanal dolgusu sunan kumtaģlarında, küçük blok boyuna kadar ulaģabilen boyutlarda intraklastlar vardır. Tortum Regülatörü ve yakın çevresinin genelleģtirilmiģ stratigrafik kesiti ġekil IV.2.2.1.1 de verilmiģtir. 40

Ergöz Elektrik Üretim ĠnĢ. San. ve Tic. A. ġ. Tortum Regülatörü, HES ve Kırma-Eleme ġekil IV.2.2.1. 1. Tortum Regülatörü ve Yakın Çevresinin GenelleĢtirilmiĢ Stratigrafik Kesiti 41

Ergöz Elektrik Üretim ĠnĢ. San. ve Tic. A. ġ. Tortum Regülatörü, HES ve Kırma-Eleme Ġstifin orta-üst kesimlerinde slamp yapıları çok yaygındır. Olurdere köyü kesitinde 404 m olarak ölçülen formasyon kalınlığı Tortum Gölü-Uzundere ilçesi dolayında 1500 m ye yaklaģmaktadır. MTA tarafından yapılan çalıģmalarda, Olurdere Formasyonundan Olur güneyinde alınan kesit boyunca elde edilen mikro faunaya ve diğer fosillere göre yaģı Oksfordiyen-Berriyasiyen olarak yorumlanmıģtır. Olur un güneyindeki istif denizaltı yelpazesinin oldukça sığ kesimini temsil ederken, birimin Tortum Gölü-Uzundere ilçesi dolayındaki kesimi tipik bir denizaltı yelpazesi ortamını karakterize eden türbiditlerden oluģur. Berriasiyen-Apsiyen Soğukçam Formasyonu (Ks) BaĢlıca mikrit ve killi mikritlerden oluģan ve üst düzeyleri çört bant ve yumruları içeren, altta Olurdere Formasyonu ile üstte ise Karacasu Formasyonu arasında uyumlu iliģkilerle yer alan birim, Soğukçam Formasyonu adıyla ayırtlanmıģtır. Birim daha önce Yılmaz (1985) tarafından YaĢilbağlar kireçtaģları, Konak ve diğerleri (2001) tarafından ise Akdağlar KireçtaĢı olarak adlandırılmıģtır. Birim Sakarya Zonu ndaki Soğukçam Formasyonu na (Alıntı, 1973 a) benzer olması nedeniyle bu ad kullanılmıģtır. Olur güneyindeki Soğukçam Formasyonu na ait 934 metrelik tip kesitin en alt 37 metrelik bölümünün yaklaģık %25 ini volkanik kırıntılı kumtaģı ara katmanları oluģturur. Bu bölümün üzerine 15 m kalınlığında, çört yumruları ve pelesipod kavkılı mikritik kireçtaģlarından meydana gelen bir slamp düzeyi yer alır. Yukarı doğru giderek azalan oranda kumtaģı ara katmanı içeren mikritler 365. metreden 665. metreye kadar çört yumruları içerir. Açık gri renkli, ince- orta katmanlı, yarı pelajik killi mikritlerle devam eden ve 817. ile 867. metreler arasında yine kumtaģı ara katmanları içeren formasyonun en üst 67 metrelik bölümü de çört yumruları içermektedir. Soğukçam Formasyonu, Oksfordiyen-Berriyasiyen yaģlı Olurdere Formasyonu nun üzerine uyumlu olarak gelir. Üzerinde ise Apsiyen-Koniyasiyen yaģlı Karacasu Formasyonu yine uyumlu olarak yer alır. Olur güneyinde, yer yer bolca ammonit, belemnit ve pelesipod kavkıları kapsayan formasyondan alınan kesitin ilk 920 metresinden aģağıdaki mikrofauna saptanmıģtır: Calpinella alpina Lorenz, C. berriasiensis Colom, C. ellipcita Cadish, Protopeneroplis trigangulata Septfontaine, Psendocyclammina lituus (Yokoyama), Tintinnopsella carpathica (Murg. ve Phiıl.), T. oblonga (Boller), T. colomi Boller, T. longa (Colom), T. doliformis (Colom), Trocholina elongata Lcupold, Conicaspirillina basiliensis Mohler, Amphorellina subacuta Colom, Favelloides pseudoserrata Colom, Calpionellites neocomiensis Colom, Calpinella spp., Neotrocholina spp., Nautiloculina sp., Spirillina sp., Valvulina sp., Tintinopsella sp., Ammobaculites sp., Haplophragmium sp., Crassicolaria sp., Dorothia sp., Gaudryna sp. ( Tanımlayan: F. Armağan). En alttan alınan örnekte Berriasiyen, 250. metrede Berriyasiyen-Valanjiniyen geçiģi saptanmıģtır. Hoteriviyen bulgusu ise 870. metrede belirlenmiģ olup, bu kat 50 metrelik bir çökelle temsil edilmektedir. AĢağıda verilen faunaya göre de, istifin 925. metresinden Barremiyen, yaklaģık 945. metresinden Apsiyen yaģı alınmiģ, birimin son 20 metresi ise Apsiyen de çökelmiģtir: Hedbergella cf. sigali Moullade, Globigerinelloides cf.algertana Cushman ve Ten Dam, Loeblichella sp. Gubkirella sp., Lenticulina sp., Paalzowella sp. (Tnımlayan: M. Serdaroğlu). Tüm bu fosil bulgularıyla birimin çökelim yaģ konağı Berriyasiyen-Apsiyen olarak belirlenmiģtir. Soğukçam Formasyonu açık ve derin karbonat yokuģunda çökelmiģtir. YokuĢ üzerinde geliģen kısa süreli bulantı akıntıları, üstten eksik Bouma istifleri sunan kumtaģı veya tanetaģı karakterinde kalsitürbidit katmanlarını oluģturmuģ ve zaman zaman sismik etkinlikle slamplar geliģebilmiģtir. Gerek çört yumrularının varlığı gerekse kumtaģı ara katmanlarının volkanik kırıntılı olması, uzaktaki bir volkanizmayı veya karada volkaniklerden oluģan bir aģınma 42

Ergöz Elektrik Üretim ĠnĢ. San. ve Tic. A. ġ. Tortum Regülatörü, HES ve Kırma-Eleme alanının bulunduğunu göstermektedir. Ġstifin üst kesimindeki karbonatların kil içermesi, bu evrede karadan beslenmenin arttığını belirtir. Apsiyen-Santoniyen Karacasu Formasyonu (Kk) KumtaĢı ara katmanlı marn ve silttaģları ile kireçtaģlarından oluģan ve Soğukçam Formasyonu nun üzerine uyumlu olarak gelen, üstte ise Eğlek Formasyonu tarafından uyumlu olarak örtülen birim, Konak ve diğerleri (2001) tarafından Karacasu Formasyonu olarak ayırtlanmıģtır. Karacasu (olur) dolayındaki tip kesitinde baģlıca gri boz renklerde, ince-orta katmanlı, az-orta tutturulmuģ, plaktonik foraminiferli, makrofosilli, kumtaģı ara katmanlı marn-silttaģıkiltaģı ardalanması karakterindedir. Birim Soğukçam Formasyonu nun üzerinde uyumlu ve keskin bir dokanakla yer alır. Üzerine ise harita alanında Kampaniyen-Maastirihtiyen yaģlı Unluca Formasyonu geçiģli olarak gelmektedir. Formasyonun Olur güneydoğusundaki tip kesitinde kalınlığı 463 metredir. Birim Karacasu köyü dolayında alınan kesit boyunca derlenen örneklerin mikrofauna içeriği ve elde edilen yaģlara göre Karacasu Formasyonu Apsiyen de çökelmeye baģladığı ve çökeliminin Santoniyen içinde sona erdiği anlaģılmaktadır. Karacasu Formasyonu 1/25000 ölçekli mühendislik jeolojisi haritası içerisinde ye aldığından burada anlatılmıģtır. Yapı yerlerinde gözlenmediğinden Mühendislik Jeolojisi bölümünde yer almayacaktır. Geç Santoniyen-Maastrihtiyen Unluca Formasyonu (Ku) Harita alanında Karacasu Formasyonu nun üzerinde geçiģli olarak gelen ve Molartepe ÇakıltaĢı tarafından yine geçiģli olarak örtülen, baģlıca kumtaģı, ara katmanlı, kırıntılı-killikumlu kireçtaģlarından oluģan ve üst kesimi killi kireçtaģı arakatmanlı marnlardan meydana gelen birim Konak ve diğerleri (2001) tarafından Unluca Formasyonu olarak tanımlanır. Formasyon, tabanda gri-yeģil renkli silttaģı-kumtaģı-tüf ardlanması ile baģlar. Genel olarak altta kumtaģı ara düzeyli, sarımsı beyaz renkli, kırıntılı-killi-kumlu kireçtaģlarından oluģur; üst kesimi açık gri renkli, killi kireçtaģı ara katmanlı marnlardan ibarettir. Ayrıca istifin üst kesimlerinde sarımsı bej renkli, kalın ve az belirgin katmanlanmalı, az yuvarlak ve yarı köģeli kireçtaģı çakıllarından oluģan çakıltaģı mercekleri yer almaktadır. Unluca Formasyonu nun kalınlığı bölgede 350 metreye kadar ulaģmaktadır. Ġçerdiği fosillere göre Unluca Formasyonu nun yaģı Geç Santoniyen de baģlayıp maastrihtiyen sonuna kadar sürdüğü söylenebilmektedir. Unluca Formasyonu Karbonatlı sığ deniz ortamında çökelmiģtir. Unluca Formasyonu 1/25000 ölçekli mühendislik jeolojisi haritası içerisinde ye aldığından burada anlatılmıģtır. Yapı yerlerinde gözlenmediğinden Mühendislik Jeolojisi bölümünde yer alamayacaktır. Maastrihtiyen Tortumçayı Volkaniti (Kto) Altta bazik volkanit bileģenli türbidit ve piroklastiklerden oluģan bir geçiģ düzeyiyle Aksu Formasyonu üzerinde yer alan ve üstten tektonik olarak sınırlanan, çoğunlukla yastık yapılı spilitik ve bazaltik lavlarla temsil edilen bazik volkanik kayalar, Konak ve diğerleri (2001) tarafından Tortumçayı Volkaniti olarak tanımlanmıģtır. 43

Ergöz Elektrik Üretim ĠnĢ. San. ve Tic. A. ġ. Tortum Regülatörü, HES ve Kırma-Eleme Genellikle spilitik ve bazaltik lavlardan oluģan birim koyu yeģil, koyu gri ve siyahımsı rengi ve göreli dik topografyası ile dikkati çeker. Alterasyon zonlarından kırmızımsı ile kirli sarımsı arası renkler baskındır. Taze yüzeyleri ise koyu yeģilimsi-siyahımsıdır. Birim çoğunlukla, boyutları yer yer bir metreye ulaģan elipsoidal, boğumlu elipsoidal Ģeklindeki yastık lavlardan oluģur ve bazen diyabazik veya mikrogabroyik özellikler sergiler. BoĢlukları kalsit, zeolit ve sekonder kuvarsla doldurulmuģ spilit ve spilitik bazaltların altore zonlarında küçük pirit kristallerine rastlanır. Mikrogabroyik özellikler gösterenlerde plajiyoklaslar ile çubuksu ve iğnemsi amfibol kristalleri çıplak gözle kolaylıkla seçilebilmektedir. Birimin daha çok alt düzeylerinde egemen olan tüf ve aglomeralar, orta-kalın veya çok kalın ve az belirgin katmanlanmalıdır. Bolca spilit ve spilitik bazalt, az oranda andezitik kaya parçaları bulunduran aglomeralar genellikle tüflerle ardıģıklı olup aralarında bazaltik lav ara katkılarına rastlanabilmektedir. Birimi seyrek de olsa yer yer bazik ve ortaç bileģimli dayklar kesmektedir. Bir kısım sütun yapılı olan bu daykların bazıları ince dokulu ve soğuma kenarlıdır. Mikroskobik incelemelerde, mikrolitik hiyalo-mikrolitik dokuya sahip olan kaya, kısmen albitleģmiģ plajiyoklas, hornblend ve daha az oranda uralitleģmiģ piroksenlerin albitleģmiģ plajiyoklas mikrolitleri ve camdan oluģmuģ hamur içinde yer almasıyla meydana geldiği gözlenir. Ayrıca sekonder kuvars ve kalsit, bozunma ürünü epidot ve klorit, tali olarak kısmen lökoksenleģmiģ sfen ve opak mineral içerir. Spilitik kayalarda ise plajiyoklaslar kısmen veya tamamen albitleģmiģ olup boģluklar kalsit, zeolit ve kuvarsla doldurulmuģtur. Üzerinde yer aldığı Aksu Formasyonu nun en üst kesiminde piroklastiklerle volkanik parça içeren kireçtaģları ardalanmaktadır. Bolca volkanik parça içeren bir kalsitürbit kanalının da yer aldığı bu düzey, üste doğru Tortumçayı Volkaniti nin alt kesiminde bulunan bazik bileģimli tüf ve aglomeralara geçer. DüĢeye yakın eğime sahip olan bu dokanak daha doğuda güneye doğru devrilerek ters faya dönüģür. Aksu Birliği içerisinde yer alan Tortumçayı Volkaniti, kuzey sınırı boyunca, Olur birliği kapsamındaki Unluca Formasyonu ve Melortepe ÇakiltaĢı nın üzerine güneyden kuzeye doğru bindirir. Birimin üzerine açısal uyumsuzlukla gelen Bartoniyen yaģlı çökeller aynı zamanda bu bindirmeli dokanağı da örtmektedir. Birimin görünür kalınlığı 100 metrenin üzerindedir. Birimden herhangi bir yaģ verisi elde edilememiģtir. Ancak geçiģli olarak üzerinde yer aldığı Aksu Formasyonu nun en üst düzeylerinin Maastrihtiyen yaģlı olması ve bölgede Paleosen yaģlı benzer bir volkanitin bulunmaması, Tortumçayı Volkanitinin de Maastrihtiyen de oluģmuģ olabileceğini düģündürmektedir. Çoğunlukla yastık lavlardan meydana gelen Tortumçayı Volkaniti, denizaltı volkanizması ürünü olmalıdır. Petrokimyasal analiz sonuçlarına göre ise bu volkanitler toleyitik karakterdedir. Alt Eosen Tavdaği Dasiti (Td) Olur birliği kapsamındaki Oltuçayı Volkaniti ile Ramli ve Olurdere formasyonlarını kesen sil ve fakolitler halindeki asidik bileģimli yarı derinlik kayaları, Konak ve diğerleri (2001) tarafından Tavdağı dasiti olarak tanımlanmıģtır. 44

Ergöz Elektrik Üretim ĠnĢ. San. ve Tic. A. ġ. Tortum Regülatörü, HES ve Kırma-Eleme Açık gri, bejimsi renkli olan Tavdağı dasiti, dik morfolojisi ile dikkati çeker. Grimsi, bejimsi renkli taze yüzeyinde 2-3 mm boyutundaki plajiyoklas ve kuvars kristalleri seçilebilmektedir. Özellikle sil veya fakolitler halinde yerleģtiklerinde, kenarlarına dik yönde eklem sistemleri geliģerek prizmatik yapı özelliği kazanmıģtır. Keserek yerleģtikleri kayaya herhangi bir kontakt etkisi yapmamıģlar veya yer yer zor seçilebilir sadece ince bir piģme zonu oluģturmuģlardır. Bu sil ve fakolitlerin kalınlıkları birkaç metre ile birkaç on metre arasında değiģmektedir. Mikroskop altında, serizitleģmiģ, kaolenleģmiģ plajiyoklas fenokristalleri ile korrode olmuģ hipidiyomorf kuvarsların, kuvars, feldispat ve opak mineralden oluģmuģ ince taneli bir hamur içinde yer aldığı gözlenmektedir. Porfirik dokuya sahip kayada, ayrıca az oranda biyotite, tali olarak zirkon, opak mineral ve kısmen lökoksenleģmiģ çok az sfene rastlanmaktadır. Tavdaği'ndaki görünür kalınlığı maksimum 1100 metre dolayındadır. Birime ait sil ve fakolitlerin merceksi dağılımları dikkate alındığında, Tavdağı'ndaki bu ana kütlenin, antiklin eksenine yerleģmiģ bir lakolit olabileceğini düģündürmektedir. Tavdağı Dasiti, Olurdere ve Soğukçam formasyonlarını kesmektedir. Olur Birliği istifinin Geç Paleosen sonuna kadar çökelimine kesintisiz devam etmesi ve birlik genelinde en önemli kıvrımlanmalarla bunlara bağlı bindirmeli yapıların Erken Eosen baģında geliģmeye baģlaması, dolayısıyla Tavdağı Dasitinin de bu dönemde oluģan antiklin eksenine yerleģmesi, söz konusu intrüzyonun Erken Eosen baģında gerçekleģebileceğini desteklemektedir. Tavdağı Dasitinden derlenen örneklerin petrokimyasal analizleri, subalkalen veya kalkalkalen karakterler göstermektedir (Konak ve diğerleri, 2001). Geç Oligosen-Miyosen Susuz Formasyonu (Tos) Genel olarak yeģil-sarı-kırmızı renkli çakıltaģı-kumtaģı-çamurtaģı ardalanımı ile temsil edilen ve kömür damarları içeren istif, ilk kez BozkuĢ (1990) tarafından Susuz Formasyonu olarak tanımlanmıģtır. Balkaya dolayında (Kars-G48) birim, altta yeģil renkli va kalın katmanlı, iri çakıllı ve bloklu çakıltaģı düzeyi ile baģlar. Çakılları çoğunlukla yuvarlaklaģmıģ volkanitlerden türemiģ olan bu düzey yanal yönde devamsızdır. Ġstif üste doğru çakıltaģı oranı azalarak çakıltaģı-kumtaģı-çamurtaģı ardalanımı ile devam eder. Susuz Formasyonunda küçük memeli, spor/plen va algler saptanmıģ olup, tüm bu fosil bulguları birimin yaģının Geç Oligosen-Erken Miyosen olduğunu belirtmektedir (Konak ve diğerleri, 2001). Susuz Formasyonu menderesli akarsu, bataklık ve göl ortamlarında çökelmiģtir. Dutlu ÇakıltaĢı Üyesi (Tosd): Susuz Formasyonu nun alt kesiminde yer alan, çoğunlukla kireçtaģı ve az oranda volkanit çakıllarından meydana gelen birim, Konak ve diğerleri (2001) tarafından Dutlu çakıltaģı üyesi adıyla ayırtlanmıģtır. Gri-beyaz-bej renkli kalın ve belirsiz katmanlı olan birim altta köģeli, çok kötü boylanmalı ve tane destekli kireçtaģı çakıl ve bloklarından meydana gelir. Üste doğru tanelerde yuvarlaklaģma, tane boylarında küçülme, katmanlarında belirginleģme, zayıf da olsa derecelenme ve boylanma gösteren çakıltaģlarının matriksini kum boyutunda malzeme oluģturur. En üstte kumtaģlarına geçmeden önce orta iyi yuvarlaklaģmıģ kireçtaģı çakılları 45

Ergöz Elektrik Üretim ĠnĢ. San. ve Tic. A. ġ. Tortum Regülatörü, HES ve Kırma-Eleme yanında az oranda volkanit, ender olarak granit ve Ģist çakıllarına da rastlanır. KumtaĢı mercekleri içeren bu düzeyden sonra çakıltaģı mercekli yer yer jipsli, bitki kırıntılı kumtaģlarına geçilir. Birim, Bartoniyen-Priyaboniyen yaģlı Sağlıcak çakıltaģı üyesini açısal uyumsuzlukla örter. Yanal ve düģey yönde, kapsamında bulunduğu Susuz Formasyonu na ait çakıltaģıkumtaģı-çamurtaģı ardalanmasına geçer. Birimin kalınlığı değiģken olup yer yer 100 m ye ulaģmaktadır. Yamaç molozu ve alüvyon yelpazesi özelliklerini gösteren ve herhangi bir fosil içermeyen birim, Susuz Formasyonu yla yaģıt kabul edilmiģtir. Kuvaterner Yamaç Molozu (Qym) Dağ ve tepe gibi yüksek engebelerin eteklerinde dolgulanmıģ ve malzemesi bu engebeyi oluģturan kayalardan türemiģ, iyi tutturulmamıģ, köģeli, çakıl ve bloklar yamaç molozu olarak tanımlanır. Alüvyon (Qal) Günümüz akarsu yataklarında dolgulanan çakıl, blok, kum, silt, kil, gibi çok çeģitli 16 boyutlarda tutturulmamıģ çökellerdir. Tortum Çayı vadisi boyunca yaygın örneklerini sunar. Alüvyal Yelpazesi Çökelleri (Qay): Tortum Çayı vadisi boyunca derelerin derelerin taģıyıp enerjisinin düģtüğü alanlara dolgulanmakta olan tutturulmamıģ çakıl, kum, silt ve çamurdan oluģan malzeme alüvyon yelpazesi olarak ayırtlanmıģtır. Kaynak alanın litoojisine bağlı olarak değiģen çeģitli türdeki çakıllar köģeli, yarı köģeli, az yuvarlaklanmıģ Ģekiller sunar. Yapısal Jeoloji GeniĢ anlamda Pontid KuĢağı (Ketin, 1966) içinde yer alan çalıģma alanında Liyas- Dogger den günümüze kadar çeģitli kayaları ve bu süreçte geliģen çeģitli tektonik rejim değiģikliklerinden bir kısmının izlerini görmek mümkündür. ÇalıĢma alanındaki birliklerin Jura-Kretase istiflerinin taban iliģkileri tektonik yırtılma nedeniyle gözlenememektedir. Yörede Apsiyen de Olur-Tortum zonuna ait istiflerin çökelme ortamlarında izlenen derinleģmeler ve belirli suskunluk dönemlerinden sonra sınırlı alanlarda da olsa kalkalkalen nitelikli volkanik aktivitenin belirmesi bölge jeolojisini etkileyen önemli tektonik olayların iģaretleri olarak nitelendirilmektedir. Ġnceleme alanındaki önemli kıvrımlı ve bindirmeli yapılarla doğrultu atımlı fayların ilk geliģmeye baģladığı Erken Eosen, bölgenin tektonik bakımından en aktif olduğu bir dönemdir. Önemli tektonik rejim değiģikliğinin gerçekleģtiği bu dönemde, zon ve birlik sınırlarını belirleyen uzun mesafelerde izlenebilen, yaklaģık KD- GB doğrultulu bindirmeli ve/veya doğrultu atımlı faylar geliģmiģtir. Bu süreçte, birlikler içinde geliģen ve eksen gidiģleri tektonik hatlarla yaklaģık aynı doğrultuda olan kıvrımlar yer yer devrilerek veya itilerek bindirmeli yapılara dönüģmüģtür. Özellikle Olur Birliğinde gözlendiği gibi, antiklin çekirdeklerine lakolit veya lapolit Ģeklinde yerleģen dasitik sokulumların söz konusu kıvrımlanmayla yaģıt olduğu düģünülmektedir. Daha yaģlı birimleri açısal uyumsuzlukla örten Eosen istifleri Eosen döneminde paleo-sırt konumundaki ÇoĢkunlar (Olur)-Uzundere hattının kuzeyinde ve güneyinde farklı özelliktedir. Bu paleo-sırtın güney 46

Ergöz Elektrik Üretim ĠnĢ. San. ve Tic. A. ġ. Tortum Regülatörü, HES ve Kırma-Eleme kesimi, Paleosen-Orta Miyosen döneminde 17 kuzeyden tamamen farklı bir evrim süreci geçirmiģtir. Geç Miyosen?-Erken Eosen den Geç Miyosen yaģlı istiflere kadar çeģitli fasiyeslerdeki kayaçların oluģtuğu bu bölgede, Alt Eosen-Lütesiyen çökelleri arasında belirgin bir açısal uyumsuzluk, Üst Eosen-Oligosen ve Oligosen-Alt Miyosen istifleri arasında ise yerel uyumsuzluk izlenir. Daha sonra hafifçe kıvrımlanan bu birimlerle daha yaģlı tüm kayalar üzerinde çökelen Kuvaterner yaģlı çökeller genellikle yatay olup sekiler halinde korunmuģlardır. Özellikle Pliyosen veya Pleyistosen deki tektonik hareketlere bağlı geliģen faylar düģey ve/veya verev atımlıdır. 1983 yılındaki Narman depreminde meydana gelen faylar ise KD-GB doğrultulu olup KB-GD doğrultulu geliģen faylar ise bu ana sisteminin eģlenikleridir. Proje alanında izlenen sedimanter kayaçlarda tabakalanma sık sık değiģmekte olup, genelde KD-GB doğrultuludur. Eğimleri ise 100-450 arasında değiģir ve eğim yönleri de genelde GD ya dır. Katmanlanma genelde ince-orta katmanlı olup azda olsa kalın katmanlıdır. Ġnceleme alanındaki önemli kıvrımlı ve bindirmeli yapılarla doğrultu atımlı fayların ilk geliģmeye baģladığı Erken Eosen, bölgenin tektonik bakımından en aktif olduğu bir dönemdir. Tortum Çayı boyunca görülen Kıvrımlar buna örnektir. Ġnceleme alanında tortul kayaçlar içerisinde bir veya birkaç metre büyüklüğünde (küçük boyutlarda) kıvrımlar gözlenir. Bu kıvrımların bölgesel devamlılığı yoktur. Kıvrımların eksen düzlemleri sık sık değiģiklik göstermektedir. Kıvrım kanatlarının eğimi genel olarak 20-50 derece arasında değiģmektedir. Kuzey Anadolu fayı ülkemizin deprem yapabilme özelliği olan en aktif fayıdır. Bu fay 18 etüt alanının yaklaģık 131 km güneyinde Doğu-batı yönünde uzanmaktadır. Ayrıca bölgede KD- GB doğrultulu Erzurum Fay Zanu gözlenir. ÇalıĢma alanında regülatör yerinin kuzey doğusunda, Tortumçayı Formasyonu, Susuz Formasyonuna ait Dutlu ÇakıltaĢı Üyesi üzerine KD-GB doğrultusunda bindirmelidir. Ayrıca çalıģma alanında çok azda olsa küçük boyutlarda haritalanamayan faylara rastlanır. ÇalıĢma alanında Oksfordiyen-Berriasiyen yaģı çakıltaģı ve andezit ara düzeyli kumtaģısilttaģi-marn ardalanmasından oluģan Olurdere Formasyonu altında yer alan Geç Dogger yaģlı proklastik ara katmanlı kumtaģı-silttaģı ardalanmasından oluģan Ramlı Formasyonu nu Diskordans (uyumsuz) olarak örtmüģtür. Alt Eosen yaģlı Tavdağı Dasıtı üzerine geldiği birimleri diskordans olarak örter. Tavdağı Dasiti üzerine gelen Oligosen-Miyosen yaģlı çakıltaģı-kumtaģı-silttaģı ardalanmasından oluģan Susuz Formasyonu tarafından diskordans olarak örtülür. Kuvaterner yaģlı alüvyon ve yamaç molozu da havzada yer alan kaya birimlerini diskordas olarak örtmektedir. ÇalıĢma alanında Oksfordiyen-Berriasiyen yaģı çakıltaģı ve andezit ara düzeyli kumtaģı-silttaģi-marn ardalanmasından oluģan Olurdere Formasyonu üzerine gelen Berriasiyen-Apsiyen yaģlı çörtlü mikrit, killi mikritten oluģan Soğukçam Formasyonu tarafından konkordans (uyumlu) olarak örtülür. Tarihsel Jeoloji Proje alanı, Doğu Anadolu Bölgesinde, Erzurum ili Tortum ilçesi sınırları içerisinde yer alır. ÇalıĢma alanında yer alan Olur-Tortum Zonunun kuzeyindeki Olur Birliği en altta olası Liyas-Dogger yaģlı, birbirleriyle girik bazik-ortaç-asidik karakterli volkaniklerle baģlar. Bunların üzerinde keskin bir dokanakla yer alan Oksfordiyen-Berriyasiyen yaģlı deltayik ve türbiditik kırıntılılar Berriyasiyen-Apsiyen de yarı pelajik çörtlü karbonatlara, Apsiyen- Santoniyen de kumtaģı-silttaģı-marn ardalanmasına geçer ve bunların üzerinde yanal yönde kumtaģlarına geçiģ gösteren ortaç karakterli volkanitler yer alır. Santoniyen-Maastrihtiyen yaģlı kesiminde marn ve killi kreçtaģlarıyla devam eden istifin Alt Paleosen bölümü neritik kireçtaģlarıyla, Üst Paleosen kesimi ise türbiditik kumtaģı ve kireçtaģı ara katmanlı marn ve silttaģlarıyla lar genelde orta sık eklemli, eklem yüzeyleri düzlemsel-az pürüzlü, 1-5 mm kil dolguludur. temsil edilir. Ġstif, geç Ġpresiyen yaģlı karasal/sığ denizel kırıntılılar tarafından 47

Ergöz Elektrik Üretim ĠnĢ. San. ve Tic. A. ġ. Tortum Regülatörü, HES ve Kırma-Eleme açısal uyumsuzlukla örtülür. ÇalıĢma alanı Erken Eosen de dasitik sokulumlarla kesilmiģtir. Proje alanı ve yakın çevresini içine alan bölgede Kuvaterner çökelleri eski alüvyon, eski alüvyon yelpaze çökelleri, yamaç molozu, alüvyon, alüvyon yelpaze çökelleri ve heyelanlar ile temsil edilmiģtir. IV.2.2.2. Proje alanı jeolojisi, inceleme alanına ait büyük ölçekli (1/5000 ya da varsa 1/1000 ölçekli) jeoloji haritası ile proje kapsamındaki ünitelerin kesitleri, harita ölçekleri ve lejantları metindekine uyun olmalı, yapılan büyütme ya da küçültmeler çizgisel ölçekte gösterilmeli, jeolojik harita ve kesitlerin harita alma tekniğine uygun olarak hazırlanması jeolojik bilgilerin formata uygun olarak detaylandırılması), Proje kapsamındaki ünitelerin tamamı Ek-21 de verilmiģtir. IV.2.2.3. Kitle hareketleri (heyelan/moloz akması), duyarlılık analizi, heyelan risk haritası, heyelan yağıģ iliģkisi Söz konusu proje sahası çevresinde kuyruksuyu kanalının batısında yer alan yamaçda pasif heyelan söz konusudur. Ek-15 teki jeoloji haritasında heyelanlı alanlar gösterilmiģtir. Yapılan jeoteknik etüd çalıģmalarında kuyruksuyu kanalı yapısının heyelandan korunması gereklili ortaya çıkmıģtır. Söz konusu heyelanlı alanın proje ünitelerine zarar vermemesi için heyelan riskini ortadan kaldırıcı önlemler alınması için kuyruksuyu kanalının sol yakasında heyelana topuk görevi yapacak kuyruksuyu koruma seddesi proje ünitesi olarak planlanmıģtır. Planlanan kuyruksuyu koruma seddesi plan ve kesiti Ek-13 te verilmiģtir. Aks Yerinin Geçirimliliği Tortum regülatörü Tortum Çayı üzerinde, 1213.50 m. dere yatağı kotunda, karģıdan alıģlı kapaklı tiptedir. Maksimum su kotu 1220.00m dir. Regülatör yeri 990 km 2 yağıģ alanına sahiptir. Yapı yerinin temel kayasını jeolojik özellikleri Stratigrafik Jeoloji bölümünde ayrıntılı olarak verilen Maastrihtiyen yaģlı Tortumçayı Volkaniti ne ait kayaçlar oluģturur. Tortumçayı Volkaniti, spilitik ve bazaltik lavlardan oluģur. Regülatör yerinde sol sahilde gözlenen spilitik ve bazaltik lavlardan oluģan bu birim spilitik bazalt olarak tanımlanmıģtır. Spilitik bazalt; koyu yeģil, koyu gri ve siyahımsı renkli, genelde az ayrıģmıģ-taze, dayanımlıorta dayanımlı, orta sık, yer yer sık eklemli, alterasyon zonlarında kırmızımsı ile kirli sarımsı arası renkli, taze yüzeyleri ise koyu yeģilimsi-siyahımsıdır. BoĢlukları kalsit, zeolit ve sekonder kuvarsla doldurulmuģ, altere zonlarında yer yer küçük pirit kristallerine rastlanır. Sol sahilde göl alanına doğru gözlenen spilitik bazalt, bazı kesimlerde (nehir yatağına yakın) boyutları yer yer bir metreye ulaģan elipsoidal, boğumlu elipsoidal Ģeklindeki yastık lavlardan oluģur. Yöredeki diğer kayaçlara göre daha dik topoğrafyagöstermesi ile dikkat çeker. Regülatör yerinde sol sahilde açılan RSK-2 no.lu sondaj kuyusunda yamaç molozunun 6.00 m altında Tortumçayı Volkaniti (spilitik basalt) yer alır. Yine sol sahilde planlanan çökeltim havuzu da alüvyon üzerinde yer alacaktır. Burada açılan RSK-3 no.lu sondaj kuyusunda alüvyon kalınlığı 15.00 m. den daha fazladır. Nehir yatağında ve sağ sahilde alüvyon bulunmaktadır. Sağ sahilde açılan RSK-1 no.lu sondaj kuyusunda alüvyon kalınlığı 25.00 m den fazladır. Regülatör yeri sağ sahilinde ortalama 40 m geniģliğinde alüvyon düzlüğü gözlenir. Alüvyon düzlüğünün bitiminden sonra 7-8 m yüksekliğinde dik bir yamaç molozu Ģevi yer alır. Sağ sahilde yamaç molozu üzerinde açılan RSK-4 no.lu sondaj kuyusunda yüzeyden itibaren 15.00 m kalınlığında yamaç molozu gözlenir. Yamaç 48

Ergöz Elektrik Üretim ĠnĢ. San. ve Tic. A. ġ. Tortum Regülatörü, HES ve Kırma-Eleme molozunun altında ise spilitik bazalt yer alır. Regülatör yeri sağ sahilinde oluģturulacak sedde alüvyon ve yamaca doğru yamaç molozu birimi üzerinde yer alacaktır. Regülatör yerinde her iki sahilde yer alan alüvyon üstte 0.40-0.50 m kalınlığında killi kumlu çakıl; altta ise kumlu çakıl-blok özelliğindedir. Çakıl;gri, koyu gri, yeģilimsi gri, açık kahverengi renkli; ince-iri taneli, yarı yuvarlak-yarı köģeli, çoğunlukla bazalt, kireçtaģı, kumtaģı, kiltaģıkökenli; taze-az ayrıģmıģ ve dayanımlıdır.kum; Ġnce-iri tanelidir. Kum oranı %15 kadardır. Nehir kenarında gözlenebildiği kadarıyla Ġçerisinde %25-30 oranında blok gözlenir (hacımsal). Blok, ortalama 10-20 cm. maksimum 100 cm. boyutundadır. Regülatör yerinde açılan sondaj kuyusunda gözlendiği gibi nehir yatağında ve sağ sahilde alüvyon kalınlığı 25.00 m. den büyüktür. Sağ sahildeki yer alan yamaç molozu ise killi kumlu çakıl niteliğindedir. Çakıl; gri, koyu gri, yeģilimsi gri renkli, ince-iri taneli, köģeli, taze-az ayrıģmıģ, dayanımlı, bazalt kökenlidir. Kum; ince-iri taneli, bazalt kökenli, Kum oranı yaklaģık %15-20 kadardır. Kil; kuru mukavemeti yüksek, %10-15oranındagözlenir. Ġçerisinde %10-15 blok (hacımsal) yer alır. Maksimum blok boyutu 45 cm dir. Blokların tüm özellikleri çakıl gibidir. Yüzey gözlemlerine göre 7-8 metre yüksekliğindeki yamaç molozu malzemesi çok sıkıdır. Regülatör yeri sol sahil ana kaya olan spilitik bazalt üzerine oturacağı için az geçirimligeçirimsizdir. Nehir yatağında ve sağ sahilde yer alan alüvyon çok geçirimli-geçirimlidir. Yine sağ sahilde yamaçta gözlenen sıkı tutturulmuģ killi kumlu çakıldan oluģan yamaç molozu geçirimsizdir. Bu nedenle regülatörgövdesinin büyük bir bölümü geçirimli olacaktır. Bu nedenle alüvyon kil blanket veya membran ile kaplanmalıdır. Bu iģlemler yapılmazsa alüvyonda enjeksiyon yapılmalıdır. Göl Alanının Geçirimliliği Göl alanında sol sahilde altta Tortumçayı Volkaniti ve üste ise yer yer yamaç molozu ve regülatör yerinin 125 m. akıģ yukarısında alüvyon yer alır. Nehir yatağında ve sağ sahilde alüvyon, sağ yamaçta ise eksene yakın yerlerde yamaç molozu gözlenir. Nehir yatağında ve sağ sahilde her iki birimin altında da Tortumçayı Volkaniti devam eder. Tortumçayı Volkaniti göl alanında spilitik bazalt ile temsil edildiğinden geçirimsizdir. Yamaç molozu da sıkı tutturulmuģ killi kumlu çakıldan oluģur ve bu malzeme sıkı tutturulmuģ ve killi olduğundan geçirimsizdir. Göl alanında geniģ bir alanda gözlenen alüvyon ise çok geçirimli-geçirimlidir. Regülatör yerinde geçirimsizlik sağlanması durumunda göl alanından su kaçağı beklenmemektedir. Regülatörün inģaatı sırasında bu durum göz önünealınmalıdır. Aks Yerinin Duraylılığı Regülatör yerinde sol sahilde üstte ince bir yamaç molozu örtüsü gözlenir. Bunun 5-6 m. altında spilitik bazalt yer alır. Yine sol sahilde planlanan çökeltim havuzu da alüvyon üzerinde yer alacaktır. Regülatör yeri sağ sahilinde ortalama 40 m geniģliğinde alüvyon düzlüğü; alüvyon düzlüğünün bitiminden sonra 7-8 m kalınlığında dik bir yamaç molozu Ģevi gözlenir. Regülatör yeri sağ sahilinde oluģturulacak sedde bu iki birim üzerinde yer alacaktır. Nehir yatağında da alüvyon gözlenir. Regülatör yerinde açılan sondaj kuyularında gözlendiği gibi alüvyon kalınlığı 25.00 m den büyüktür. Regülatör yeri sol sahilde en üste yer alan 5-6 m. kalınlığındaki yamaç molozu örtüsü inģaat sırasında kaldırılacaktır. Çökeltim havuzu ise alüvyonun üstünde yer alacaktır. Nehir yatağında ve sağ sahilde yer alan alüvyon ve sağ sahilde yamaçta gözlenen yamaç molozu inģaat aģamasında gövdenin ve sağ sahil sedde yapısının altında yer alacaktır. Nehir 49

Ergöz Elektrik Üretim ĠnĢ. San. ve Tic. A. ġ. Tortum Regülatörü, HES ve Kırma-Eleme yatağındaki, sağ sahildeki ve çökeltim havuzu yerinde yer alan alüvyon genelde kumlu çakılblok özelliğindedir. Çakıl; ince-iri taneli, yarı yuvarlak-yarı köģeli, çoğunlukla bazalt, kireçtaģı, kumtaģı, kiltaģıkökenli; taze-az ayrıģmıģ ve dayanımlıdır.kum; Ġnce-iri tanelidir. Kum oranı %15 kadardır. Nehir kenarında gözlenebildiği kadarıyla Ġçerisinde %25-30 oranında blok gözlenir (hacımsal). Blok, ortalama 10-20 cm. maksimum 100 cm. boyutundadır.sağ sahildeki yer alan yamaç molozu ise killi kumlu çakıl niteliğindedir.çakıl; ince-iri taneli, köģeli, taze-az ayrıģmıģ, dayanımlı, Kum; ince-iri taneli, bazalt kökenli, Kum oranı yaklaģık %15 kadardır. Kil; kuru mukavemeti yüksek, %10-15oranındagözlenir. Ġçerisinde %10-15 blok (hacımsal) yer alır. Maksimum blok boyutu 45 cm dir. Blokların tüm özellikleri çakıl gibidir.yüzey gözlemlerine göre 7-8 metre yüksekliğindeki yamaçmolozu malzemesi Regülatör yerindetortumçayı Volkaniti, spilitik ve bazaltik lavlardan oluģur. Regülatör yerinde gözlenen spilitik ve bazaltik lavlardan oluģan bu birim spilitik bazalt olarak tanımlanmıģtır. Spilirik bazalt üzerinde açılan sondaj kuyularına RQD değeri %25-50 arasındadır. Bu değerlerin düģük olmasının sebebi sondajların yüzeye yakın (sığ), parçalı kırıklı kısımda açılmasından kaynaklanmaktadır. Sağ sahilde açılan RSK-4, no.lu sondaj kuyusundan alınan karot numuneleri üzerinde yapılan tek eksenli basınç deneyi sonuçlarına göre tek eksenli basınç dayanımı qu=639kg/cm 2, nokta yükleme değeri I s =37.4kg/cm 2, elastisite modülü ϵ=17.29 Gpa, poisson oranı V=0.260, doğal birim hacım ağırlık 26.30-26.57 kn/m 3, kohezyon c=134.5 kg/cm 2, ɸ=47 0 dir.kayacın jeoteknik özellikleri kullanılarak yapılan Jeomekanik Sınıflama-RMR(Bieniawski-1989) ya göre(54-77 puan arasında) yani Orta Kaya-Ġyi Kaya sınıfına girmektedir. ġev Duraylılık Analizleri Yapılan gözlemsel incelemelere ve açılan sondajlara göre regülatör yerinde mevcut durumda yamaçlarda bir stabilite problemi gözlenmemiģtir. Ġlerde regülatör yapımı sırasında oluģturulacak yapay Ģevlerin duraylılığını stabilite analizleri ile irdelenmiģtir. Sol sahilde üsteki yüzeyde yer alan 5-6 m. kalınlığındaki yamaç molozu kaldırılarak alttaki spilitik bazaltlarda kazı yapılacaktır. Bilindiği gibi volkanik kayaçlarda stabiliteyi etkileyen en önemli unsur akma yapısı ve eklem sistemleridir. Bunun için regülatör yerindesol sahilde ve yakın civarında spilitik bazaltlardan 30 noktadan 68adet süreksizlik ölçüleri alınmıģtır. Alınan ölçümlerin kontur diyagramı yapılarak yoğunlaģma noktaları Dips 5.0 Paket Programı kullanılarak bulunmuģtur. Buna göree 1 = 78/123 (N33E/78SE), E 2 =73/205 (N65W/73SW) olarak tespit edilmiģtir. Regülatör yerinde sol sahilde yamaç molozu altında yer alan spilitik bazaltta açılacak Ģevlerde yarma Ģevi 1 Y/2.5 D; alüvyonda açılacak Ģevlerde yarma Ģevi 3 Y/2 D; sağ sahilde yamaçta yer alan yamaç molozunda ise yarma Ģevi 2 Y/1 D olarak alınmalıdır. Yarma Ģevlerinin verilmesinde Karayolları Genel Müdürlüğü Teknik AraĢtırma Dairesi BaĢkanlığı Zemin Mekaniği ve Tün. ġb. Md. Ğü tarafından yayınlanan ġev Projelendirme Rehberi (1989) esas alınarak verilmiģtir. Sol sahil için yapılan kinematik analizler Dips.5.0 Paket programı yardımıyla yapılmıģtır. Analizlerde, yapılacak kazılarda uygulanacak Ģev oranı 1Y/2.5D, eklem dolguları ince kalsit Ģeklinde olduğu için içsel sürtünme açısı ( )=35 0 kazı duruģu sol sahil için ise N45E/68SE olarak alınmıģtır. Sol sahilde yapılan kinematik analiz sonuçlarına göre, sol sahilde açılacak kazılarda dairesel-düzlemsel-kama tipi kayma türünde stabilite bozuklukları oluģmayacaktır. Regülatör yeri sağ sahilde 7-8 m. yüksekliğinde dik olarak duran yamaç molozu killi kumlu çakıl niteliğinde olup çok sıkıdır. Burada oluģturulacak sedde de yarma Ģevi 2 Y/1 D olarak alınmalıdır. Sağ sahildeki kazı duruģu N45E/28NW olarak alınmıģtır. 50

Ergöz Elektrik Üretim ĠnĢ. San. ve Tic. A. ġ. Tortum Regülatörü, HES ve Kırma-Eleme Ancak kazı esnasında izlenecek Ģartların durumuna göre belirtilen Ģev oranlarının yerinde ve Ģartlara uygun olarak belirlenmesi daha uygun olacaktır. Kazılarda palye yükseklikleri maksimum 10 m, palye geniģlikleri ise enaz 3 m olması önerilir. Göl Alanının Duraylılığı Göl alanında, sol sahilde altta spilitik bazalt ve üste ise yer yer yamaç molozu ve kuyruk suyuna doğru ise alüvyon yer alır. Nehir yatağında ve sağ sahilde alüvyon, sağ sahilde yamaçta yamaç molozu gözlenir. Nehir yatağında ve sağ sahilde her iki birimin altında da Tortumçayı Volkaniti (spilitik bazalt) yer alır. Sağ sahilde yer alan yamaç molozu kazı sırasında önerilen proje Ģevi (3 yatay / 2 düģey) göl alanına doğru da 25 m lik bir kısımda, regülatörün su ile dolması durumunda kaymayı önlemek amacıyla yeniden düzenlenmelidir. Bu kısım dıģında göl alanında yer alanbirimlerde duraylılık açısından herhangi bir sorunla karģılaģılmayacaktır. Diğer Yapı Yerlerinin Duraylılığı Enerji Tüneli ve Denge Bacası Tortum HES enerji tüneli Tortum Çayı nın sol sahilinde yer alır. Enerji tüneli 3500 m uzunluğunda ve 3.30 m çapındadır. Tünel giriģinden itibaren 0+000-0+235km. ler arası tünel doğrultusu K42 0 B, Km 0+235-2+445arası tünel doğrultusu K12 0 D, Km 2+445-3+500arası tünel doğrultusu K06 0 B, En sonunda Km 3+500-3+670 arasında 170 m lik cebri boru tüneli K85 0 D doğrultusunda yer alır.ayrıca tünel açımı sırasında kullanılmak amacı ile tünelin 1555 metresinde nehir kenarından baģlayıp N85 0 E doğrultusunda (tünel doğrultusu azimutu 265 0 ) 82 m uzunluğundaki yaklaģım tüneli yer alır. Enerji tüneli güzergahının 0+000-0+235 km. leri arasındaki bölümünde Maastrihtiyen yaģlı spilitik ve bazaltik lavlardan (spilitik bazalttan)oluģan Tortumçayı Volkaniti (Kto); 0+235-2+445 km. leri arasındaki bölümünde Berriasiyen-Apsiyen yaģlı çörtlü mikrit ve killi mikritten oluģan Soğukçam Formasyonu (Ks);2+445-3+500 km. leri arasında ise tekrar Oksfordiyen-Berriasiyen yaģlı Olurdere Formasyonu (JKo) yer almaktadır. Ayrıca tünelin yüzeyinde Km 0+089-0+460 ve 0+975-1+240 arasında Susuz Formasyonunun Dutlu ÇakıltaĢı Üyesi (Tosd) yer alır. Km 0+000-0+235 arasındaki bölümde yer alan Maastrihtiyen yaģlı Tortumçayı Volkaniti (Kto), yer alır. Tortumçayı Volkaniti, genellikle spilitik ve bazaltik lavlardan oluģur. Regülatör yerinde ayrıntılı olarak tanımlanan birim, spilitik bazalt olarak adlandırılmıģtır. Spilitik bazalt; koyu yeģil, koyu gri ve siyahımsı renkli, genelde az ayrıģmıģ-taze, dayanımlıorta dayanımlı, orta sık, yer yer sık eklemli, süreksizlik aralıkları geniģ, süreksizlik yüzeylerinin açıklığı çok dar, aģırı dar, yer yer kapalı, yüzeyleri düzlemsel, pürüzlü-az pürüzlü yer yer belirgin sırtlı, yer yer oksitlidir. Alterasyon zonlarında kırmızımsı ile kirli sarımsı arası renkli, taze yüzeyleri ise koyu yeģilimsi-siyahımsıdır. BoĢlukları kalsit, zeolit ve sekonder kuvarsla doldurulmuģ, altere zonlarında yer yer küçük pirit kristallerine rastlanır. Sol sahilde göl alanına doğru gözlenen spilitik bazalt, bazı kesimlerde (nehir yatağına yakın) elipsoidal, boğumlu elipsoidal Ģeklindeki yastık lavlardan oluģur. Yöredeki diğer kayaçlara göre daha dik topoğrafya göstermesi ile dikkat çeker. Mostralarında aģırı kırıklı zonların gözlenmediği orta sık-sık eklemli olan spilitik bazalttaki RQD değerlerinin genellikle %60-90 olduğu tahmin edilmiģtir. 51

Ergöz Elektrik Üretim ĠnĢ. San. ve Tic. A. ġ. Tortum Regülatörü, HES ve Kırma-Eleme Tünel güzergahı boyunca, yeraltı su tablasının nehir seviyesine yakın olması ve tünelin kuru olan kaya koģullarında açılması beklenmektedir. Tünel güzergahı boyunca yüzeyden saptanamamıģ olan küçük fay zonlarıyla karģılaģılması mümkündür. Bu tip zayıflık zonları, tünelin açımında önemli boyutta duraylılık sorunu yaratmayacak olmalarına karģın, anında desteklenmeleri uygun olacaktır. GeniĢliği fazla olan tüm zayıflık zonlarındaki gevģek malzemeler, bozuk zonların geniģliğinin en az iki katı derinliğe kadar temizlenerek betonla tıkaçlanmalıdır. Tünel giriģ ve çıkıģ ağızlarındaki yaklaģık 20 m. lik kesimlerde ve fay zonlarında sistematik kaya bulonu ile çelik hasır takviyeli iki kat püskürtme betonu uygulanmalı ve gerektiğinde çelik iksa kullanılmalıdır. IV.2.2.4. Proje sınırları içindeki alan için yamaç stabilizesi, yamaçlardaki kayma hareketlerini gösteren harita, kayma analizi (hafriyat atığı olması durumunda da uygulanmalıdır) Proje alanı sınırları içerisinde yer yer yağıģın etkisi ile yamaçlarda küçük çapta kayma hareketleri gözlenmiģtir. Bu kayma hareketleri küçük çapta ve sadece yağıģın etkisi ile oluģtuğundan proje ünitelerine herhangi bir olumsuz etki göstermeyeceği öngörülmektedir. Söz konusu kayma hareketleri mühendislik jeolojisi bölümünde ve jeoteknik etüt raporları içerisinde de detaylı olarak bilgi verilmiģtir. Yapılan gözlemsel incelemelere ve açılan sondajlara göre regülatör yerinde mevcut durumda yamaçlarda bir stabilite problemi gözlenmemiģtir. Ġlerde regülatör yapımı sırasında oluģturulacak yapay Ģevlerin duraylılığını stabilite analizleri ile irdelenmiģtir. Sol sahilde üsteki yüzeyde yer alan 5-6 m. kalınlığındaki yamaç molozu kaldırılarak alttaki spilitik bazaltlarda kazı yapılacaktır. Bilindiği gibi volkanik kayaçlarda stabiliteyi etkileyen en önemli unsur akma yapısı ve eklem sistemleridir. Bunun için regülatör yerinde sol sahilde ve yakın civarında spilitik bazaltlardan 30 noktadan 68 adet süreksizlik ölçüleri alınmıģtır. Alınan ölçümlerin kontur diyagramı yapılarak yoğunlaģma noktaları Dips 5.0 Paket Programı kullanılarak bulunmuģtur. Buna göre E 1 = 78/123 (N33E/78SE), E 2 =73/205 (N65W/73SW) olarak tespit edilmiģtir. Regülatör yerinde sol sahilde yamaç molozu altında yer alan spilitik bazaltta açılacak Ģevlerde yarma Ģevi 1 Y/2.5 D; alüvyonda açılacak Ģevlerde yarma Ģevi 3 Y/2 D; sağ sahilde yamaçta yer alan yamaç molozunda ise yarma Ģevi 2 Y/1 D olarak alınmalıdır. Yarma Ģevlerinin verilmesinde Karayolları Genel Müdürlüğü Teknik AraĢtırma Dairesi BaĢkanlığı Zemin Mekaniği ve Tün. ġb. Müdürlüğü tarafından yayınlanan ġev Projelendirme Rehberi (1989) esas alınarak verilmiģtir. IV.2.2.5. Depremsellik ve doğal afet potansiyeli, Ġnceleme alanı T.C. Ġmar ve Ġskan Bakanlığı "Türkiye Deprem Bölgeleri Haritası (1996)" na göre 2. derece deprem bölgesi içerisindedir. ÇalıĢma alanının da içinde Erzurum ili ve ilçelerinden Olur, Oltu, Uzundere, Tortum, Narman, ġenkaya, Horasan, Köprüköy, AĢkale, Ilıca, Pasinler, Karayazı ilçeleri 2. derece deprem bölgesi; Tekmen, Çat, Karaçoban, Hınıs 1. derece deprem bölgesi; Pazaryolu ve Ġspir 3. derece deprem bölgesi sınırları içerisinde yer alır. Erzurum ili ve çevresinde 1881-1986 yılları arasında Afet ĠĢleri Genel Müdürlüğü- Deprem AraĢtırma Dairesince magnitüdü 4.2-7.9 arasında değiģen 258 adet deprem kaydedilmiģtir. Depremlerin magnitüd-frekans iliģkisi kurulmuģtur. Deprem Ģiddeti ile yatay ivme bağıntısından IX. Ģiddetindeki depremin yatay yer ivmesinin 0.30 g olduğu görülür. Ayrıca, DAD,1996 ya göre 2. Derece Deprem Bölgesine karģılık gelen olası maksimum yer ivmesi değeri a max = 0.30-0.40 g dir. Bu aģamada emniyet bakımından yatay yer ivmesi 0.35 g veya daha yüksek seçilebilir (Tablo IV.2.2.5.1). 52

Sıra No Adet Sıra No Adet Sıra No Adet Sıra No Adet Ergöz Elektrik Üretim ĠnĢ. San. ve Tic. A. ġ. Tortum Regülatörü, HES ve Kırma-Eleme Türkiye deprem bölgeleri haritası ile Erzurum ili deprem bölgeleri haritası sırasıyla ġekil IV.2.2.5.1 ve ġekil IV.2.2.5.2 de verilmiģtir. Ayrıca Afet ĠĢleri Genel Müdürlüğü- Deprem AraĢtırma Dairesi BaĢkanlığı tarafından 1986-2006 yılları arasında en büyüğünün magnitüdü 6.0 olmak üzere magnitüdü 4.0-6.0 arasında olan 51 adet deprem kaydedilmiģtir. Bölgede yapısal hasara yol açan depremler, Kuzey Anadolu Fayı ve Erzurum ili içerisinde gözlenen diğer diri faylar boyunca oluģmuģtur. Bölgenin güneybatısında yer alan Kuzey Anadolu Fayı nın proje alanına olan uzaklığı yaklaģık 131 km kadardır. ÇalıĢma alanının Kuzey Anadolu Fayı ile Doğu Anadolu Fayı nın kesim noktasına olan uzaklığı ise yaklaģık 135 km dir. Proje kapsamında yer alan yapıların inģası sırasında, 14.07.2007 tarih ve 26582 sayılı Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe giren Afet Bölgelerinde Yapılacak Yapılar Hakkında Yönetmelik, 06.03.2007 tarih ve 26454 sayılı Resmi Gazete'de yayımlanarak yürürlüğe giren Deprem Bölgelerinde Yapılacak Binalar Hakkında Yönetmelik ve 03.05.2007 tarih ve 26511 sayılı Resmi Gazete'de yayımlanarak yürürlüğe giren Deprem Bölgelerinde Yapılacak Binalar Hakkında Yönetmelikte DeğiĢiklik Yapılmasına ĠliĢkin Yönetmelik hükümlerine titizlikle uyulacaktır. Tablo IV.2.2.5. 1. Tortum HES Enerji Tüneli Km 0+000-0+235 Arası (Tortumçayı Volkaniti) Mühendislik Jeolojisi Veri Formu PROJE : YERĠ : DuruĢu MÜHENDİSLİK JEOLOJİSİ VERİ FORMU TORTUM HAVZASI TORTUM HES PROJESİ ENERJİ TÜNELİ (Km 0+000-0+235 arası) Ölçülmüş Süreksizlikler DuruĢu Doğrultu/ Eğim Eğim Yönü/Eğim Doğrultu/ Eğim Eğim Yönü/Eğim 1 N34E/80SE 124/80 2 16 N70W/65SW 020/65 2 2 N36E/82SE 126/82 2 17 N60W/70SW 210/60 2 3 N40E/85SE 130/85 2 18 N70W/68SW 200/68 2 4 N35E/78SE 125/78 2 19 N72W/70 SW 198/70 2 5 N42E/80SE 132/80 2 20 N73W/80 SW 197/80 2 6 N60W/80SW 265/80 3 21 N63W/78 SW 207/78 2 7 N50W/78SW 260/78 3 22 N74W/80 SW 207/80 2 8 N70W/65SW 020/55 2 23 N65W/85 SW 2 9 N65W/60SW 015/60 2 24 N64W/80 SW 206/85 2 10 N72W/80SW 018/80 2 25 N50W/80SW 275/80 2 11 N35E/79SE 125/75 3 26 N35E/75SE 275/75 3 12 N40E/83SE 130/83 2 27 N40E/82SE 275/82 3 13 N30E/78SE 132/78 3 28 N25E/78SE 020/62 2 14 N28E/76SE 135/76 2 29 N30E/77SE 278/77 3 15 N25E/80SE 132/80 2 30 N34E/78SE 3 YERĠ : DuruĢu ENERJĠ TÜNELĠ (Km 0+235-2+445 arası) ÖlçülmüĢ Süreksizlikler DuruĢu 68 Doğrultu/ Eğim Eğim Yönü/Eğim Doğrultu/ Eğim Eğim Yönü/Eğim 1 N59W/30SW 211/30 5 23 N38W/75NE 4 2 N65W/37SW 205/37 5 24 N40W/72NE 4 53

Sıra No Adet Sıra No Adet Ergöz Elektrik Üretim ĠnĢ. San. ve Tic. A. ġ. Tortum Regülatörü, HES ve Kırma-Eleme 3 N32W/35SW 238/35 2 25 N75E/60NW 3 4 N50W/30SW 220/30 4 26 N70E/62NW 3 5 N62W/35SW 208/35 4 27 N78E/50NW 4 6 N60W/35SW 210/35 5 28 N10W/80NE 4 7 N74W/25SW 196/25 2 29 N08W/75NE 4 8 N60W/32SW 210/32 4 30 N60E/70NW 3 9 N55W/35SW 215/35 5 31 N62E/72NW 3 10 N60W/35SW 210/35 4 32 N58W/67NE 4 11 N35W/34SW 235/34 2 33 N60W/65NE 4 12 N74W/30SW 196/30 2 34 N69E/55NW 2 13 N70W/28SW 200/28 3 35 N75E/50NW 2 14 N62W/35SW 208/35 5 36 N35W/72NE 4 15 N57W/34SW 213/34 4 37 N40W/75NE 4 16 N74W/35SW 196/35 2 38 N70E/55NW 3 17 N52W/30SW 218/30 3 39 N15W/78NE 3 18 N57W/35SW 213/35 5 40 N44W/72NE 4 192 N62W/35SW 208/35 4 41 N70E/60NW 2 0 20 N60W/28SW 210/28 5 42 N60E/75NW 2 21 N59W/30SW 211/30 5 43 N62E/75NW 2 22 N65W/32SW 205/32 4 44 N60W/67NE 4 156 Yeri : Enerji Tüneli (Km 2+445-3+500 Arası) ÖlçülmüĢ Süreksizlikler DuruĢu DuruĢu Doğrultu/ Eğim Eğim Yönü/Eğim Doğrultu/ Eğim Eğim Yönü/Eğim 1 N58E/45SE 148/45 4 27 N42E/40SE 132/40 3 2 N81E/40SE 171/40 4 28 N68E/34SE 3 3 N75E/40SE 165/40 4 29 N57W/85SW 3 4 N70E/40SE 160/40 4 30 N45E/80NW 3 5 N59E/45SE 141/45 4 31 N70E/80NW 3 6 N72E/35SE 160/35 4 32 N45W/82SW 3 7 N39E/40SE 129/40 4 33 N50W/85SW 4 8 N63E/45SE 153/45 4 34 N60W/75SW 4 9 N68E/42SE 158/42 4 35 N65W/74SW 3 10 N62E/40SE 152/40 4 36 N68W/80SW 3 11 N82E/43SE 172/43 4 37 N63W/78SW 3 12 N75E/35SE 165/35 4 38 N45W/72SW 3 13 N80E/38SE 170/38 4 39 N50W/74SW 3 14 N57E/35SE 147/35 4 40 N40W/85SW 3 15 N43E/47SE 133/47 4 41 N35W/85SW 3 16 N63E/44SE 153/44 4 42 N50W/85SW 3 17 N65E/42SE 155/42 4 43 N47E/80NW 3 18 N60E/45SE 150/45 4 44 N50E/82NW 3 19 N35E/42SE 125/42 4 45 N60E/85NW 3 20 N64E/38SE 154/38 4 46 N63E/80NW 3 21 N40E/47SE 130/47 3 47 N65E/77NW 3 22 N82E/42SE 172/42 3 48 N80E/75NW 3 23 N85E/45SE 175/45 3 49 N82E/70NW 3 24 N78E/35SE 168/35 3 50 N60E/72NW 3 54

Ergöz Elektrik Üretim ĠnĢ. San. ve Tic. A. ġ. Tortum Regülatörü, HES ve Kırma-Eleme 25 N80E/30SE 170/30 3 51 N45E/80NW 3 26 N78E/36SE 168/36 3 52 N48E/73NW 3 178 ġekil IV.2.2.5. 1. Proje Alanını Gösterir Deprem Haritası 55

Ergöz Elektrik Üretim ĠnĢ. San. ve Tic. A. ġ. Tortum Regülatörü, HES ve Kırma-Eleme ġekil IV.2.2.5. 2. Erzurum Ġli Deprem Bölgeleri Haritası (Bayındırlık ve Ġskan Bakanlığı, 1996) 56

Ergöz Elektrik Üretim ĠnĢ. San. ve Tic. A. ġ. Tortum Regülatörü, HES ve Kırma-Eleme IV.2.2.6. Jeoteknik etüt raporu (proje kapsamındaki tüm ünitelerin detaylı jeoteknik etütleri), Proje kapsamındaki tüm ünitelerin jeoteknik etüt raporları ile kinametik analizlerle ilgili çizimler Ek-22 de verilmiģtir. Regülatör Yeri Mühendislik Jeolojisi Regülatör yerinde anakaya spilitik ve bazaltik volkanik birimlerdir. Tortum Çayı yatağında alüvyon bulunmaktadır. Sol sahilde anakaya yüzeylenirken sağ sahilde alüvyal yelpazeye bulunmaktadır. Alüvyal yelpaze altında ise anakaya volkaniklerdir. Akarsu yatağında bulunan alüvyon az killi, az siltli, çakıllı, az bloklu kumdur. Çakıl ve blok tane boyuna sahip malzeme genelde yuvarlak yarı yuvarlak niteliktedir. Regülatör yerinde ana kaya durumunda spilitik ve bazaltik lavlardan oluģan birim, koyu yeģil, koyu gri ve siyahımsı rengi ve göreli dik topografyası ile dikkati çeker. Alterasyon zonlarından kırmızımsı ile kirli sarımsı arası renkler baskındır. Taze yüzeyleri ise koyu yeģilimsi siyahımsıdır. Birim çoğunlukla, boyutları yer yer bir metreye ulaģan elipsoidal, boğumlu elipsoidal Ģeklindeki yastık lavlardan oluģur ve bazen diyabazik veya mikrogabroyik özellikler sergiler. BoĢlukları kalsit, zeolit ve sekonder kuvarsla doldurulmuģ spilit ve spilitik bazaltların altere zonlarında küçük pirit kristallerine rastlanır. Mikrogabroyik özellikler gösterenlerde plajiyoklaslar ile çubuksu ve iğnemsi amfibol kristalleri çıplak gözle kolaylıkla seçilebilmektedir. Regülatör yerinde bulunan alüvyon sert ve sağlam görünümlü olup taģıma gücü açısından sorun oluģturmayacak niteliktedir. Anakayada yapılacak olan Ģev kazılarında 3 düģey 1 yatay alınabilir. Alüvyon kazılarında ise 1 düģey 2,5 yatay sev oranının verilmesi yeterli olabilecektir. Kesin proje aģamasında regülatör yerinde alüvyon anakaya sınırını tespit etmek, anakayanın jeoteknik özelliklerini belirlemek amacıyla sondajlar açılacaktır. Sondajlardan elde edilen veriler ıģığında yapı yerinde taģıma gücü belirlenecektir. Bu amaçla açılacak olan sondajlara iliģkin öneriler jeoloji paftalarında verilmektedir. Regülatör ekseninde en az 3 adet çökeltim havuzu yerinde en az 1 adet sondaj açılacaktır. Kuyularda yapılacak olan BST deneyleri ile anakayanın geçirimlilik özelliği hakkında bilgilere ulaģıp bu verilere göre enjeksiyon perdesi tasarımı yapılacaktır. Ġletim Sistemi Mühendislik Jeolojisi Tortum Çayı sol sahilinde 800.10 m uzunluğunda koruge boru ve 1757.50 m uzunluğunda tünel ile toplam 2557.60 m uzunluğunda iletim hattına sahiptir. Ġletim hattının baģlangıcında regülatör yerinde yüzeylenen spilitik, bazaltik lavlardan oluģan volkanikler bulunmaktadır. Boru güzergahında Kretase yaģlı killi kireçtaģı silttaģı bulunmaktadır. Koruge boru güzergahında aktif veya potansiyel heyelan alanlarına rastlanmamaktadır. Ġletim tünelinin baģlangıcında kireçtaģı, konglomera, çamurtaģı, kumtaģından oluģan jeolojik birimler içerinde tünel kazıları yapılacaktır. Daha sonda tünelin yaklaģık 1550 57

Ergöz Elektrik Üretim ĠnĢ. San. ve Tic. A. ġ. Tortum Regülatörü, HES ve Kırma-Eleme metrelik bölümünde killi kireçtaģı, sittaģı birimleri içerisinde tünel kazıları gerçekleģtirilecektir. Tünelin son bölümünde ise Üst Jura Alt Kretase yaģlı kumtaģı, kiltaģı ardalanmasından oluģan birim içerinde tünel kazıları yapılacaktır. RMR kaya kütlesi sınıflama sistemine göre her üç formasyonda orta zayıf kaya kütlesi sınıfındadır. Kesin proje aģamasında tünel giriģ ve çıkıģında birer adet ek olarak tünel güzergahında en az bir adet olmak üzere toplam üç adet araģtırma sondajları açılacak ve tünel güzergahında geçilecek olan kayaçların kütlesel özellikleri ile ilgili bilgilere ulaģılacaktır. Cebri Boru Güzergahı ve Santral Yeri Mühendislik Jeolojisi Cebri boru güzergahı ve santral yerinde Geç Jura Erken Kretase yaģlı, genelde koyu renkli, bitki kırıntılı, pelesipodlu, tüfit ara katmanlı kumtaģı silttaģı marn ardalanmasından meydana gelen Olurdere Formasyonu yüzeylenmektedir. Oldukça sert bir topoğrafya sunan bu yapı yerlerinde potansiyel veya aktif heyelan alanlarına rastlanmamaktadır. Ancak kuyruksuyu kanalı batısında yer alan yamaçta pasif heyelan söz konusudr. Kuyruksuyu kanalını bu heyelan riskinde korumak için topuk görevi görecek olan kuyruksuyu kanalı koruma seddesi planlanmıģtır (Ek-13). Santral yerinde üstte alüvyon altta ise Olurdere Formasyonu bulunmaktadır. Santral yapısı üstteki alüvyon kaldırılarak anakayanın sağlam bölümleri üzerine oturtulacağından taģıma gücü açısından bir sorunla karģılaģılmayacağı düģünülmektedir. Temel Sondajlar Proje kapsamında 510.00 metre derinliğinde toplam 14 adet temel araģtırma kuyusu açılmıģtır. Kuyuların 4 adedi regülatör yerinde, 3 adedi enerji tünelinde, 3 adedi santral yerinde, 1 adedi denge bacasında ve 2 adedi de enerji tüneli çıkıģında açılmıģtır. Kuyuların tamamı düģey doğrultuda ve karotlu olarak açılmıģ olup, kuyu açımında genelde kısa metrajlı kuyularda hidrolik baskı ile ilerlemenin sağlandığı düz dolaģımlı klasik tipteki rotary sondaj makinesi kullanılmıģtır. Tablo IV.2.2.6.1 de verilen kuyu koordinatları kuyuların açımından sonra yerinde alınmıģ koordinatlardır. Tüm kuyularda kuyu çapları 76 mm olarak gerçekleģmiģtir. Temel araģtırma kuyularından sağlanan veriler yardımıyla yapı yerlerindeki formasyonların jeolojik ve mühendislik özellikleri, geçirimlilik değerleri ve kaya sınıflama sistemleri yüzey jeolojisi ile kıyaslanarak irdelenmiģ, yeraltı suyu ölçümleri yapılmıģtır. 58

Ergöz Elektrik Üretim ĠnĢ. San. ve Tic. A. ġ. Tortum Regülatörü, HES ve Kırma-Eleme Tablo IV.2.2.6. 1. Tortum HES Proje Kapsamında Açılan Temel Sondaj Kuyularına ĠliĢkin Karakteristikler KOT (m) Kuyu No Kuyu Yeri DER. (m) Koordinat Uygulamala X Y Geçilen Seviyeler SPT Sızma BST RSK-1 Regülatör Yeri (Sağ Sahil) 25.00 1220 4479898K 711709D Alüvyon +5 +6-5.50 RSK-2 Regülatör Yeri (Sol Sahil) 15.00 1221 4479872K 711740D Yamaç Mol.+Spilitik Bazalt - - - 3.50 RSK-3 Regülatör Yeri (Sağ Sahil) 15.00 1220 4479956K 711764D Alüvyon+Spilitik Bazalt - - - 3.75 RSK-4 Regülatör Yeri (Sağ Sahil-Ya) 30.00 1230 4479880K 711800D Yamaç Mol.+Spilitik Bazalt - - +7 13.25 SSK-1 Santral Yeri 30.00 1175 4483459K 712037 Yamaç Molozu+KumtaĢı, Marn - - +5 12.00 SSK-2 Santral Yeri 30.00 1164 4483413K 712063 Alüvyon+KumtaĢı, Marn (FliĢ) +5 - - 2.50 SSK-3 Santral Yeri 30.00 1167 4483553K 712067 Alüvyon - - - 4.50 TSK-2 Denge Bacası 85.00 1245 4483431K 711801D KiltaĢı, Marn yer yer KumtaĢı - - +15 - TSK-4 Enerji Tüneli ÇıkıĢı 20.00 1170 4483488K 712044D Alüvyon+Yamaç Molozu - - - 10.20 TSK-5 Enerji Tün. Çık.(Santral Yeri) 25.00 1170 4483437K 712048D KiltaĢı, Marn yer yer KumtaĢı - - +6 10.50 T-1 Enerji Tüneli 60.00 1147 4480616K 711814D Yamaç Mol.+KumtaĢı-SilttaĢı - - - - T-2 Enerji Tüneli 55.00 1167 4483531K 712067D KireçtaĢı (Mikrit) - - - - T-3 Enerji Tüneli 50.00 1167 4483531K 712067D KumtaĢı,KiltaĢı, yer yer Marn - - - - RSK-1 Regülatör Yeri (Sağ Sahil) 25.00 1220 4479898K 711709D Alüvyon +5 +6-5.50 YAS (m) 59

Ergöz Elektrik Üretim ĠnĢ. San. ve Tic. A. ġ. Tortum Regülatörü, HES ve Kırma-Eleme Aks Yerinin Geçirimliliği Tortum regülatörü Tortum Çayı üzerinde, 1213.50 m. dere yatağı kotunda, karģıdan alıģlı kapaklı tiptedir. Maksimum su kotu 1220.00m dir. Regülatör yeri 990 km 2 yağıģ alanına sahiptir. Yapı yerinin temel kayasını jeolojik özellikleri Stratigrafik Jeoloji bölümünde ayrıntılı olarak verilen Maastrihtiyen yaģlı Tortumçayı Volkaniti ne ait kayaçlar oluģturur. Tortumçayı Volkaniti, spilitik ve bazaltik lavlardan oluģur. Regülatör yerinde sol sahilde gözlenen spilitik ve bazaltik lavlardan oluģan bu birim spilitik bazalt olarak tanımlanmıģtır. Spilitik bazalt;koyu yeģil, koyu gri ve siyahımsı renkli, genelde az ayrıģmıģ-taze, dayanımlıorta dayanımlı, orta sık, yer yer sık eklemli, alterasyon zonlarında kırmızımsı ile kirli sarımsı arası renkli, taze yüzeyleri ise koyu yeģilimsi-siyahımsıdır. BoĢlukları kalsit, zeolit ve sekonder kuvarsla doldurulmuģ, altere zonlarında yer yer küçük pirit kristallerine rastlanır.sol sahilde göl alanına doğru gözlenen spilitik bazalt, bazı kesimlerde (nehir yatağına yakın) boyutları yer yer bir metreye ulaģan elipsoidal, boğumlu elipsoidal Ģeklindeki yastık lavlardan oluģur.yöredeki diğer kayaçlara göre daha dik topoğrafyagöstermesi ile dikkat çeker. Regülatör yerinde sol sahilde açılan RSK-2 no.lu sondaj kuyusunda yamaç molozunun 6.00 m altında Tortumçayı Volkaniti (spilitik basalt) yer alır. Yine sol sahilde planlanan çökeltim havuzu da alüvyon üzerinde yer alacaktır. Burada açılan RSK-3 no.lu sondaj kuyusunda alüvyon kalınlığı 15.00 m. den daha fazladır. Nehir yatağında ve sağ sahilde alüvyon bulunmaktadır. Sağ sahilde açılan RSK-1 no.lu sondaj kuyusunda alüvyon kalınlığı 25.00 m den fazladır. Regülatör yeri sağ sahilinde ortalama 40 m geniģliğinde alüvyon düzlüğü gözlenir. Alüvyon düzlüğünün bitiminden sonra 7-8 m yüksekliğinde dik bir yamaç molozu Ģevi yer alır. Sağ sahilde yamaç molozu üzerinde açılan RSK-4 no.lu sondaj kuyusunda yüzeyden itibaren 15.00 m kalınlığında yamaç molozu gözlenir. Yamaç molozunun altında ise spilitik bazalt yer alır. Regülatör yeri sağ sahilinde oluģturulacak sedde alüvyon ve yamaca doğru yamaç molozu birimi üzerinde yer alacaktır. Regülatör yerinde her iki sahilde yer alan alüvyon üstte 0.40-0.50 m kalınlığında killi kumlu çakıl; altta ise kumlu çakıl-blok özelliğindedir. Çakıl; gri, koyu gri, yeģilimsi gri, açık kahverengi renkli; ince-iri taneli, yarı yuvarlak-yarı köģeli, çoğunlukla bazalt, kireçtaģı, kumtaģı, kiltaģıkökenli; taze-az ayrıģmıģ ve dayanımlıdır.kum; Ġnce-iri tanelidir. Kum oranı %15 kadardır. Nehir kenarında gözlenebildiği kadarıyla Ġçerisinde %25-30 oranında blok gözlenir (hacımsal). Blok, ortalama 10-20 cm. maksimum 100 cm. boyutundadır. Regülatör yerinde açılan sondaj kuyusunda gözlendiği gibi nehir yatağında ve sağ sahilde alüvyon kalınlığı 25.00 m. den büyüktür. Sağ sahildeki yer alan yamaç molozu ise killi kumlu çakıl niteliğindedir. Çakıl; gri, koyu gri, yeģilimsi gri renkli, ince-iri taneli, köģeli, taze-az ayrıģmıģ, dayanımlı, bazalt kökenlidir. Kum; ince-iri taneli, bazalt kökenli, Kum oranı yaklaģık %15-20 kadardır. Kil; kuru mukavemeti yüksek, %10-15oranındagözlenir. Ġçerisinde %10-15 blok (hacımsal) yer alır. Maksimum blok boyutu 45 cm dir. Blokların tüm özellikleri çakıl gibidir. Yüzey gözlemlerine göre 7-8 metre yüksekliğindeki yamaç molozu malzemesi çok sıkıdır. Regülatör yeri sol sahil ana kaya olan spilitik bazalt üzerine oturacağı için az geçirimligeçirimsizdir. Nehir yatağında ve sağ sahilde yer alan alüvyon çok geçirimli-geçirimlidir. Yine sağ sahilde yamaçta gözlenen sıkı tutturulmuģ killi kumlu çakıldan oluģan yamaç molozu geçirimsizdir. Bu nedenle regülatörgövdesinin büyük bir bölümü geçirimli olacaktır. Bu nedenle alüvyon kil blanket veya membran ile kaplanmalıdır. Bu iģlemler yapılmazsa alüvyonda enjeksiyon yapılmalıdır. 60

Ergöz Elektrik Üretim ĠnĢ. San. ve Tic. A. ġ. Tortum Regülatörü, HES ve Kırma-Eleme Göl Alanının Geçirimliliği Göl alanında sol sahilde altta Tortumçayı Volkaniti ve üste ise yer yer yamaç molozu ve regülatör yerinin 125 m. akıģ yukarısında alüvyon yer alır. Nehir yatağında ve sağ sahilde alüvyon, sağ yamaçta ise eksene yakın yerlerde yamaç molozu gözlenir. Nehir yatağında ve sağ sahilde her iki birimin altında da Tortumçayı Volkaniti devam eder. Tortumçayı Volkaniti göl alanında spilitik bazalt ile temsil edildiğinden geçirimsizdir. Yamaç molozu da sıkı tutturulmuģ killi kumlu çakıldan oluģur ve bu malzeme sıkı tutturulmuģ ve killi olduğundan geçirimsizdir. Göl alanında geniģ bir alanda gözlenen alüvyon ise çok geçirimligeçirimlidir.regülatör yerinde geçirimsizlik sağlanması durumunda göl alanından su kaçağı beklenmemektedir. Regülatörün inģaatı sırasında bu durum göz önünealınmalıdır. Aks Yerinin Duraylılığı Regülatör yerinde sol sahilde üstte ince bir yamaç molozu örtüsü gözlenir. Bunun 5-6 m. altında spilitik bazalt yer alır. Yine sol sahilde planlanan çökeltim havuzu da alüvyon üzerinde yer alacaktır. Regülatör yeri sağ sahilinde ortalama 40 m geniģliğinde alüvyon düzlüğü; alüvyon düzlüğünün bitiminden sonra 7-8 m kalınlığında dik bir yamaç molozu Ģevi gözlenir. Regülatör yeri sağ sahilinde oluģturulacak sedde bu iki birim üzerinde yer alacaktır. Nehir yatağında da alüvyon gözlenir. Regülatör yerinde açılan sondaj kuyularında gözlendiği gibi alüvyon kalınlığı 25.00 m den büyüktür. Regülatör yeri sol sahilde en üste yer alan 5-6 m. kalınlığındaki yamaç molozu örtüsü inģaat sırasında kaldırılacaktır. Çökeltim havuzu ise alüvyonun üstünde yer alacaktır. Nehir yatağında ve sağ sahilde yer alan alüvyon ve sağ sahilde yamaçta gözlenen yamaç molozu inģaat aģamasında gövdenin ve sağ sahil sedde yapısının altında yer alacaktır. Nehir yatağındaki, sağ sahildeki ve çökeltim havuzu yerinde yer alan alüvyon genelde kumlu çakılblok özelliğindedir. Çakıl; ince-iri taneli, yarı yuvarlak-yarı köģeli, çoğunlukla bazalt, kireçtaģı, kumtaģı, kiltaģıkökenli; taze-az ayrıģmıģ ve dayanımlıdır. Kum; Ġnce-iri tanelidir. Kum oranı %15 kadardır. Nehir kenarında gözlenebildiği kadarıyla Ġçerisinde %25-30 oranında blok gözlenir (hacımsal). Blok, ortalama 10-20 cm. maksimum 100 cm. boyutundadır. Sağ sahildeki yer alan yamaç molozu ise killi kumlu çakıl niteliğindedir.çakıl; ince-iri taneli, köģeli, taze-az ayrıģmıģ, dayanımlı, Kum; ince-iri taneli, bazalt kökenli, Kum oranı yaklaģık %15 kadardır. Kil; kuru mukavemeti yüksek, %10-15oranındagözlenir. Ġçerisinde %10-15 blok (hacımsal) yer alır. Maksimum blok boyutu 45 cm dir. Blokların tüm özellikleri çakıl gibidir.yüzey gözlemlerine göre 7-8 metre yüksekliğindeki yamaçmolozu malzemesi Regülatör yerindetortumçayı Volkaniti, spilitik ve bazaltik lavlardan oluģur. Regülatör yerinde gözlenen spilitik ve bazaltik lavlardan oluģan bu birim spilitik bazalt olarak tanımlanmıģtır. Spilirik bazalt üzerinde açılan sondaj kuyularına RQD değeri %25-50 arasındadır. Bu değerlerin düģük olmasının sebebi sondajların yüzeye yakın (sığ), parçalı kırıklı kısımda açılmasından kaynaklanmaktadır. Sağ sahilde açılan RSK-4, no.lu sondaj kuyusundan alınan karot numuneleri üzerinde yapılan tek eksenli basınç deneyi sonuçlarına göre tek eksenli basınç dayanımı qu=639kg/cm 2, nokta yükleme değeri I s =37.4kg/cm 2, elastisite modülü ϵ=17.29 Gpa, poisson oranı V=0.260, doğal birim hacım ağırlık 26.30-26.57 kn/m 3, kohezyon c=134.5 kg/cm 2, ɸ=47 0 dir.kayacın jeoteknik özellikleri kullanılarak yapılan Jeomekanik Sınıflama-RMR(Bieniawski-1989) ya göre(54-77 puan arasında) yani Orta Kaya-Ġyi Kaya sınıfına girmektedir. 61

Ergöz Elektrik Üretim ĠnĢ. San. ve Tic. A. ġ. Tortum Regülatörü, HES ve Kırma-Eleme ġev Duraylılık Analizleri Yapılan gözlemsel incelemelere ve açılan sondajlara göre regülatör yerinde mevcut durumda yamaçlarda bir stabilite problemi gözlenmemiģtir. Ġlerde regülatör yapımı sırasında oluģturulacak yapay Ģevlerin duraylılığını stabilite analizleri ile irdelenmiģtir. Sol sahilde üsteki yüzeyde yer alan 5-6 m. kalınlığındaki yamaç molozu kaldırılarak alttaki spilitik bazaltlarda kazı yapılacaktır. Bilindiği gibi volkanik kayaçlarda stabiliteyi etkileyen en önemli unsur akma yapısı ve eklem sistemleridir. Bunun için regülatör yerindesol sahilde ve yakın civarında spilitik bazaltlardan 30 noktadan 68adet süreksizlik ölçüleri alınmıģtır. Alınan ölçümlerin kontur diyagramı yapılarak yoğunlaģma noktaları Dips 5.0 Paket Programı kullanılarak bulunmuģtur. Buna göree 1 = 78/123 (N33E/78SE), E 2 =73/205 (N65W/73SW) olarak tespit edilmiģtir. Regülatör yerinde sol sahilde yamaç molozu altında yer alan spilitik bazaltta açılacak Ģevlerde yarma Ģevi 1 Y/2.5 D; alüvyonda açılacak Ģevlerde yarma Ģevi 3 Y/2 D; sağ sahilde yamaçta yer alan yamaç molozunda ise yarma Ģevi 2 Y/1 D olarak alınmalıdır. Yarma Ģevlerinin verilmesinde Karayolları Genel Müdürlüğü Teknik AraĢtırma Dairesi BaĢkanlığı Zemin Mekaniği ve Tün. ġb. Md. Ğü tarafından yayınlanan ġev Projelendirme Rehberi (1989) esas alınarak verilmiģtir. Sol sahil için yapılan kinematik analizler Dips.5.0 Paket programı yardımıyla yapılmıģtır. Analizlerde, yapılacak kazılarda uygulanacak Ģev oranı 1Y/2.5D, eklem dolguları ince kalsit Ģeklinde olduğu için içsel sürtünme açısı ( )=35 0 kazı duruģu sol sahil için ise N45E/68SE olarak alınmıģtır. Sol sahilde yapılan kinematik analiz sonuçlarına göre, sol sahilde açılacak kazılarda dairesel-düzlemsel-kama tipi kayma türünde stabilite bozuklukları oluģmayacaktır. Regülatör yeri sağ sahilde 7-8 m. yüksekliğinde dik olarak duran yamaç molozu killi kumlu çakıl niteliğinde olup çok sıkıdır. Burada oluģturulacak sedde de yarma Ģevi 2 Y/1 D olarak alınmalıdır. Sağ sahildeki kazı duruģu N45E/28NW olarak alınmıģtır. Ancak kazı esnasında izlenecek Ģartların durumuna göre belirtilen Ģev oranlarının yerinde ve Ģartlara uygun olarak belirlenmesi daha uygun olacaktır.kazılarda palye yükseklikleri maksimum 10 m, palye geniģlikleri ise enaz 3 m olması önerilir. Göl Alanının Duraylılığı Göl alanında, sol sahilde altta spilitik bazalt ve üste ise yer yer yamaç molozu ve kuyruk suyuna doğru ise alüvyon yer alır. Nehir yatağında ve sağ sahilde alüvyon, sağ sahilde yamaçta yamaç molozu gözlenir. Nehir yatağında ve sağ sahilde her iki birimin altında da Tortumçayı Volkaniti (spilitik bazalt) yer alır.sağ sahilde yer alan yamaç molozu kazı sırasında önerilen proje Ģevi (3 yatay / 2 düģey) göl alanına doğru da 25 m lik bir kısımda, regülatörün su ile dolması durumunda kaymayı önlemek amacıyla yeniden düzenlenmelidir. Bu kısım dıģında göl alanında yer alanbirimlerde duraylılık açısından herhangi bir sorunla karģılaģılmayacaktır. Diğer Yapı Yerlerinin Duraylılığı Enerji Tüneli ve Denge Bacası Tortum HES enerji tüneli Tortum Çayı nın sol sahilinde yer alır. Enerji tüneli 3500 m uzunluğunda ve 3.30 m çapındadır. Tünel giriģinden itibaren 0+000-0+235km. ler arası tünel doğrultusu K42 0 B, Km 0+235-2+445arası tünel doğrultusu K12 0 D, Km 2+445-3+500arası tünel doğrultusu K06 0 B, En sonunda Km 3+500-3+670arasında 170 m lik cebri boru tüneli K85 0 D doğrultusunda yer alır.ayrıca tünel açımı sırasında kullanılmak amacı ile tünelin 1555 62

Ergöz Elektrik Üretim ĠnĢ. San. ve Tic. A. ġ. Tortum Regülatörü, HES ve Kırma-Eleme metresinde nehir kenarından baģlayıp N85 0 E doğrultusunda (tünel doğrultusu azimutu 265 0 ) 82 m uzunluğundaki yaklaģım tüneli yer alır. Enerji tüneli güzergahının 0+000-0+235 km. leri arasındaki bölümünde Maastrihtiyen yaģlı spilitik ve bazaltik lavlardan (spilitik bazalttan)oluģan Tortumçayı Volkaniti (Kto); 0+235-2+445 km. leri arasındaki bölümünde Berriasiyen-Apsiyen yaģlı çörtlü mikrit ve killi mikritten oluģan Soğukçam Formasyonu (Ks);2+445-3+500 km. leri arasında ise tekrar Oksfordiyen-Berriasiyen yaģlı Olurdere Formasyonu (JKo) yer almaktadır. Ayrıca tünelin yüzeyinde Km 0+089-0+460 ve 0+975-1+240 arasında Susuz Formasyonunun Dutlu ÇakıltaĢı Üyesi (Tosd) yer alır. Km 0+000-0+235 arasındaki bölümde yer alan Maastrihtiyen yaģlı Tortumçayı Volkaniti (Kto), yer alır. Tortumçayı Volkaniti, genellikle spilitik ve bazaltik lavlardan oluģur. Regülatör yerinde ayrıntılı olarak tanımlanan birim, spilitik bazalt olarak adlandırılmıģtır. Spilitik bazalt; koyu yeģil, koyu gri ve siyahımsı renkli, genelde az ayrıģmıģ-taze, dayanımlıorta dayanımlı, orta sık, yer yer sık eklemli, süreksizlik aralıkları geniģ, süreksizlik yüzeylerinin açıklığı çok dar, aģırı dar, yer yer kapalı, yüzeyleri düzlemsel, pürüzlü-az pürüzlü yer yer belirgin sırtlı, yer yer oksitlidir. Alterasyon zonlarında kırmızımsı ile kirli sarımsı arası renkli, taze yüzeyleri ise koyu yeģilimsi-siyahımsıdır. BoĢlukları kalsit, zeolit ve sekonder kuvarsla doldurulmuģ, altere zonlarında yer yer küçük pirit kristallerine rastlanır. Sol sahilde göl alanına doğru gözlenen spilitik bazalt, bazı kesimlerde (nehir yatağına yakın) elipsoidal, boğumlu elipsoidal Ģeklindeki yastık lavlardan oluģur. Yöredeki diğer kayaçlara göre daha dik topoğrafya göstermesi ile dikkat çeker. Mostralarında aģırı kırıklı zonların gözlenmediği orta sık-sık eklemli olan spilitik bazalttaki RQD değerlerinin genellikle %60-90 olduğu tahmin edilmiģtir. Tünel güzergahı boyunca, yeraltı su tablasının nehir seviyesine yakın olması ve tünelin kuru olan kaya koģullarında açılması beklenmektedir. Tünel güzergahı boyunca yüzeyden saptanamamıģ olan küçük fay zonlarıyla karģılaģılması mümkündür. Bu tip zayıflık zonları, tünelin açımında önemli boyutta duraylılık sorunu yaratmayacak olmalarına karģın, anında desteklenmeleri uygun olacaktır. GeniĢliği fazla olan tüm zayıflık zonlarındaki gevģek malzemeler, bozuk zonların geniģliğinin en az iki katı derinliğe kadar temizlenerek betonla tıkaçlanmalıdır. Tünel giriģ ve çıkıģ ağızlarındaki yaklaģık 20 m. lik kesimlerde ve fay zonlarında sistematik kaya bulonu ile çelik hasır takviyeli iki kat püskürtme betonu uygulanmalı ve gerektiğinde çelik iksa kullanılmalıdır. Bu aģamadaki bulgular doğrultusunda tünel güzergahının bu bölümünde yer alan kaya kütlesi sınıflama sistemleri RMR ve Q sistemlerine göre değerlendirilmiģ ve tünel açımı sırasında ihtiyaç duyulacak destekleme tipleri oransal olarak tahmin edilerek aģağıda belirtilmiģtir. 63

Ergöz Elektrik Üretim ĠnĢ. San. ve Tic. A. ġ. Tortum Regülatörü, HES ve Kırma-Eleme Km 0+000-0+235 arasında Kaya Kütlesi Sınıflama Sistemi-RMR Sistemi; Sınıflama Parametreleri: En Kötü KoĢullar ve RMR Puanı: En Ġyi KoĢullar ve RMR Puanı: 1)Tek eksenli basınç dayanımı;...100 MPa...9......210 MPa...14 2) RQD;...%60..2...%90...18 3) Süreksizlik aralığı;....10cm...7... 30 cm...9 4) Süreksizliklerin durumu: Süreksizliklerin devamlılığı;...3 m...4...3 m...4 Süreksizlik açıklığı;...1-5 mm...1...... 0.1-1 mm...4 Pürüzlülük;...pürüzlü-az pürüzlü...4...pürüzlü...5 Dolgu;...<5 mm...5...yok...6 AyrıĢma;...az ayrıģmıģ...5...taze...6 5) YAS durumu;...nemli......10...tamamen kuru...15 6) Süreksizlik yönelimi: Tünel;...çok uygun...0... çok uygun...0 Temel Kaya sınıfı: Tünel için Toplam RMR:...57...81 Temel için Toplam RMR:...57...81 DüzeltilmiĢ kaya sınıfı: Denetimli patlatma katsayısı =0.955 olarak alınmıģtır. Tünel için:...54-orta KAYA...77-ĠYĠ KAYA Temel için:... 54-ORTA KAYA...77-ĠYĠ KAYA Jeomekanik sınıflamaya göre düzeltilmiģ kaya sınıfı en kötü koģullarda RMR=54; en iyi koģullarda RMR= 77 olarak bulunmuģtur. Bu değerlere göre kaya kütlesi tünelcilik ve temel açısından en kötü koģullarda orta kaya en iyi koģullarda iyi kaya niteliğindedir. Buna göre destek sistemi orta kaya ve iyi kaya için Ģöyledir. Orta kaya için kazı destek sistemi; Üst kalot ve stros yöntemi (tepe çekirdek yöntemi) kullanılır. Önce tavanda baģlamak üzere 1.5-3 m lik ilerlemeler yapılabilir. Her patlatmasan sonra desteğe baģlanmalıdır. Destek aynanın 10 m gerisinde olacak Ģekilde tamamlanmalıdır. Tavanda ve duvarlarda 1.5-2 m aralıklarla 4 m uzunlukta düzenli bulonlama ile tavanda tel kafes yapılmalı. Tavanda 5-10 cm ve yanlarda 3 cm lik püskürtme betonu atılmalıdır. 3.3 m. çapındaki bir tünelin desteksiz ayakta kalabilme süresi 58 gündür. Ġyi kaya için kazı destek sistemi; Tam kesit yöntemi kullanılır. 1.5 m lik ilerlemelerle,desteği aynanın 20 m gerisinde olacak Ģekilde tamamlanır. Tavanda yer yer 3 m uzunluğunda ve 2.5 m aralıklı bulonlama ile seyrek olarak tel kafes ve gerektiği zaman tavanda 5 cm kalınlığında püskürtme betonu atılmalıdır. 3.3 m. çapındaki bir tünel için (RMR puanına göre)destekgerekmez. Yukarıda yapılan Jeomekanik Sınıflama-RMR Sistemine göre enerji tüneli regülatör yerinden (BaĢlangıç noktasından) cebri boru yönüne doğru açılmaktadır. Eğer tüneli cebri boru yönünden regülatör yerine doğru açarsak tabaka eğimine zıt yönde enerji tünelinin (0+235-0+000 km. ler arasında açılacağından süreksizlik yönelimine göre düzeltme puanında herhangi bir değiģiklik olmayacaktır. 64

Ergöz Elektrik Üretim ĠnĢ. San. ve Tic. A. ġ. Tortum Regülatörü, HES ve Kırma-Eleme Km 0+000-0+235 arasında Q Sınıflama Sistemi; En kötü koģullarda Q Sınıflama Sistemi: Sınıflama Parametreleri: Q Puanı 1) RQD %...(orta kaya)...60 2) Eklem takımı sayısı (Jn)...(iki eklem takımı ve geliģigüzel eklemler)...6 3) Eklem pürüzlülük sayısı (Jr)...(pürüzlü veya düzensiz, düzlemsel)... 1.5 4) Eklem alterasyon sayısı (Ja)(altere olmamıģ eklem yüzeyleri, yanlızca yüzeysel kirlenme) 1.0 5) Eklem su azaltma faktörü (Jw)..(kuru kazılar ya da küçük sızma)...1.0 6) Gerilim azaltma faktörü (SRF)...(kil veya kimyasal olarak ayrıģmıģ kaya içeren tek bir makaslama zonu (kazı derinliği >50 m)...2.5 Bu değerlerden kaya kütle kalitesi Q hesaplanır. Q = (RQD/Jn) x (Jr/Ja) x (Jw/SRF); Q = (60/6) x (1.5/1) x (1/5); Q = 3 zayıf kaya Su tünelleri için ESR değeri (kazı destek oranı) 1.6 olarak belirlenir. Q sınıflama sisteminde Q indeksine ek olarak eģdeğer boyut (D e ) tanımı da kullanılır. D e =(En, çap veya yükseklik-m) / (Kazı destek oranı-esr); D e = 3.3 / 1.6=2.1 olarak bulunur.buradaki Q ve D e parametrelerine göre (Q sistemi için modifiye edilmiģ tünel destek sistemi abağından yararlanılarak) açılacak tünelde destek gerekmez (Tünel çapı 3.3 m olduğu için). En büyük desteksiz açıklık B max =2x(ESR)xQ 0,4 ; B max =2x1,6x3 0,4 ; B max =5 m; Tavan destek basıncı P t =2/3xJn 1/2 xj r -1 xq -1/3 ; P t =2/3x6 1/2 x1.5-1 x3-1/3; P t = 0.76 kgf/cm 2 Bulon uzunluğu L=2+0.15xB/ESR; L=2+0.15x3.3/1.6; L = 2.31 m dir. En iyi koģullarda Q Sınıflama Sistemi: Sınıflama Parametreleri: Q Puanı 1)RQD %...(iyi kaya)....90 2)Eklem takımı sayısı (Jn)...(iki eklem takımı)...4 3)Eklem pürüzlülük sayısı (Jr)...(pürüzlü)...3 4)Eklem alterasyon sayısı (Ja)(altere olmamıģ eklem yüzeyleri, yanlızca yüzeysel kirlenme)...1.0 5)Eklem su azaltma faktörü (Jw).(kuru kazılar ya da küçük sızma)...1.0 6)Gerilim azaltma faktörü (SRF).(kil içermeyen dayanımlı kayaçta tekbir makaslama zonu (kazı derinliği >50 m)...2.5 65

Ergöz Elektrik Üretim ĠnĢ. San. ve Tic. A. ġ. Tortum Regülatörü, HES ve Kırma-Eleme Bu değerlerden kaya kütle kalitesi Q hesaplanır. Q = (RQD/Jn) x (Jr/Ja) x (Jw/SRF); Q = (90/4) x (3/1) x (1/2,5); Q = 27 iyi kaya Su tünelleri için ESR değeri (kazı destek oranı) 1.6 olarak belirlenir. Q sınıflama sisteminde Q indeksine ek olarak eģdeğer boyut (D e ) tanımıda kullanılır. D e =(En, çap veya yükseklik-m) / (Kazı destek oranı-esr); D e = 3.3 / 1.6=2.1 olarak bulunur. Buradaki Q ve D e parametrelerine göre (Q sistemi için modifiye edilmiģ tünel destek sistemi abağından yararlanılarak) açılacak tünelde destek gerekmez. En büyük desteksiz açıklık B max = 2 (ESR) Q 0,4 ; B max = 2 x 1.6 x 27 0,4 ; B max =12.0 m; Tavan destek basıncı P t =2/3xJn 1/2 xj r -1 xq -1/3 ; P t =2/3x4 1/2 x3-1 x27-1/3; P t =0.15 kgf/cm 2 Bulon uzunluğu L = 2 + 0.15 x B / ESR; L = 2 + 0.15 x 3.3 / 1,6; L=2.31 m dir. Km 0+235-2+445 km leri arasındaki bölümünde Berriasiyen-Apsiyen yaģlı çörtlü mikrit ve killi mikritten oluģan Soğukçam Formasyonu (Ks) yer alır. Soğukçam Formasyonu, genellikle mikritten (kireçtaģından),baģlıca çörtlü mikrit ve killi mikritlerden oluģur. Ayrıca arada yer yer kumtaģı ara katmanları görülür. Mikrit: açık gri renkli, taze-az ayrıģmıģ, dayanımlı-orta dayanımlı, orta-ince katmanlı, orta sık-sık eklemli, süreksizlik aralıkları geniģ, süreksizlik yüzeylerinin açıklığı çok dar, aģırı dar, yer yer kapalı, yüzeyleri düzlemsel, pürüzlü-az pürüzlü yer yer belirgin sırtlı, kalsit ve kil sıvalı yer yer oksitlidir. Tünel güzergahında tabaka doğrultuları K 35-75 0 B olup eğimleri 25-40 0 GB yönündedir. Yüzeysel gözlemlerde aģırı kırıklı zonların gözlenmediği ince-orta tabakalı, orta sık-sık eklemli olan mikritlerdeki (kireçtaģındaki) RQD değerlerinin genellikle %55-90 olduğu gözlenmiģtir. Tünel güzergahı boyunca, yeraltı su tablasının nehir seviyesine yakın olması ve tünelin kuru olan kaya koģullarında açılması beklenmektedir. Yine de yüzeyde az sayıda da olsa mikrit içinde gözlenen erime boģlukları tünel içerisinde de gözlenebilir. YağıĢlı mevsimlerde her ne kayaç tünel güzergahında killi mikritlerin yeralmasına karģın erime boģlukları ve kırık zonlarından su kaçağı beklenebilir. Ayrıca tünel güzergahında, mikritin (kireçtaģının) sonlandığı kısımda (Km 2+445 de), bu birimin altında kumtaģı, siltaģı, marn ardalanması yer aldığından bu bölümde de su kaçağı beklenebilir. Tünel güzergahı boyunca yüzeyden belirlenebilen zayıflık zonları, tünelin açımında önemli boyutta duraylılık sorunu yaratmayacak olmalarına karģın, anında desteklenmeleri uygun olacaktır. GeniĢliği fazla olan tüm zayıflık zonlarındaki gevģek malzemeler, bozuk zonların geniģliğinin en az iki katı derinliğe kadar temizlenerek betonla tıkaçlanmalıdır. Yüzeyde gözlenmeyen tünelde gözlenebilecek fay zonlarında ve Km 1+375 de yüzeyde gözlenen fayın (kırığın)yakın civarında sistematik kaya bulonu ile çelik hasır takviyeli iki kat püskürtme betonu uygulanmalı ve gerektiğinde çelik iksa kullanılmalıdır. Bu aģamadaki bulgular doğrultusunda tünel güzergahının bu bölümünde yer alan kaya kütlesi RMR ve Q sistemlerine göre değerlendirilmiģ ve tünel açımı sırasında ihtiyaç duyulacak destekleme tipleri oransal olarak tahmin edilerek aģağıda verilmiģtir. 66

Ergöz Elektrik Üretim ĠnĢ. San. ve Tic. A. ġ. Tortum Regülatörü, HES ve Kırma-Eleme Km 0+235-2+445arasında Kaya Kütlesi Sınıflama Sistemi-RMR Sistemi; Sınıflama Parametreleri: En Kötü KoĢullar ve RMR Puanı:.En Ġyi KoĢullar ve RMR Puanı: 1) Tek eksenli basınç dayanımı;...80 MPa...8...160 MPa...13 2) RQD;....%55...11...%90...18 3) Süreksizlik aralığı;...10 cm...7... 50 cm...11 4) Süreksizliklerin durumu: Süreksizliklerin devamlılığı;...>20...0...>20...0 Süreksizlik açıklığı;...0.1-1.0 mm...4......<0.1 mm......5 Pürüzlülük;...pürüzlü-az pürüzlü...4...pürüzlü...5 Dolgu;...<5 mm...4...yok...6 AyrıĢma;...az ayrıģmıģ...5...taze...6 5) YAS durumu;...nemli...10...tamamen kuru...15 6) Süreksizlik yönelimi: Tünel;...uygundeğil...-10...uygun.değil...-10.Temel;...uygun değil...-15...uygun...-15 Kaya sınıfı: Tünel için Toplam RMR:...43...69 Temel için Toplam RMR:...38...64 DüzeltilmiĢ kaya sınıfı: Denetimli patlatma katsayısı =0.955 olarak alınmıģtır. Tünel için:...41-orta KAYA...66-ĠYĠ KAYA Temel için:...36-zayif KAYA...61-ĠYĠ KAYA Jeomekanik sınıflamaya göre düzeltilmiģ kaya sınıfı en kötü koģullarda RMR=41; en iyi koģullarda RMR=66 olarak bulunmuģtur. Bu değerlere göre kaya kütlesi tünelcilik açısından en kötü koģullarda orta kaya en iyi koģullarda iyi kaya niteliğindedir.temel için ise en kötü koģullarda zayıf kaya en iyi koģullarda ise iyi kaya niteliğindedir. Ġyi kaya için kazı destek sistemi; Tam kesit yöntemi kullanılır. 1.5 m lik ilerlemelerle, desteği aynanın 20 m gerisinde olacak Ģekilde tamamlanır. Tavanda yer yer 3 m uzunluğundave 2.5 m aralıklı bulonlama ile seyrek olarak tel kafes ve gerektiği zaman tavanda 5 cm kalınlığında püskürtme betonu atılmalıdır. 3.3 m. çapındaki bir tünelin ayakta kalması için destek gerekmez. Orta kaya için kazı destek sistemi; Üst kalot ve stros yöntemi (tepe çekirdek yöntemi) kullanılır. Önce tavanda baģlamak üzere 1.5-3 m lik ilerlemeler yapılabilir. Her patlatmasan sonra desteğe baģlanmalıdır. Destek aynanın 10 m gerisinde olacak Ģekilde tamamlanmalıdır. Tavanda ve duvarlarda 1.5-2 m aralıklarla 4 m uzunlukta düzenli bulonlama ile tavanda tel kafes yapılmalı. Tavanda 5-10 cm ve yanlarda 3 cm lik püskürtme betonu atılmalıdır. 3.3 m. çapındaki bir tünelin desteksiz ayakta kalabilme süresi 2.1 gündür. Yukarıda yapılan Jeomekanik Sınıflama-RMR Sistemine göre enerji tüneli, regülatör yönünden (0+235 km den) baģlayıp cebri boru yönüne (2+445 km ye) doğru açılmaktadır. Eğer tüneli yaklaģım tünelinden baģlayıp (Km 1+555), Km0+235 ye doğru açarsak tabaka eğimiyle aynı yönde enerji tüneli açılacağından süreksizlik yönelimine göre düzeltme puanı uygun değil yerine uygun oluyor. Böylece düzeltme puanı -10 yerine -2 oluyor. Elde edilen RMR puanına denetimli patlatma katsayısı ile çarparsak En kötü koģullarda RMR=49 puan oluyor. En iyi koģullarda ise RMR=74puan oluyor. Bu duruma göre de RMR sınıflamasında en kötü koģullarda orta kaya, en iyi koģullarda ise iyi kaya oluyor. Ġyi kayada ve orta 67

Ergöz Elektrik Üretim ĠnĢ. San. ve Tic. A. ġ. Tortum Regülatörü, HES ve Kırma-Eleme kayada destek sistemleri yukarıda anlatıldığından burada sadece desteksiz ayakta kalma suresi belirlenecektir. Ġyi kayada açılan 3.3 m çapındaki bir tünelde destek gerekmemektedir.orta kayada ise desteksiz ayakta durma süresi 20.8 gündür. Km 0+235-2+445 arasında Q Sınıflama Sistemi; Sınıflama Parametreleri: Q Puanı 1)RQD %...(orta kaya).......55 2)Eklem takımı sayısı (Jn)...(üç eklem takımı)...9 3)Eklem pürüzlülük sayısı (Jr)...(düzlemsel,az pürüzlü))...2 4)Eklem alterasyon sayısı (Ja)...(az ayrıģmıģ eklem yüzeyleri, yumuģamayan mineral kaplamaları, kum taneler,kil içermeyen kaya parçaları)...2.0 5)Eklem su azaltma faktörü (Jw).(kuru kazılar ya da küçük sızma)...1.0 6) Gerilim azaltma faktörü (SRF).(kil veya kimyasal olarak ayrıģmıģ kaya içeren tek bir zayıf zon.kazı derinliği >50 m)...2.5 Bu değerlerden kaya kütle kalitesi Q hesaplanır. Q = (RQD/Jn) x (Jr/Ja) x (Jw/SRF); Q = (55/9) x (2/2) x (1/2,5); Q = 2.4 zayıf kaya Su tünelleri için ESR değeri (kazı destek oranı) 1,6 olarak belirlenir. Q sınıflama sisteminde Q indeksine ek olarak eģdeğer boyut (D e ) tanımı da kullanılır. D e =(En, çap veya yükseklik-m) / (Kazı destek oranı-esr); D e = 3.3 / 1.6=2.1 olarak bulunur. Buradaki Q ve D e parametrelerine göre (Q sistemi için modifiye edilmiģ tünel destek sistemi abağından yararlanılarak) açılacak tünelde destek gerekmez. En büyük desteksiz açıklık B max = 2 (ESR) Q 0.4 ; B max = 2 x 1.6 x2.4 0.4 ; B max = 4.5 m; Tavan destek basıncı P t = 2 / J r x Q -1/3 ; P t = 2 / 2 x 2.4-1/3 ; P t = 0.75 kgf/cm 2 ; Bulon uzunluğu L= 2 + 0.15 x B / ESR; L = 2 + 0.15 x 3.3 / 1.6; L = 2.31 m dir. En iyi koģullarda Q Sınıflama Sistemi; 1)RQD%...(ortakaya)...90 2)Eklem takımı sayısı (Jn)...(üç eklem takımı...9 3) Eklem pürüzlülük sayısı (Jr)...(pürüzlü düzensiz dalgalı))...3 4)Eklem alterasyon sayısı (Ja).(altere olmamıģ eklem yüzeyleri, yalnızca yüzeysel kirlenme...1, 0 5)Eklem su azaltma faktörü (Jw). (kuru kazılar ya da küçük sızma)...1,0 6)Gerilim azaltma faktörü (SRF) (kil veya kimyasal olarak ayrıģmıģ kaya içeren tek bir zayıf zon.kazı derinliği >50 m)...2,5 68

Ergöz Elektrik Üretim ĠnĢ. San. ve Tic. A. ġ. Tortum Regülatörü, HES ve Kırma-Eleme Bu değerlerden kaya kütle kalitesi Q hesaplanır. Q = (RQD/Jn) x (Jr/Ja) x (Jw/SRF); Q = (90/9) x (3/1) x (1/2,5); Q = 12 iyi kaya Su tünelleri için ESR değeri (kazı destek oranı) 1,6 olarak belirlenir. Q sınıflama sisteminde Q indeksine ek olarak eģdeğer boyut (D e ) tanımı da kullanılır. D e =(En, çap veya yükseklik-m) / (Kazı destek oranı-esr); D e = 3.3 / 1.6=2.1olarak bulunur. Buradaki Q ve D e parametrelerine göre (Q sistemi için modifiye edilmiģ tünel destek sistemi abağından yararlanılarak) açılacak tünelde destek gerekmez. En büyük desteksiz açıklık B max = 2 (ESR) Q 0,4 ; B max = 2 x 1.6 x 12 0,4 ; B max =8.6 m; Tavan destek basıncı P t = 2 / J r x Q -1/3 ; P t = 2 / 3 x 12-1/3 ; P t =0.29 kgf/cm 2 ; Bulon uzunluğu L = 2 + 0,15 x B / ESR; L = 2 + 0,15 x3.3 / 1.6; L = 2,31 m dir. Km 2+445-3+500 arasındaki bölümünde Oksfordiyen-Berriasiyen yaģlı, yer yer çakıltaģı ve volkanik ara düzeyleri ile karakteristik olarak OltutaĢı içeren ve kumtaģı-silttaģı ardalanmasından oluģan Olurdere Formasyonu (JKo) yer alır. Birim genelde kumtaģı-silttaģı ardalanmasından oluģur. Bazı kesimlerde çakıltaģı ara katmanlı, ince-orta katmanlı, kömür kırıntılı kumtaģı-silttaģı-marn ardalanmasından oluģur. Bazı kısımlarda da kireçtaģı ve kireçtaģı çakıllı çakıltaģı ara katmanlı kumtaģ-silttaģı ardalanmasından oluģur. KumtaĢısilttaĢı-marn ardalanması: Gri-sarımsı kahverengi, taze-az ayrıģmıģ, orta dayanımlı-orta zayıf dayanımlıdır. KireçtaĢı ve çakıltaģı ara katmanları, açık kahverengi-gri renkli, taze-az yarıģmıģ, orta-zayıf dayanımlıdır. Olurdere Formasyonunda yer alan kaya birimleri genelde ince-orta katmanlı, orta sık-sık eklemli, süreksizlik aralıkları geniģ-orta geniģ, süreksizlik yüzeylerinin açıklığı çok dar-aģırı dar-yer yer kapalı, yüzeyleri düzlemsel, pürüzlü-az pürüzlü, kalsit ve kil sıvalı yer yer oksitlidir. Katman doğrultuları K 45-75 0 D olup eğimleri 30-45 0 GD yönündedir. Yüzeysel gözlemlerde aģırı kırıklı zonların gözlenmediği ince-orta tabakalı, orta sık-sık eklemli kumtaģı-silttaģı-marn ardalanmasında RQD değerlerinin genellikle %40-75 olduğu gözlenmiģtir. Tünel güzergahının bu bölümünde, yeraltı su tablasının nehir seviyesine yakın olması ve tünelin kuru olan kaya koģullarında açılması beklenmektedir. Tünel güzergahı boyunca yüzeyden belirlenemeyen zayıflık zonları, tünelin açımında önemli boyutta duraylılık sorunu yaratmayacak olmalarına karģın, anında desteklenmeleri uygun olacaktır. GeniĢliği fazla olan tüm zayıflık zonlarındaki gevģek malzemeler, bozuk zonların geniģliğinin en az iki katı derinliğe kadar temizlenerek betonla tıkaçlanmalıdır. Yüzeyde gözlenmeyen tünelde gözlenebilecek fay zonlarında sistematik kaya bulonu ile çelik hasır takviyeli iki kat püskürtme betonu uygulanmalı ve gerektiğinde çelik iksa kullanılmalıdır. Bu aģamadaki bulgular doğrultusunda tünel güzergahının bu bölümünde yer alan kaya kütlesi RMR ve Q sistemlerine göre değerlendirilmiģ ve tünel açımı sırasında ihtiyaç duyulacak destekleme tipleri oransal olarak tahmin edilerek aģağıda verilmiģtir. 69

Ergöz Elektrik Üretim ĠnĢ. San. ve Tic. A. ġ. Tortum Regülatörü, HES ve Kırma-Eleme Km 2+445-3+500arasında Kaya Kütlesi Sınıflama Sistemi-RMR Sistemi; Sınıflama Parametreleri: En Kötü KoĢullar ve RMR Puanı:.En Ġyi KoĢullar ve RMR Puanı: 1) Tek eksenli basınç dayanımı;...40.. MPa...4...110 MPa...10 2) RQD;...%40...8...%75...15 3) Süreksizlik aralığı;...10cm...6...60 cm...12 4) Süreksizliklerin durumu: Süreksizliklerin devamlılığı;...>20...0...>20...0 Süreksizlik açıklığı;...1-5 mm...1...... 0.1-2 mm...3 Pürüzlülük;...az pürüzlü, pürüzlü...4...pürüzlü...5 Dolgu;...<5 mm...4...yok...6 AyrıĢma;...az ayrıģmıģ...5...taze...6 5) YAS durumu;...nemli......10...tamamen kuru..15 6) Süreksizlik yönelimi: Tünel;...uygundeğil...-10...uygun.değil...-10 Temel;..uygun.değil...-15...uygun değil...-15 Kaya sınıfı: Tünel için Toplam RMR:...32...63 Temel için Toplam RMR:...26...58 DüzeltilmiĢ kaya sınıfı: Denetimli patlatma katsayısı =0.955 olarak alınmıģtır. Tünel için:...31-zayif KAYA...59-ORTA KAYA Temel için:...25-zayif KAYA...54-ORTA KAYA Jeomekanik sınıflamaya göre düzeltilmiģ kaya sınıfı en kötü koģullarda RMR=31; en iyi koģullarda RMR=59 olarak bulunmuģtur. Bu değerlere göre kaya kütlesi tünelcilik ve temel açısından en kötü koģullarda zayıf kaya en iyi koģullarda orta kaya niteliğindedir. Orta kaya için kazı destek sistemi; Üst kalot ve stros yöntemi (tepe çekirdek yöntemi) kullanılır. Önce tavanda baģlamak üzere 1.5-3 m lik ilerlemeler yapılabilir. Her patlatmasan sonra desteğe baģlanmalıdır. Destek aynanın 10 m gerisinde olacak Ģekilde tamamlanmalıdır. Tavanda ve duvarlarda 1.5-2 m aralıklarla 4 m uzunlukta düzenli bulonlama ile tavanda tel kafes yapılmalı. Tavanda 5-10 cm ve yanlarda 3 cm lik püskürtme betonu atılmalıdır. 3.3 m. çapındaki bir tünelin desteksiz ayakta kalabilme süresi 8.3 aydır. Zayıf kaya için kazı destek sistemi; Üst kalot ve stros yöntemi (tepe çekirdek yöntemi) kullanılır. Önce tavanda baģlamak üzere 1-1.5 m lik ilerlemeler yapılabilir. Destek kazı ile birlikte aynanın 10 m gerisinde olacak Ģekilde ilerleyecektir. Hem tavanda, hemde duvarlarda 4-5 m uzunlukta 1-1.5 m aralı düzenli bulonlama ile birlikte tel kafes yapılmalı. Tavan kemerlerinde 10-15 cm, yan duvarlarda 1cmpüskürtme beton atılmalıdır. Gereken yerde 1.5 m aralıklı yer yer hafif traversler. 3.3 m. çapındaki bir tünelin desteksiz ayakta kalabilme süresi 3.5 saattir. Yukarıda yapılan Jeomekanik Sınıflama-RMR Sistemine göre enerji tüneli regülatör yönünden (2+445 km den) baģlayıp cebri boru yönüne (3+500 km ye) doğru açılmaktadır. Eğer tüneli cebri boru yönünden (km. 3+500 den) baģlayıp km.2+445 ye doğru açarsak tabaka eğimiyle aynı yönde enerji tüneli açılacağından süreksizlik yönelimine göre düzeltme puanı uygun değil yerine uygun oluyor. Böylece düzeltme puanı -10 yerine -2 oluyor. Elde edilen RMR puanına denetimli patlatma katsayısı ile çarparsak En kötü koģullarda RMR=39 70

Ergöz Elektrik Üretim ĠnĢ. San. ve Tic. A. ġ. Tortum Regülatörü, HES ve Kırma-Eleme puan oluyor. En iyi koģullarda ise RMR=67 puan oluyor. Bu duruma göre RMR sınıflamasında en kötü koģullarda zayıf kaya, en iyi koģullarda ise iyi kaya oluyor. Ġyi kayada destek sisteminden yukarıda bahsedildiğinden orta kaya için kazı destek sistemi Ģöyledir.Zayıf kaya için destek sistemi yukarıda verilmiģtir. 3.3 m çapındaki bir tünel için desteksiz ayakta alma süresi ise 1.7 gündir. Ġyi kaya için kazı destek sistemi; Tam kesit yöntemi kullanılır. 1.5 m lik ilerlemelerle, desteği aynanın 20 m gerisinde olacak Ģekilde tamamlanır. Tavanda yer yer 3 m uzunluğundave 2.5 m aralıklı bulonlama ile seyrek olarak tel kafes ve gerektiği zaman tavanda 5 cm kalınlığında püskürtme betonu atılmalıdır. 3.3 m. çapındaki bir tünelin ayakta kalması için destek gerekmez. Km 2+445-3+500 arasında Q Sınıflama Sistemi; En kötü koģullarda Q Sınıflama Sistemi; Sınıflama Parametreleri: Q Puanı 1)RQD %...(orta kaya).....40 2)Eklem takımı sayısı (Jn)...(üç eklem takımı...9 3)Eklem pürüzlülük sayısı (Jr)...(düzlemsel,az pürüzlü.1.5 4)Eklem alterasyon sayısı (Ja)...(az ayrıģmıģ eklem yüzeyleri, yumuģamayan minera kaplamaları, kum taneler,kil içermeyen kaya parçaları).....2.0 5)Eklem su azaltma faktörü (Jw)..(kuru kazılar ya da küçük sızma)...1.0 6) Gerilim azaltma faktörü (SRF)...(kil veya kimyasal olarak ayrıģmıģ kaya içeren tek bir zayıf zon. kazı derinliği >50 m)...2.5 Bu değerlerden kaya kütle kalitesi Q hesaplanır. Q = (RQD/Jn) x (Jr/Ja) x (Jw/SRF); Q = (40/9) x (1.5/2) x (1/2,5); Q = 1.3 zayıf kaya Su tünelleri için ESR değeri (kazı destek oranı) 1,6 olarak belirlenir. Q sınıflama sisteminde Q indeksine ek olarak eģdeğer boyut (D e ) tanımı da kullanılır. D e =(En, çap veya yükseklik-m) / (Kazı destek oranı-esr); D e = 3.3 / 1.6=2.1 olarak bulunur. Buradaki Q ve D e parametrelerine göre (Q sistemi için modifiye edilmiģ tünel destek sistemi abağından yararlanılarak) açılacak tünelde destek gerekmez. En büyük desteksiz açıklık B max = 2 (ESR) Q 0.4 ; B max = 2 x 1.6 x1.3 0.4 ; B max = 3.6 m; Tavan destek basıncı P t = 2 / J r x Q -1/3 ; P t = 2 / 1,5 x 1.3-1/3 ; P t = 1,22 kgf/cm 2 ; Bulon uzunluğu L = 2 + 0.15 x B / ESR; L = 2 + 0.15 x 3.3 / 1.6; L = 2.31 m dir. En iyi koģullarda Q Sınıflama Sistemi; Sınıflama Parametreleri: Q Puanı 1)RQD %...(orta kaya)...75 2)Eklem takımı sayısı (Jn)...(üç eklem takımı)...9 3)Eklem pürüzlülük sayısı (Jr).(pürüzlü düzensiz dalgalı))...3 4)Eklem alterasyon sayısı (Ja).(altere olmamıģ eklem yüzeyleri, yalnızca yüzeysel kirlenme... 1.0 71

Ergöz Elektrik Üretim ĠnĢ. San. ve Tic. A. ġ. Tortum Regülatörü, HES ve Kırma-Eleme 5)Eklem su azaltma faktörü (Jw). (kuru kazılar ya da küçük sızma)...1.0 6)Gerilim azaltma faktörü (SRF) (kil veya kimyasal olarak ayrıģmıģ kaya içeren tek bir zayıf zon.kazı derinliği >50 m)...2.5 Bu değerlerden kaya kütle kalitesi Q hesaplanır. Q = (RQD/Jn) x (Jr/Ja) x (Jw/SRF); Q = (75/9) x (3/1) x (1/2,5); Q = 10 orta kaya Su tünelleri için ESR değeri (kazı destek oranı) 1,6 olarak belirlenir. Q sınıflama sisteminde Q indeksine ek olarak eģdeğer boyut (D e ) tanımı da kullanılır. D e =(En, çap veya yükseklik-m) / (Kazı destek oranı-esr); D e = 3.3 / 1.6=2.1olarak bulunur. Buradaki Q ve D e parametrelerine göre (Q sistemi için modifiye edilmiģ tünel destek sistemi abağından yararlanılarak) açılacak tünelde destek gerekmez. En büyük desteksiz açıklık B max = 2 (ESR) Q 0,4 ; B max = 2 x 1.6 x 10 0,4 ; B max =8.0 m; Tavan destek basıncı P t = 2 / J r x Q -1/3 ; P t = 2 / 1 x 10-1/3 ; P t =0.93 kgf/cm 2 ; Bulon uzunluğu L = 2 + 0,15 x B / ESR; L = 2 + 0,15 x3.3 / 1.6; L = 2,31 m dir. Tünel kazılarındaki patlatmalar; delme-patlatma Ģeklinde V delgi yöntemiyle yapılması düģünülmektedir. Bu yöntemde delikler aynanın belirli bir merkezinde, V Ģeklinde delinmeye baģlanarak, giderek açılırlar ve çevre deliklerinde dıģa doğru bakarlar. Delikler belli bir örgü içinde tünel aynasına iģaretlenerek delgide duyarlılık sağlanır. Her patlatma öncesinde tünel kayasında aynada 105 mm çapında 3,2 m boyunda yaklaģık 2 adet boģ delik ve 38 mm çapında 3,2 m boyunda yaklaģık 40 adet patlayıcı deliği açılarak, deliklerin içine yerleģtirilen uygun dinamitler (gelatinit, gunit, vb az zehirli gaz üreten) kullanılarak patlatılırlar. Çevre deliklerinin ise gurit türü gibi kayayı fazla örselemeyen dinamitler kullanılması önerilir. Bu durumda günde, yaklaģık 2 adet patlatma yapılması, 4 m ilerleme yapılması ve 30 kg dinamit kullanılması planlanmıģtır. Sonuç olarak, yukarıda belirtildiği gibi Km 0+000-0+235 arasındaki bölümde Tortumçayı Volkanitine ait spilitik bazalttan; Km 0+235-2+445 km leri arasındaki bölümünde Soğukçam Formasyonuna ait çörtlü mikrit ve killi mikritten; Km 2+445-3+500 arasındaki bölümünde Olurdere Formasyonuna ait kumtaģı-silttaģı-marn ardalanmasından oluģur. Enerji tünelinde yapılan kaya kütlesi puanlama sistemine (RMR ye) göre kaya sınıfı zayıf kaya-orta kaya-iyi kaya olarak tanımlanmıģtır. Yine tünel güzergahında yapılan modifiye edilmiģ Q sistemine göre ise yine zayı kaya-orta kaya ve iyi kaya olarak sınıflandırılmıģtır. Kaya sınıfına göre destek sistemleri, desteksiz ayakta kalma süresi, en büyük desteksiz açıklık, tavan destek basıncı ve kaya bulonu (kaya saplaması) boyutları hesap edilmiģtir. ġev Duraylılık Analizi Enerji tüneli güzergahının 0+000-0+235 km. leri arasındaki bölümünde spilitik ve bazaltik lavlardan (spilitik bazalttan) oluģan Tortumçayı Volkaniti (Kto); 0+235-2+445 km. leri arasındaki bölümünde çörtlü mikrit ve killi mikritten oluģan Soğukçam Formasyonu(Ks);2+445-3+500 km. leri arasında ise tekrar Oksfordiyen-Berriasiyen yaģlı Olurdere Formasyonu (JKo) yer almaktadır. Tünel güzergahında yer alan kaya birimlerinden (formasyonlardan) alınan süreksizliklerin kontur diyagramı yapılarak yoğunlaģma noktaları 72

Ergöz Elektrik Üretim ĠnĢ. San. ve Tic. A. ġ. Tortum Regülatörü, HES ve Kırma-Eleme Dips 5.0 Paket Programı kullanılarak bulunmuģtur. Buna göre tünel güzergahının 0+000-0+235 km. leri arasındaki bölümünde yer alan Tortumçayı Volkanitinde ana eklemlerin duruģlarıe 1max =78/123, E 2 =73/205 olarak; Km0+235-2+445leri arasındaki bölümünde yer alan Soğukçam Formasyonundaki katmanların ve eklemlerin duruģları E 1max =31/206, E 2 =72/049, E 3 =54/342 olarak; Km 2+445-3+500leri arasındaki bölümünde yer alan Olurdere Formasyonundaki katmanların ve eklemlerin duruģları E 1max =38/161, E 2 =78/225, E 3 =77/319 olarak bulunmuģtur. Enerji tüneli ve yaklaģım tüneli giriģlerinde oluģturulacakyapay Ģevlerin duraylılığı stabilite analizleri ile irdelenmiģtir.her iki tünelin giriģinde yer alan eklem sistemlerinin kinematik analizleri Dips.5.0 Paket programı yardımıyla yapılmıģtır. Enerji tüneli giriģindeki analizlerde, yapılacak kazılarda uygulanacak Ģev oranı 1Y/2.5D, eklem dolguları genelde çok ince silis ve kalsit Ģeklinde olduğu için içsel sürtünme açısı ( )=35 0 (Kaya ġev Stabilitesi- Sf.25, Maden Müh. Odası Yayını), kazı duruģu 68/134, 68/87, 68/180 olarak alınmıģtır.yaklaģım tüneli giriģindeki analizlerde ise yapılacak kazılarda uygulanacak Ģev oranı 1Y/2D, eklem dolguları genelde çok ince silis ve kalsit Ģeklinde olduğu için içsel sürtünme açısı ( )=35 0 (Kaya ġev Stabilitesi-Sf.25, Maden Müh. Odası Yayını), kazı duruģu 63/90, 63/44, 63/136 olarak alınmıģtır.yapılan bu kinematik analiz sonuçlarına göre, bu Ģekilde açılacak kazılarda her iki tünel giriģinde düzlemsel-kama tipi kayma ve devrilme türü duraysızlık beklenmemektedir.ancak yer yer izlenecek duraysız yada daha dik açılacak Ģevlerde yer yer bulonlama ve püskürtme beton uygulamalarının yapılması gerekebilecektir. Denge Bacası, Enerji tünelinin Km 2+445-3+500 arasında gözlenen Oksfordiyen-Berriasiyen yaģlı, yer yer çakıltaģı ve volkanik ara düzeyleri ile karakteristik olarak OltutaĢı içeren ve kumtaģısilttaģı ardalanmasından oluģan Olurdere Formasyonu (JKo) yer alır. Birim genelde kumtaģısilttaģı ardalanmasından oluģur. Bazı kesimlerde çakıltaģı ara katmanlı, ince-orta katmanlı, kömür kırıntılı kumtaģı-silttaģı-marn ardalanmasından oluģur. Bazı kısımlarda da kireçtaģı ve kireçtaģı çakıllı çakıltaģı ara katmanlı kumtaģ-silttaģı ardalanmasından oluģur. Denge bacasında, KumtaĢı-silttaĢı-marn ardalanmasındanoluģur. KumtaĢı-silttaĢı-marn ardalanması: Gri-sarımsı kahverengi, taze-az ayrıģmıģ, orta dayanımlı-orta zayıf dayanımlıdır. Denge bacasında yer alan kaya birimleri genelde ince-orta katmanlı, orta sık-sık eklemli, süreksizlik aralıkları geniģ, süreksizlik yüzeylerinin açıklığı çok dar, aģırı dar, yer yer kapalı, yüzeyleri düzlemsel, pürüzlü-az pürüzlü, kalsit ve kil sıvalı yer yer oksitlidir. Katman doğrultuları K 75-85 0 D olup eğimleri 35-40 0 GD yönündedir. Yüzeysel gözlemlerde aģırı kırıklı zonların gözlenmediği ince-orta tabakalı, orta sık-sık eklemli kumtaģı-silttaģı-marn ardalanmasında RQD değerlerinin genellikle %40-75 olduğu gözlenmiģtir. Enerji tünelinin Km 2+445-3+500 arasında yapılan RMR ve Q sınıflamasında, RMR sınıflama sisteminde süreksizliklerin tünel açıģ yönüne zıt olması durumunda en kötü koģullarda zayıf kaya, en iyi koģullarda orta kaya sınıfına; süreksizliklerin tünel açıģ yönünde olması durumuna göre zayıf kaya-iyi kaya sınıfına girer. Q sınıflama sistemine göre ise zayıf kaya-orta kaya sınıfına girmektedir. Burada kaya kütlesi sınıflama puanları (derecesi) RMR=31-59, Q=1.3-10 olarak bulunmuģtur. Denge bacasında yer alan kayaçların mühendislik jeolojisi özelikleri, enerji tüneli ile aynı olduğundan aynı grup içinde yer alacaktır. 73

Ergöz Elektrik Üretim ĠnĢ. San. ve Tic. A. ġ. Tortum Regülatörü, HES ve Kırma-Eleme Denge bacasında açılan TSK-2 no.lu sondaj kuyusu kiltaģı-marn yer yer kumtaģı ardalanmasından oluģur. Yüzeyden itibaren ilk 9 m lik kısım parçalı kırıklı, çok-orta ayrıģmıģtır. Kayaçlar kirli beyaz-bej renkli, belirgin katmanlı, katman kalınlığı 5-20 cm; orta dayanımlı yer yer düģük dayanımlı, eklemler kuyu eksenine genelde dik ve verev, eklem yüzeyleri düzlemsel-yer yer cilalıdır. TSK-2 sondaj kuyusunda RQD değeri %20-45 arasında değiģmektedir. Kuyunun son 30 m sinde yapılan BST deneylerinden kaya birimlerinin geçirimsiz olduğu gözlenmiģtir. Denge bacası içinde Katman eğimlerinin 35-40 0 civarında olması, eklemlerin de dike yakın olması nedeni ile denge bacasında kama tipi ve düzlemsel kopmalar beklenilebilir. Bunu önlemek için denge bacasında gerekli yerlere tel kafes yerleģtirilmeli, 2.5 m. ara ile ĢaĢırtmalı olarak tüm yüzeyi dairesel olarak tarayacak Ģekilde bulonlama yapılmalı, bulon boyutu 2.5 m. civarında olmalıdır. Ayrıca kaya yüzeyine biraz kalınca püskürtme betonu atılmalıdır. Cebri Boru Tüneli Enerji tünelinin bittiği Km 3+500 sonra santral yerine kadar 170 m uzunluğundaki cebri boru tüneli yer alır. Cebri boru tünelinin çapı 3.00 m, cebri borunun çapı ise 2.50 m dir. Cebri boru tüneli güzergahında Oksfordiyen-Berriasiyen yaģlı Olurdere Formasyonu (JKo) yer alır. Olurdere Formasyonu bu kesimde kumtaģı-silttaģı yer yer marn ardalanmasından oluģur. KumtaĢı-silttaĢı-marn ardalanması: Gri-sarımsı kahverengi, taze-az ayrıģmıģ, orta dayanımlı-orta zayıf dayanımlıdır. Cebri boru tünelinde yer alan kaya birimleri genelde inceorta katmanlı, orta sık-sık eklemli, süreksizlik aralıkları geniģ-orta geniģ, süreksizlik yüzeylerinin açıklığı çok dar, aģırı dar, yer yer kapalı, yüzeyleri düzlemsel, pürüzlü-az pürüzlü, kalsit ve kil sıvalı yer yer oksitlidir. Katman doğrultuları K 75-85 0 D olup eğimleri 35-40 0 GD yönündedir. Yüzeysel gözlemlerde aģırı kırıklı zonların gözlenmediği ince-orta tabakalı, orta sık-sık eklemli kumtaģı-silttaģı-marn ardalanmasında RQD değerlerinin genellikle % 40-75olduğu gözlenmiģtir. Denge bacasında açılan TSK-2 no.lu sondaj kuyularında güzergah boyunca yer alan kaya birimleri ayrı ayrıntılı olarak incelenmiģtir. TSK-2 no.lu sondaj kuyusunda denge bacasında belirtildiği gibikiltaģı-marn yer yer kumtaģı ardalanmasından oluģur. Yüzeyden itibaren ilk 9 m lik kısım parçalı kırıklı, çok-orta ayrıģmıģtır. Kayaçlar kirli beyaz-bej renkli, belirgin katmanlı, katman kalınlığı 5-20 cm; orta dayanımlı yer yer düģük dayanımlı, eklemler kuyu eksenine genelde dik ve verev, eklem yüzeyleri düzlemsel-yer yer cilalıdır. TSK-4 sondaj kuyusunda RQD değeri %20-45 arasında değiģmektedir. Kuyunun son 30 m sinde yapılan BST deneylerinden kaya birimlerinin geçirimsiz olduğu gözlenmiģtir. Enerji tüneli güzergahının Km 2+445-3+500 arasında yer alan Olurdere Formasyonuna ait kaya birimleriyle, cebri boru güzergahında ki birimler aynı mühendislik jeolojisi özelliklerine sahiptir. Tünel güzergahının son bölümünde yapılan RMR ve modifiye edilmiģ Q sistemi cebri boru tünel güzergahı içinde geçerlidir. Yalnız enerji tünelinde katman doğrultuları tünel eksenine dik doğrultuda iken burada katman doğrultusu tünel eksenine paraleldir. Bundan dolayı RMR sınıflamasında yer alan tünel doğrultusu eğim yönünde ilerleme veya eğim yönüne ters ilerleme sınıflaması yerine doğrultu tünel eksenine paralel sınıflaması yapılacaktır. Buna göre cebri boru tüneli en kötü koģullarda zayıf kaya (RMR=36), en iyi koģullarda iyi kaya (RMR=64) sınıfına girer. Modifiye edilmiģ Q sistemine 74

Ergöz Elektrik Üretim ĠnĢ. San. ve Tic. A. ġ. Tortum Regülatörü, HES ve Kırma-Eleme göre de zayıf kaya (Q=1.5) ve iyi kaya (Q=10) sınıfına girer. Tünel destek sistemi ise her iki kaya sınıflaması için enerji tünelinde olduğu gibidir. Santral Yeri Köroğlu Mahallesinin yaklaģık yaklaģık 300 m doğusunda, Akçay deresi alüvyonu üzerinde yaklaģık 40m talveg kotunda yer alır. Santral yerinde, yüzeyde alüvyon bulunmaktadır. Burada yapılan sondaj çalıģmalarına (SBSK-1 ve SBSK-2) göre alüyon kalınlığı 15.00-17.20 m arasında değiģmektedir. Alüvyon kaba çakıl-blok boyutunda dere malzemesinden oluģmuģtur. Blok ve kaba çakıllar killi siltli kum ve kumlu siltli kil matrix içinde olup, yer yer ara seviye Ģeklinde ince malzemeler sondaj çalıģmaları sırasında gözlenmiģtir. Bunun altında temel kaya olarak Akveren Formasyonu bulunmaktadır. KiltaĢıkumtaĢı ardalanmasından oluģmuģ olup kiltaģları; zayıf yer yer çok zayıf, açık gri gri renkli, orta-yer yer çok ayrıģmıģ, karbonatça zengindir. KumtaĢları ise, orta sağlam-orta, gri renkli, az ayrıģmıģ, çamurtaģı ara seviyelidir. Çatlaklar düģeyden 30-40 derece eğimli olup düzenli pürüzsüz, FeO boyamalı,kil dolguludur. Açılan sondaj kuyularına ve gözlemsel incelemelere göre RQD değeri genellikle %25-50 arasındadır. Açılan SBSK-1 ve SBSK-2 nolu kuyulardan alınan karotlar üzerinde yapılan tek eksenli basınç deneyi sonuçlarına göre tek eksenli basınç dayanımı 681-816 kg/cm 2 arasında değiģir. Kayacın bu jeoteknik özellikleri kullanılarak yapılan Jeomekanik Sınıflama-RMR(Bieniawski-1989) ya göre 44 puan (41-60 puan arasında) yani Orta Kaya sınıfına girmektedir. Kuyruk Suyu Kanalı Kuyruk suyu kanalı santraldan sonra yine Akçay deresi boyunca yaklaģık 500 m uzunluğunda planlanmıģtır. Kanal güzergahının tamamı alüvyon birim içinde kalmaktadır. Bu kısımdaki kazı Ģevlerinin 1Y:1D ve palye yüksekliklerinin maksimum 3 m olacak Ģekilde planlanmalıdır. Yeraltı suyu seviyesi yüksek olduğundan ve dereden beslenme yapacağı için inģaat kazısı sırasında yeraltı suyu problemi ile karģılaģılacaktır. Bundan dolayı kazı alanındaki pompajla bu suların inģaat alanından uzaklaģtırılması gerekecektir. IV.2.3. Hidrojeolojik özellikler (yer altı su seviyeleri; halen mevcut her türlü keson, derin, artezyen vb. kuyu; emniyetli çekim değeri; suyun fiziksel, kimyasal, bakteriyolojik özellikleri; yeraltı suyunun mevcut ve planlanan kullanımı, debileri, proje alanına mesafeleri), Hidrojeoloji Tortum HES Projesiʹnin yapılacağı tortum çayı yatağında alüvyon bulunmaktadır. Sahada yüzeylenen volkanikler genelde geçirimli karakterlidirler. Ancak sahip oldukları kırık çatlak sistemleri nedeniyle ikincil poroziteye sahip olup düģük verimliliğe sahip akifer niteliği kazanabilmektedirler. Killi kireçtaģları tabakalı yapıya sahip olup, gerek birincil gerekse de kırık çatlak içermelerinden kaynaklı ikincil poroziteye sahip olmalarından kaynaklı geçirimli olabilmektedirler. Ancak kil içermelerinden dolayı kırık çatlak sistemleri genelde kil dolgulu olup geçirimsiz karakter göstermektedirler. ÇalıĢma alanında kireçtaģları ve diğer kırıntılı birimlerle beraber bulunan kiltaģları geçirimsiz karakterlidirler. Ancak kumtaģı, konglomera gibi kırıntılı kayaçlar gerek birincil 75

Ergöz Elektrik Üretim ĠnĢ. San. ve Tic. A. ġ. Tortum Regülatörü, HES ve Kırma-Eleme gözenekliliğe sahip olmaları gerekse de iyi geliģmiģ kırık çatlak sistemlerine sahip olmaları nedeniyle akifer olabilme özelliğine sahiptirler. Fakat bölgede yüzeylenen konglomera ve kumtaģları kireçtaģlarında olduğu gibi kiltaģı ara katmanları içermelerinden dolayı düģük verimliliğe sahip akiferler olabilmektedirler. Tortum Çayı, Çoruh Havzasında Çoruh Nehrinin yan kollarından biridir. Tortum Çayı, Dutlu Dağlarının kuzey yamaçlarından yaklaģık 3047 m kotundan doğar. Tortum Çayı, Tortum Çayı Havzasını geçerken civardan gelen çeģitli derelerin sularıyla beslenerek Tortum Gölüne akmaktadır. Ayrıca dik yamaçlı derin vadilerden gelen küçük dereler Tortum Çayını beslerler.tortum Gölünden sonra yaklaģık 700 m kotunda Oltu Çayı ile birleģerek daha sonra da su kavuģumunda Çoruh Nehrine kavuģur.tortum Çayının en büyük iki kolu Tortumkale Suyu ve Ödük Deresidir. Tortum HES Projesi'nin yapılacağı yer de Tortum Çayı yatağında alüvyon bulunmaktadır. Sahada yüzeylenen volkanikler genelde geçirimsiz karakterlidirler. Ancak sahip oldukları kırık çatlak sistemleri nedeniyle ikincil poroziteye sahip olup düģük verimliliğe sahip akifer niteliği kazanabilmektedirler. Killi kireçtaģları ve kireçtaģları tabakalı yapıya sahip olup gerek birincil, gerekse de kırık çatlak ve erime içermelerinden kaynaklı ve ikincil poroziteye sahip olmalarından dolayı geçirimli olabilmektedirler. Ancak killi kireçtaģları kil içermelerinden dolayı kırık çatlak sistemleri genelde kil dolgulu olup geçirimsiz karakter göstermektedirler. ÇalıĢma alanında kireçtaģları ve diğer kırıntılı birimlerle beraber bulunan kiltaģları geçirimsiz karakterlidirler. Ancak kumtaģı, konglomera gibi kırıntılı kayaçlar gerek birincil gözenekliliğe sahip olmaları gerekse de iyi geliģmiģ kırık çatlak sistemlerine sahip olmaları nedeniyle akifer olabilme özelliğine sahiptirler. Fakat bölgede yüzeylenen konglomera ve kumtaģları kireçtaģlarında olduğu gibi kiltaģı ara katmanları içermelerinden dolayı düģük verimliliğe sahip akiferler olabilmektedirler.proje alanının beslenme kaynağını dağlara düģen kar yağıģının yavaģ yavaģ erimesi sonucu oluģan dereler, yağmur suları ve yer yer gözlenen yaraltı suyu boģalımları oluģturur. Yeraltısuyu seviyesi, vadilere göre oldukça alt kotlarda bulunan akarsuyu beslemektedir. IV.2.4. Hidrolojik özellikler (yüzeysel su kaynaklarından deniz, göl, dalyan akarsu ve diğer sulak alanların fiziksel, kimyasal, bakteriyolojik ve ekolojik özellikleri, bu kapsamda akarsuların debisi ve mevsimlik değiģimleri, taģkınlar, su toplama havzası oligotrofik, mezotrofik, ötrofik, distrofik olarak sınıflandırılması, sedimantasyon, drenaj, tüm su kaynaklarının kıyı ekosistemleri), Tortum HES Projesi nin su kaynağı 23 nolu Çoruh Havzası nda yer alan Tortum çayıdır. Tortum çayı, Kargapazarı Dağları, Dumlu Dağı, Mescit Dağları ve Akdağ sularını toplar. Tortum Gölüʹnün yaklaģık 15 km 2 akıģ aģağısında Oltu suyuna soldan karıģır. KavĢak noktasından 6 km sonra Oltu Suyu Çoruh nehri ile birleģir. Projenin sularını, regülatör yerinin mansabında olan 23 40 nolu DSĠ Genel Müdürlüğü tarafından iģletilen akım gözlem istasyonu ve yine santral yeri mansabında bulunan 23 26 numaralı Büyükçay Uzunkavak AGĠ ölçmektedir. DSĠ 23 40 ve 23 26 nolu AGĠ lerin debi değerleri nehir tipi santrallerde kurulu gücün tespitinde ve enerji hesaplarında yeterli olmaması nedeniyle istasyonun değerlerini daha uzun süreli hale getirmek için havzada hidrolojik yapısı itibariyle uygun olan istasyonlar araģtırılmıģtır. Havzada kesintisiz çalıģan 76

Ergöz Elektrik Üretim ĠnĢ. San. ve Tic. A. ġ. Tortum Regülatörü, HES ve Kırma-Eleme DSĠ 23 40 nolu AGĠ yi tamamlamak için en uygun istasyon olarak EĠE Genel Müdürlüğünce iģletilen 2323 nolu akım gözlem istasyonu ve DSĠ 23 26 nolu AGĠ için ise en uygun istasyon olarak EĠE Genel Müdürlüğünce iģletilen 2323 nolu akım gözlem istasyonu tespit edilmiģtir. Projenin ana su kaynağı Tortum çayıdır. Tortum HES ile elektrik üretimi icin turbinlenen sular, aynı miktarda yatağa bırakılacaktır. Bu sebeple, santralde enerji üreten sular aynı miktarda ve kalitesinde bir değisiklik olmadan Tortum çayına geri dönecektir (Kaynak: Tortum HES Revize Fizibilite Raporu, Kasım 2010). TaĢkınlar Proje yağıģ alanının iklim özelliklerine göre, taģkınlar daha sıklıkla Mart, Nisan ve Mayıs aylarında olmaktadır. TaĢkın hesapları Sentetik yöntemler ve Bölgesel TaĢkın Frekans Analizi (BTFA) yöntemleri ile yapılmıģtır (Kaynak: Tortum HES Revize Fizibilite Raporu, Kasım 2010). Regülatör havzasının genel özellikleri; A= 990.00 km 2, L= 50.00 km, Lc= 24.00 km dir. Santral havzasının genel özellikleri; A= 1027.00 km 2, L= 54.20 km, Lc= 22.00 km dir. Sedimatasyon Durumu Akarsular sürükleme gücü yardımı ile bir miktar da katı madde taģırlar. Bunlar taģınan toplam katı maddelerin % 10 15ʹ ini teģkil eden yatak yükü denilen kumçakıl boyutundaki maddeler ile, su içinde yüzer halde (süspansiyon halde) bulunan ve toplam katı maddelerin % 85 90ʹını teģkil eden maddelerdir. Hidroelektrik santrallerde türbinlenecek olan suların içeriğinde belirli boyutlardan daha büyük olan partiküller iģletme esnasında türbin çarklarında önemli aģınmalar meydana getirirler. Bu sebeple türbinlenecek suların boyutu 0.2 0.3 mmʹ den daha büyük katı maddelerden arındırılmıģ olması gerekir. Tesis biriktirmeli tesis olmadığından dolayı çökeltim maddesinin niceliği herhangi bir sorun unsuru olmamaktadır. Regülatör önünde biriken sedimentler çakıl geçidi aracılığı ile, türbinlere gidecek olan su içerisinde ki çökeltim maddeleri ise çökeltim havuzu aracılığı ile çökeltilerek santrale gitmeden yıkama kanalı vasıtasıyla temizlenecektir. Projenin bir rezervuar içermemesinden dolayı derelerin getireceği sediment miktarının tahmini yönünde daha fazla bir çalıģma yapılmayacaktır. Gelebilecek sedimentlerin çakıl geçidi yardımıyla dereye bırakılacağı öngörülmektedir (Kaynak: Tortum HES Revize Fizibilite Raporu, Kasım 2010). Su Toplama Havzasının Oligotrofik, Mezotrofik, Ötrofik, Distrofik Olarak Sınıflandırılması Üretime geçen bir santralın su toplama kısmı çevresel etki yaratmaktadır (Aras, Berkün & Koç 2008). Farklı büyüklükteki su toplama yapıları (regülatörler) nehir üstüne oturtulmuģ bir baraj etkisi yaratacaktır. Büyük barajlara oranla su altında kalacak alan fazla büyük olmasa da, bu havuzlar akarsuyun bütünlüğünü bozacak, peyzajda değiģikliklere sebep olacaktır. Ayrıca akarsuyun doğal akıģı ve akıģ miktarı engellendiğinden, suyun taģıdığı oksijen miktarı ile kimyasal yapısında da değiģiklikler ortaya çıkacaktır. Bu durum, ortamdaki canlıları olumsuz yönde etkileyebilecektir (Bilgin ve ark. 2009). 77

Ergöz Elektrik Üretim ĠnĢ. San. ve Tic. A. ġ. Tortum Regülatörü, HES ve Kırma-Eleme Suyun toplama kanalları yolu ile su iletim hatlarına transferi ile birlikte su alma noktasının mansabında su hızı, su derinliği ve ıslak çevrede meydana gelebilecek değiģiklikler sucul ekosistem açısından çok önemlidir. Hidrobiyolojik parametrelerdeki en küçük değiģiklik, sucul canlıların yaģam koģullarını büyük oranda etkiler. Yapılan çeģitli araģtırmalar sucul canlıların su hızı konusunda seçici davrandıklarını göstermektedir. AraĢtırmalar, su miktarı ve zamanlamasının akarsu ekosistemlerinde canlı gruplarının dağılımını kontrol eden en önemli faktörlerden bir tanesi olduğunu göstermektedir (Power ve ark. 1995, Resh ve ark. 1988). Benzer araģtırmalarda, akarsu tabanında yaģayan (bentik) omurgasızların su hızı, su derinliği ve taban kayması gibi hidrolik parametrelerindeki değiģimlerden etkilendikleri gözlemlenmiģtir. Su hızı, askıdaki katı maddelerin boyutunu ve konsatrasyonunu da etkilemektedir. Akarsu tabanının Ģekillenmesinde su hızının yine büyük önemi vardır. Sucul ekosistem için önemli olan çözünmüģ gazların (O 2 ve CO 2 ) ve besin maddelerinin transferinde su hızı önemlidir. Su hızı, ayrıca bazı sucul türlerin solunum ve üreme faaliyetlerini de etkilemektedir (Allan ve ark. 1993). Ötrofikasyon Akarsudan göle geçiģte su hızı difüzyon ve oksijen alma kapasitesinin düģmesine bağlı olarak doğal temizleme kapasitesi düģmekte, oluģan göl ortamı ötrofikasyon sürecine girmektedir. Göl su kalitesinde meydana gelen değiģimler de sucul canlı yaģamını değiģtirmektedir (Aras ve ark. 2008). Besi elementleri fazlaca deģarj edildiği göl, rezervuar, akarsu, haliç ve sahil gibi tüm ortamlarda su kalitesinin bozulmasına ve zamanla da ötrofikasyona neden olur. Bununla birlikte ötrofikasyon su ortamının yapısına bağlı olarak farklı bir geliģme süreci izler. Örneğin göllerde ötrofikasyonu etkileyen temel faktör bekleme süresi ve sıcaklık tabakalaģmasıdır. Rezervuarlar, göller ve akarsular arasında geçiģ özellikleri gösterir. Bekleme süresi göllere göre daha kısadır. Su giriģi ise baraj tasarımına göre dipten veya yüzeyden olabilir. Akarsularda ise yapı akım değerlerine göre değiģmektedir (Vollenweider,1981). Bir su ortamının ötrofikasyon açısından ele alınması aģamasında en önemli adımlardan biri trofik seviyenin doğru bir Ģekilde tespit edilmesidir. Göllerin trofik seviyelerinin belirlenmesi amacıyla kullanılan 3 temel parametre, Toplam fosfor, Klorofil-a ve Secchi diski derinliğidir. Bunun dıģında hipolimnotik oksijen ihtiyacı, alkalinite, sediment canlılarının oranlarının kullanıldığı çeģitli parametreler de mevcuttur. AĢağıdaki tabloda, bir su ortamının trofik seviyesinin tespitinde kullanılabilecek sınıflandırma örneği verilmektedir. Tablo IV.2.4. 1. Göllerin Beslenme Durumları Parametre Oligotrofik Mezotrofik Ötrofik Toplam fosfor (µg/l) <10 10-20 >20 Klorofil-a (µg/l) <4 4-10 >10 Secchi diski derinliği (m) >4 2-4 <2 Hipolimnetik oksijen (%) >80 10-80 <10 Kaynak: (Thoman vd.,1987) 78

Ergöz Elektrik Üretim ĠnĢ. San. ve Tic. A. ġ. Tortum Regülatörü, HES ve Kırma-Eleme Yapılan değerlendirmenin ardından ele alınan su ortamının hangi trofik seviyede olduğuna karar verilir. Su ortamının ötrofik seviyede olmaması durumunda önleyici faaliyetlere ağırlık verilmelidir. Ötrofikasyon tedbirleri olarak; - Besi maddesi kaynaklarının bir envanteri çıkartılarak su kaynağına olan etkilerinin değerlendirilmesi ayrı ayrı yapılmalıdır. Bu tespitin ardından koruma altına alınacak su kaynağının kullanım amacına yönelik olarak gerekiyorsa bu kaynaklardan göle gelen azot ve fosfor yükünde azaltma yapılmalıdır. - Ötrofikasyonun ilk belirtilerinin tespit edildiği durumlar için uygulanılacak önlemler önceden belirlenmelidir. Bu amaçla aģırı çoğalmıģ fitoplankton türleri ile beslenen zooplanktonların kullanılması gibi biyolojik yöntemler tercih edilmelidir. Uygulanacak her tedbirin su ekosistemi üzerindeki etkileri önceden araģtırılmalıdır. - Göl ve rezervuarlara gelen yan derelerden kaynaklanan besi maddesi yüklerinin tespit edilmesi için ek önlemler alınmalıdır. - Besi maddelerinin hava, toprak ve su ortamlarında taģınımıyla ilgili çalıģmalar yürütülerek bu konuda ve fosfor yükünün değiģmesine karģılık gölün vereceği tepkinin modellemesi yapılmalıdır. Sedimentten kaynaklanan içsel besi maddesi kaynaklarının etkileri de bu çalıģmalarda göz önünde bulundurulmalıdır. Yukarıda da bahsedildiği gibi, suyun bekleme süresi ötrofikasyona en büyük etkenlerindendir. HES projelerinde hem rezervuarın baraj rezervuarlarına göre çok küçük olması hem bekleme süresinin çok daha kısa olması nedeniyle, Tortum Regülatörü ve HES Projesi nin ötrofikasyon açısından önemli derecede olumsuz bir etki yaratması beklenmemektedir. IV.2.5 Kurulacak regülatörün su toplama havzası ile ilgili, Tortum Çayına iliģkin en az 10 yıllık aylık maksimum, aylık minimum ve aylık ortalama debilerinin m 3 /sn olarak verilmesi, Tortum regülatörünün kurulacağı Tortum çayı son 10 yıla ait aylık ortalama akım değerleri Tablo IV.2.5.1 de verilmektedir. Tablo IV.2.5. 1. Regülatör Yeri (Tortum çayı) Son On Yıla Ait Aylık Ortalama Akım Değerleri (m3/s) Yıl/Ay Ekim Kasım Aralık Ocak ġubat Mart Nisan Mayıs Haziran Temmuz Ağustos Eylül Ortalama 2001 3.43 1.89 2.46 2.43 2.11 3.68 10.63 9.19 4.84 5.77 1.42 0.14 4.00 2002 0.51 1.49 1.54 1.41 1.87 4.67 18.98 32.21 22.77 13.6 8.01 5.37 9.37 2003 4.83 4.51 2.78 2.74 2.80 3.47 22.40 21.46 10.32 6.06 2.35 1.97 7.14 2004 4.08 4.71 4.14 3.63 3.77 5.59 18.77 26.70 15.23 6.44 3.39 3.27 8.31 2005 3.41 3.87 4.66 1.95 2.21 4.45 22.63 32.40 20.42 9.46 5.47 6.58 9.79 2006 6.80 11.48 6.6 6.51 8.09 10.6 33.21 33.97 9.61 8.57 2.50 2.87 11.7 2007 5.13 4.97 3.85 4.38 6.11 6.72 11.75 34.67 11.84 6.28 5.65 3.83 8.77 2008 3.92 6.57 4.80 5.46 4.94 14.6 23.64 20.31 12.74 4.24 2.8 3.02 8.92 2009 4.13 4.72 4.14 4.88 4.77 5.82 11.86 29.06 15.89 11.28 6.61 3.96 8.93 2010 6.64 5.52 5.11 5.13 5.98 16 19.42 26.64 27.30 13.29 5.06 4.45 11.70 Ortalama 4.29 4.97 4.01 3.85 4.27 7.56 19.33 26.66 15.1 8.50 4.33 3.55 8.87 79

Ergöz Elektrik Üretim ĠnĢ. San. ve Tic. A. ġ. Tortum Regülatörü, HES ve Kırma-Eleme IV.2.6. Projenin yer aldığı havzanın su kullanım durumu, (içme kullanma suyu amaçlı herhangi bir su kaynağı havzasında kalıp kalmadığı, kalması durumunda yapılacak HES lerin mutlak ve kısa mesafeli koruma alanının dıģına çıkarılması v.s. dahil), yağıģ-akıģ iliģkisi, ekolojik potansiyeli, projenin kurulacağı su kaynağının/kaynaklarının uzun yıllara ait aylık ortalama değerleri (m3/sn), akım gözlem istasyonları ve regülatör yerlerini temsil eden uzun yıllara ait akım değerlerinin, ilgili kurum (bu verilerin temin edildiği kurum) onayı alınarak sunulması, Söz konusu proje alanı içme kullanma suyu amaçlı herhangi bir su kaynağı havzasında kalmamaktadır. Su Kullanım Durumu Proje kapsamında yer alan Tortum regülatörü, Doğu Anadolu Bölgesi nde Erzurum Ġli, Tortum Ġlçesi sınırları içerinde, Çoruh Havzasında Tortum çayı üzerinde inģa edilecektir. Proje sahasında ilk su alma (Tortum Regülatörü) ve son su bırakma (Tortum HES) noktaları arasında kalan sulama yapılabilecek tarım alanı miktarı 1.220 da dır. Bunun haricinde bölgede alabalık üretim tesisi ve değirmen vb. herhangi bir yapı yoktur. Ayrıca, alanda 1adet kum eleme tesisi ve konkasör bulunmakta olup, bu tesis suyunu Tortum çayı ana kol ve kuyu suları kullanarak temin etmektedir. Tesisin Temmuz 2012 tarihinde proje sahası dıģına taģınacağı hakkındaki bilgi etüt esnasında firma yöneticileri ile yapılan görüģmeler neticesinde temin edilmiģ ve ilerleyen yıllarda bu suya gereksinim duyulmayacağı belirtilmiģtir. Ancak, bu tesis taģınmadığı takdirde ihtiyaç duyulan su miktarları, ihtiyaç duyulan zamanlarda karģılanacaktır. Proje kapsamında yer alan regülatör yapıları ile derelerden alınacak sular, HES te enerji üretimi için türbinlendikten sonra doğal akıģına tekrar bırakılacağından herhangi bir su hakkı sorunu oluģturmamaktadır. Regülatör yapıları ile HES yapıları arasındaki kısımda doğal hayatın devamı için regülatörlerden mansaba, Ek-8 te yer alan HES Projeleri ve Diğer Hidrolik Faaliyet Talepleri Ġçin Değerlendirme Raporu nda ile Bölüm V.2.4 te belirtilen ve Doğa Koruma ve Milli Parklar Genel Müdürlüğü nce de uygun görülen can suyu değerleri bırakılacaktır. YağıĢ-AkıĢ ĠliĢkisi Arazi gözlemleri ve harita çalıģmaları sonucu proje alanı yağıģ havzasının toprak yapısı, hidrolojik toprak grubu, topografyası, bitki örtüsü gibi faktörler dikkate alınarak yağıģ akıģ eğrisi numarası 77 olarak tespit edilmiģtir. Ekolojik Potansiyel Bölgenin ekolojik potansiyeline iliģkin değerlendirmeler kapsamında Ek-8 de verilen HES Projeleri ve Diğer Hidrolik Faaliyet Talepleri Ġçin Değerlendirme Raporu ndan yararlanılmıģtır. Bölgede yaģayan sucul canlılar içinde en belirteç grup balıklardır. Balıklar açısından yapılan değerlendirmeler diğer sucul canlılar açısından da kabul edilebilir niteliktedir. Bölgenin balık türlerinin ekolojik özelliklerine bakıldığında yaģayabildikleri minimum 80

Ergöz Elektrik Üretim ĠnĢ. San. ve Tic. A. ġ. Tortum Regülatörü, HES ve Kırma-Eleme derinliğin 15 cm ve minimum akıntının da 0.20 m/s olması gerekmektedir. Bu minimum fiziksel koģulların sağlanması durumunda sucul yaģamın devamlılığının da sağlanacağı düģünülmektedir. Proje bölgesi ve yakın çevresindeki balıklarının belli bir stok oluģturması ve çoğalabilmesi için gerekli koģullar dikkate alındığında, bırakılması önerilen can suyu değerleri uzun yıllar aylık ortalamalara göre değerlendirilmektedir. Balıklar ve diğer sucul canlılar olan algler, zooplanktonik organizmalar ve bentik canlıların üreme dönemleri Mart sonu Haziran sonu arasında en üst düzeydedir. Bu dönemde artan biyolojik aktivite fazla besin maddesine ihtiyaç duymaktadır. Besin maddeleri de su debisi ile iliģkili olabildiği gibi çalıģmanın yapıldığı su sisteminin ekolojik koģulları ile de ilgilidir. Yapılan hesaplamalarda, balıkların mevcudiyetlerini sürdürebilmesi için gerekli minimum değerler temelinde (minimum derinlik ve minimum akım hızı) bırakılması gerekli can suyu miktarları hesaplanmıģtır. Bu hesaplamalarda, proje bölgesi için minimum su derinliğinin 0.15 m ve minimum akım hızının 0.20 m/s olması için bırakılması gereken can suyu Tortum regülatörü için 0.04 m 3 /s olması gerekmektedir. Ancak bu miktar her ne kadar sucul yaģam gereklerini karģılayabilir olarak gözükse de, bu çalıģmada sucul ekosistemde iyi koģulların sağlanabilmesi için daha yüksek değerler önerilmektedir. Doğa Koruma ve Millli Parklar Genel Müdürlüğü nce uygun görülen Tortum regülatöründen bırakılması önerilen ve Bölüm V.2.4 te verilen can suyu değerleri bölgenin sucul canlıları için gerekli minimum koģulları sağlamakta olup, canlıların yaģamlarını sürdürebilecekleri yeterliliktedir. Proje kapsamında regülatörün yapılacağı alanda su ürünlerinin geçmesine mahsus balık geçidi vb. yapı ve tesisler yapılacak olup, balık geçidi planı yapılırken bölge balıklarının biyolojik ve ekolojik özelliklerinin dikkate alınarak FAO nun ve DSĠ nin öngördüğü koģulları taģır ve DSĠ nin onaylayacağı teknik özelliklere uygun olarak düzenlenecektir. Balıkların geçide yönlendirilmesi, basamaklar arasındaki mesafe ve genel eğimleri açısından yönlendirici ve uygun özelliklere sahip olacak, balık merdivenlerinin derinliği ve basamakların alt ve üst kesimlerindeki geçiģ deliklerinin büyüklükleri ve konumlarına da dikkat edilecektir. Proje kapsamında Tortum çayı üzerinde kurulacak Tortum regülatör yeri için, Devlet Su ĠĢleri Genel Müdürlüğü Etüd ve Plan Dairesi BaĢkanlığı tarafından onaylanmıģ, Uzun Yıllar Aylık Ortalama Akım Değerleri (m 3 /s) Ek-9 da verilmiģtir. Proje yerinin yağıģ alanı içi ve çevresindeki akım istasyonlarını gösteren gözlem ağı haritası ġekil IV.2.6.1 de verilmiģtir. 81

Ergöz Elektrik Üretim ĠnĢ. San. ve Tic. A. ġ. Tortum Regülatörü, HES ve Kırma-Eleme ġekil IV.2.6. 1. Proje Yerinin YağıĢ Alanı Ġçi ve Çevresindeki Akım Ġstasyonlarını Gösteren Gözlem Ağı Haritası 82

Ergöz Elektrik Üretim ĠnĢ. San. ve Tic. A. ġ. Tortum Regülatörü, HES ve Kırma-Eleme IV.2.7. Yüzeysel su kaynaklarının mevcut ve planlanan kullanımı, varsa havza özelliği (içme, kullanma, sulama suyu, elektrik üretimi, baraj, göl, gölet, su ürünleri üretiminde ürün çeģidi ve üretim miktarları), proje alanının içme ve kullanma suyu temin edilen kıta içi yüzeysel su havzasında kalıp kalmadığı, söz konusu derenin harhangi bir içme suyu kaynağını besleyip beslemediği, söz konusu dereden içme ve kullanma suyu alınıp alınmadığı, Tortum çayı üzerinde yapılması planlanan Tortum Regülatörü, HES ve Kırma-Eleme Tesisi Projesi nin membasında 1.227 m kuyruk suyu kotunda Havva HES Projesi, mansabında ise 1.147,60 m maksimum su kotunda ise ÇayaĢan Regülatörü bulunmaktadır. Yüzeysel su kaynaklarının mevcut ve planlanan içme, kullanma, sulama, su ürünleri üretimi vb. amaçlarla kullanım durumunu belirlemek amacıyla Su Kullanım Hakları Raporu hazırlatılarak DSĠ 8. Bölge Müdürlüğü ne onaylatılmıģ ve Ek-10 da verilmiģtir. Su Kullanım Hakları Raporunda belirtildiği üzere proje alanında, içme amaçlı su kullanımı söz konusu değildir. Ancak, proje sahasında ilk su alma (Tortum Regülatörü) ve son su bırakma (Tortum HES) noktaları arasında kalan sulama yapılabilecek tarım alanı miktarı 1.220 da olup, bu kapsamda can suyuna ilave olarak regülatörden Haziran ayında 6,1 l/sn, Temmuz ayında 179,34 l/sn, Ağustos ayında 164,7 l/sn, Eylül ayında 70,76 l/sn ve Ekim ayında 3,66 l/sn su bırakılacaktır. Sahadan etkilenen içme suyu Ģebeke hattı mevcut değildir. Hayvan içme suyu Ģebekeden karģılanmaktadır. Ayrıca, alanda 1adet kum eleme tesisi ve konkasör bulunmakta olup, bu tesisin kapasitesi 150 ton/gün civarındadır. Bu tesis suyunu Tortum çayı ana kol ve kuyu suları kullanarak temin etmektedir. Tesiste çalıģma süresi 12 saat/gün olup, tesisin su gereksinimi bu süre içerisinde 78,126 l/sn dir. Tesisin Temmuz 2012 tarihinde proje sahası dıģına taģınacağı hakkındaki bilgi etüt esnasında firma yöneticileri ile yapılan görüģmeler neticesinde temin edilmiģ ve ilerleyen yıllarda bu suya gereksinim duyulmayacağı belirtilmiģtir. Ancak, bu tesis taģınmadığı takdirde ihtiyaç duyulan su miktarları, ihtiyaç duyulan zamanlarda can suyuna ilave olarak regülatörden bırakılacaktır. Faaliyet kapsamında yapılacak çalıģmalarda tarımsal sulama kanallarına ve köy içme sularına zarar verilmeyecek, ilgili kanun ve yönetmeliklere uyulacaktır. IV.2.8. Toprak özellikleri ve kullanım durumu (toprak yapısı, arazi kullanım kabiliyeti, sınıflaması, taģıma kapasitesi, yamaç stabilizesi, kayganlık, erozyon, toprak iģleri için kullanımı, doğal bitki örtüsü olarak kullanılan mera, çayır vb.), Proje kapsamındaki ünitelerin III. ve VII. Sınıf arazilerden geçmekte olup, ġekil IV.2.8.1 de verilmektedir. III.Sınıf Araziler: Bitki tercihlerinin iyi seçilmesi ve koruma tedbirlerinin alınması gereken tarım topraklarıdır Kültürbitkileri tarımına alınabilecekleri gibi çayır, mera ve orman arazisi olarak da kullanılabilirler. Fakat sınırlandırmalar bitki seçimini, ekim, dikim, hasat zamanı ve ürün miktarını etkiler.bu sınıftaki yaģ ve yavaģ geçirgen fakat hemen hemen düz toprakların çoğuiģlendiğinde drenaj ve toprağın yapısı ile iģlenebilirliğini sürdürecek bir ürün yetiģtirmesistemini gerektirir. BalçıklaĢmayı önlemek ve geçirgenliğini düzeltmek için, böyletopraklara organik madde ilave etmek ve yaģ olduklarında iģlemeden kaçınmak gerekir. 83

Ergöz Elektrik Üretim ĠnĢ. San. ve Tic. A. ġ. Tortum Regülatörü, HES ve Kırma-Eleme VII.Sınıf Araziler: Orman ve otlak olması bile zor, tepeler, sarp alanlar, ve genelde erozyona meyilli topraklardır.çok dik eğimli, erozyon, toprak sığlığı, taģlılık, yaģlık, tuzluluk ve sodiklik gibi,kültür bitkilerinin yetiģtirilmesini engelleyen çok Ģiddetli sınırlandırmalara sahiptir.fiziksel özellikleri tohumlama ve kireçleme yapmak, kontur iyileģtirme, drenaj hendekleri,saptırma yapıları ve su dağıtıcı tesis etmek gibi iyileģtirme, koruma ve kontrol uygulamalarına elveriģli olmadığından, çayır ve mer a ıslahı için kullanılma olanakları oldukça sınırlıdır.toprak muhafaza önlemleri almak veya alttaki arazileri korumak için ağaç dikimi veya ot tohumu aģılaması yapıldığı ve hatta istisnai bazı durumlarda kültür bitkileri yetiģtirildiği olursa da, bu durumlar VII sınıf araziler için genel bir özellik sayılmaz 84

Ergöz Elektrik Üretim ĠnĢ. San. ve Tic. A. ġ. Tortum Regülatörü, HES ve Kırma-Eleme ġekil IV.2.8. 1. Arazi Sınıfları 85

IV.2.9. Tarım alanları (tarımsal alan varlığının olup olmadığı, var ise tarımsal geliģim proje alanları, sulu ve kuru tarım arazilerinin büyüklüğü, ürün desenleri ve bunların yıllık üretim miktarları, ürünlerin ülke tarımındaki yeri ve ekonomik değeri), Tortum ilçesinin ekonomisinin temeli tarım ve hayvancılığa dayanmaktadır. Meyvecilik ise akarsu ve dere kenarlarında yapılmaktadır. Proje alanı ve çevresinde sulama ġenyurt deresi, Tortum çayı ana kolu, Ziyaret deresi ve Aydınlı dereden alınan sular ile yapılmaktadır. Hakim su kaynağını Tortum çayı oluģturmaktadır. Dut, Elma, ViĢne, Ceviz, Ayva, Erik ve kiraz yaygın olarak yetiģtirilen meyveler iken, biber, patlıcan, domates ve hıyar yaygın üretimi yapılan sebzeleri oluģturmakta iken bunun yanında kavak, salkım söğüt ve çayır üretimi de mevcuttur. Tablo IV.2.9. 1. Tortum Ġlçesi nin Arazilerin Niteliğine Göre Dağılımı Arazinin Niteliği Alanı (Ha) Sulanan Arazi 209,205 Kıraç Arazi 141,160 Toplam 350,365 Kaynak: www.tortum.gov.tr Tablo IV.2.9. 2. Tortum Ġlçesi nin Tarım Arazilerinin Ürünler Üzerinden Dağılımı Ürün EkiliĢ Alanı (da) Tahıllar 34.500 Yemeklik Baklagiller 250 Sanayi Bitkileri (Patates) 795 Yemlik Baklagiller 255 Yumrulu Bitkiler (Soğan) 50 Sebze 1.146 Mısır 300 Bağ-Bahçe 4.818 Yonca-Korunga 911.740 Çayır 93.699 Nadas 131.582 Toplam 1.179.135 Kaynak: www.tortum.gov.tr 86

Tablo IV.2.9. 3. Tortum Ġlçesi nin Meyve Üretimi Ağacın Cinsi Meyve Veren YaĢta (Sayı) Meyve Vermeyen YaĢta (Sayı) Toplam (Sayı) Üretim Miktarı (Ton) Ağaç BaĢına Verim (Kg) Armut 15.427 888 16.315 4628,1 30 Ayva 1.650 250 1.900 330 20 Elma 29.960 4.565 34.525 8988 30 MuĢmula 1.370 20 1.390 274 20 Erik 14.375 900 15.275 2875 20 Ġğde 210 50 260 31,5 15 Kayısı 5.590 1600 7.190 1956,5 35 Kiraz 3500 2440 5940 1050 30 Kızılcık 11.050 750 11.800 2210 20 ġeftali 1.475 300 1.775 442,5 30 ViĢne 18.370 1978 20.348 5511 30 Ceviz 9675 4427 14102 5805 60 Dut 9.250 550 9.800 3237,5 35 Toplam 121902 18518 140620 46789 - Kaynak: www.tortum.gov.tr Tablo IV.2.9. 4. Tortum Ġlçesi nin Tarla Bitkileri Üretimi Ürünün EkiliĢ Üretim Ortalama Cinsi Alanı (da) Miktarı (ton) Verim(kg/da) Buğday 19.061 3812 200 Arpa 14.744 2654 180 Çavdar 682 136 200 Yulaf 267 481 1800 Mısır 150 68 450 Patates 1389 2778 18.375 Toplam 36.293 9929 - Tablo IV.2.9. 5. Tortum Ġlçesi nin Yem Bitkileri Üretimi Ürünün Cinsi EkiliĢ Alanı (da) Üretim Miktarı (Ton) Ortalama Verim(Kg/da) Fiğ (YeĢil ot) 1.495 2691 1800 Yonca (YeĢil ot) 20.635 74.286 3600 Korunga 14.870 29.740 2000 Silajlık Mısır 58 232 4000 Toplam 37.058 106.949 - Tablo IV.2.9. 6. Tortum Ġlçesi nin Baklagil Üretimi Ürünün Cinsi EkiliĢ Alanı (da) Üretim Miktarı (Ton) Ortalama Verim(Kg/da) Fasulye (Kuru) 547 93 170 YeĢil Mercimek 41 6 150 87

Tablo IV.2.9. 7. Tortum Ġlçesi nin Sebze Üretimi Ürünün EkiliĢ Üretim Ortalama Soğan (Taze) 57 199,5 3500 Biber (Sivri-Çarliston) 110 88 800 Domates 439 1975 4500 Fasulye (Taze) 133 146,3 110 Havuç 5 6,5 1300 Hıyar 158 790 5000 Turp 10 5,5 550 Balkabağı 16 32 2000 Ispanak 30 30 1000 Lahana 70 315 4500 Marul (Göbekli) 20 16 800 Maydanoz 20 9 450 Toplam 1068 3612,8 - IV.2.10. Orman Alanları (ağaç türleri ve miktarları, kapladığı alan büyüklükleri ve kapalılığı bunların mevcut ve planlanan koruma ve/veya kullanım amaçları, 1/25 000 ölçekli meģcere haritası), Söz konusu proje için, Erzurum Orman Bölge Müdürlüğü ne gerekli baģvurular yapılmıģtır. Orman Genel Müdürlüğü nden 1/25.000 Ölçekli Mesçere Haritaları temin edilmiģ olup, proje üniteleri üzerine iģlenmiģtir (Bkz.Ek-20 Mesçere Haritası). Proje ünitelerinin mesçere tipleri ise Tablo IV.2.10.1 de verilmiģtir. Tablo IV.2.10.1. Proje Ünitelerinin MeĢcere Tipleri Ünite Kuyruksuyu Koruma Seddesi Kırma-Eleme Tesisi Beton Santrali ġantiye Cebri Boru Denge Bacası Kuyruk Suyu Kanalı Ġletim Tüneli YaklaĢım Tüneli Regülatör MeĢcere Tipi BKv-OT BKv-OT BKv-OT BKv-OT BKv-OT BKv-OT BKv-OT, Z BKv-OT, T,OT OT-T T MeZĠsSu OT OT-T T MeZĠsSu OT OT-T T MeZĠsSu, Z Projenin ÇED çalıģmaları tamamlandıktan sonra inģaat aģaması baģlamadan, T.C. Orman ve Su ĠĢleri Bakanlığı Orman Genel Müdürlüğü nden gerekli izinler alınacaktır. Bu aģamada öncelikle arazi ve kadastro araģtırmaları gerçekleģtirilecek, haritalar hazırlanacak kesin mülkiyet durumları belirlenecektir. Projede kullanılacak orman alanı miktarı, kesilecek ağaç miktarı ve ağaç türleri v.s. izin aģamasında hazırlanacak 1/1000 ölçekli ağaç röleve planları ile belirlenecektir. Söz konusu proje kapsamında bulunan ünitelerden denge bacası ve santral binasının tamamı ile kuyruksuyu koruma seddesinin bir bölümü ağaçlandırma sahası içerisinde kalmakta olup, Erzurum Orman Bölge Müdürlüğü nden alınan olumu görüģ Ek-29 da verilmiģtir. 88

Proje kapsamında kullanılacak olan orman arazisi Ek-16 da verilen ÇED Ġnceleme ve Değerlendirme Formu nda yaklaģık 35.000 m 2 olarak belirtilmiģ olup, cebri boru ve iletim tüneli boru Ģeklinde tasarlandığı için, yüzeysel alan kullanımı söz konusu olmayacaktır. Orman alanları dahilinde kamulaģtırma söz konusu olmayıp, 6831 sayılı Orman Kanununun 16 ve 17 nci maddeleri gereğince gerekli izinler inģa öncesinde alınacaktır. IV.2.11. Koruma alanları (Milli Parklar, Tabiat Parkları, Sulak Alanlar, Tabiat Anıtları, Tabiatı Koruma Alanları, Yaban Hayatı Koruma Alanları, Biyogenetik Rezerv Alanları, Biyosfer Rezervleri, Doğal Sit ve Anıtlar, Tarihi, Kültürel Sitler, Özel Çevre Koruma Bölgeleri, Özel Çevre Koruma Alanları, Turizm Alan ve Merkezleri, Mera Kanunu kapsamındaki alanlar, Projenin korunan alanlara uzaklıklarının 1/100.000 lik ölçekli haritada anlaģılır ve renkli gösterilmesi) 17.07.2008 tarih ve 26939 sayılı Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe giren ÇED Yönetmeliği, Ek-V te yer alan duyarlı yöreler listesi uyarınca; 1. Ülkemiz Mevzuatı Uyarınca Korunması Gerekli Alanlar a) 09.08.1983 tarihli ve 2873 sayılı Milli Parklar Kanunu nun 2 nci maddesinde tanımlanan ve bu Kanunun 3 üncü maddesi uyarınca belirlenen "Milli Parklar", "Tabiat Parkları", "Tabiat Anıtları" ve "Tabiatı Koruma Alanları", içerisinde kalmamaktadır (Bkz. Ek- 19 Korunan Alanları Gösterir Harita). b) 01.07.2003 tarihli ve 4915 sayılı Kara Avcılığı Kanunu uyarınca Çevre ve Orman Bakanlığı nca belirlenen "Yaban Hayatı Koruma Sahaları ve Yaban Hayvanı YerleĢtirme Alanları; proje sahası Ava Yasak Alanlar dahilindedir (Bkz. Ek-18 Ava Açık ve Kapalı alanları gösterir Harita). c) 21.07.1983 tarihli ve 2863 sayılı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanunu nun 3 üncü maddesinin birinci fıkrasının "Tanımlar" baģlıklı (a) bendinin 1, 2, 3 ve 5 inci alt bentlerinde "Kültür Varlıkları", "Tabiat Varlıkları", "Sit" ve "Koruma Alanı" olarak tanımlanan ve aynı kanun ile 17.06.1987 tarihli ve 3386 sayılı Kanunun (2863 sayılı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanunu nun Bazı Maddelerinin DeğiĢtirilmesi ve Bu Kanuna Bazı Maddelerin Eklenmesi Hakkında Kanun) ilgili maddeleri uyarınca tespiti ve tescili yapılan alanlar; Proje alanında herhangi bir doğal sit ve korunması gerekli tabiat varlığı tescil kaydı bulunmamaktadır (Bkz. Ek-30 Tabiat Varlıklarını Koruma ġube Müdürlüğü GörüĢ Yazısı). Ancak, herhangi bir tabiat varlığına (fosil kalıntısı, yer altı mağarası vb.) rastlanılması durumunda Tabiat Varlıklarını koruma ġube Müdürlüğü ne haber verilecektir. Proje ve etki alanı içerisinde bir adet ġapel bulunmakta olup, Ek-28 de verilen Erzurum Kültür Varlıklarını Koruma Bölge Müdürlüğü nün görüģünde söz konusu projenin boru hattının Ģapel koruma alanı dıģına çıkarılması gerektiği belirtilmektedir. Proje kapsamında bulunan boru hattı ve ve yaklaģım tüneli Ģapel koruma alanı dıģına çıkarılmıģ olup, Erzurum Kültür Varlıklarını Koruma Bölge Müdürlüğü nün uygunluk görüģü Ek-28 de verilmiģtir. ç) 22.03.1971 tarihli ve 1380 sayılı Su Ürünleri Kanunu kapsamında olan Su Ürünleri Ġstihsal ve Üreme Sahaları kapsamında Tortum Çayı bulunmaktadır. 89

1380 sayılı Su Ürünleri Kanunu; -Madde 7 gereğince; Tortum çayına herhangi bir müdahalede bulunulmayacak olup, dere yatağı kesinlikle doldurulmayacak, kurutulmayacak, kısmen veya tamamen Ģekli değiģtirilmeyecek, bu alandan kum, çakıl, taģ çıkarılmayacak, Tortum çayına taģ, toprak, moloz ve benzeri maddeler dökülmeyecektir. -Madde 9 gereğince; Tortum çayında mevcut su ürünlerinin yaģama, üreme, muhafaza ve istihsalini zarardan koruyacak tedbirler alınacaktır. -Madde 20 Su ürünleri veya bunları istihlak edenlerin veya kullananların sağlığına veyahut istihsal vasıtalarına malzeme, teçhizat, alet ve edevata zarar veren maddelerin içsulara ve denizlerdeki istihsal yerlerine veya civarlarına dökülmesi veya döküleceği Ģekilde tesisat yapılması yasaktır hükmü gereğince faaliyetten kaynaklanabilecek zararlı maddeler Tortum çayına ulaģması engellenecektir. -Madde 22 Mülga Tarım Orman ve KöyiĢleri Bakanlığının müsaadesi alınmadan akarsularda su ürünlerinin geçmesine veya yetiģmesine engel olacak Ģekilde ağlar kurulması, bent, çit ve benzeri engeller yapılması yasaktır. Akarsular üzerinde kurulmuģ ve kurulacak olan baraj ve regülatör gibi tesislerde su ürünlerinin geçmesine mahsus balık geçidi veya asansörlerin yapılması ve bunların devamlı olarak iģler durumda bulundurulması mecburidir. hükmü gereğince, su ürünlerinin geçmesine mahsus balık geçidi vb. (balık asansörü) yapı ve tesisler yapılacak olup, balık geçidi planı yapılırken bölge balıklarının biyolojik ve ekolojik özelliklerinin dikkate alınarak FAO nun ve DSĠ nin öngördüğü koģulları taģır ve DSĠ nin onaylayacağı teknik özelliklere uygun olarak düzenlenecektir. Balıkların geçide yönlendirilmesi, basamaklar arasındaki mesafe ve genel eğimleri açısından yönlendirici ve uygun özelliklere sahip olacak, balık merdivenlerinin derinliği ve basamakların alt ve üst kesimlerindeki geçiģ deliklerinin büyüklükleri ve konumlarına da dikkat edilecektir. Proje süresince yapılacak çalıģmalar kapsamında, su ortamındaki canlıların projenin olası zararlarından korunması için 1380 sayılı Su Ürünleri Kanunu ve ilgili yönetmelikleri uyarınca gerekli önlemler alınacaktır. d) 31.12.2004 tarihli ve 25687 sayılı Resmî Gazete de yayımlanan Su Kirliliği Kontrolü Yönetmeliği nin 17, 18, 19 ve 20 nci maddelerinde tanımlanan alanlar, içerisinde kalmamaktadır. e) 02.11.1986 tarih ve 19269 sayılı Hava Kalitesinin Korunması Yönetmeliği nin 49 uncu maddesine tanımlanan alanlar, içerisinde kalmamaktadır. f) 09.08.1983 tarihli ve 2872 sayılı Çevre Kanunu nun 9. Maddesi uyarınca Bakanlar Kurulu tarafından "Özel Çevre Koruma Bölgeleri" olarak tespit ve ilan edilen alanlar, içerisinde kalmamaktadır. g) 18.11.1983 tarihli ve 2960 sayılı Boğaziçi Kanunu na göre koruma altına alınan alanlar, içerisinde kalmamaktadır. ğ) 31.08.1956 tarihli ve 6831 sayılı Orman Kanunu uyarınca proje kapsamında orman alanı sayılan yerler bulunmaktadır. Söz konusu projede orman alanları için kamulaģtırma söz 90

konusu olmayıp, 6831 sayılı Orman Kanununun 16 ve 17 nci maddeleri gereğince gerekli izinler inģa öncesinde alınacaktır. h) 04.04.1990 tarihli ve 3621 sayılı Kıyı Kanunu gereğince yapı yasağı getirilen alanlar, içerisinde kalmamaktadır. ı) 26.01.1939 tarihli ve 3573 sayılı Zeytinciliğin Islahı ve Yabanilerinin AĢılattırılması Hakkında Kanunda belirtilen alanlar, içerisinde kalmamaktadır. i) 25.02.1998 tarihli ve 4342 sayılı Mera Kanununda belirtilen alanlar, içerisinde kalmaktadır. Mera vasıfındaki araziler için, 28.02.1998 tarih 23272 sayılı Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe giren 4342 sayılı Mera Kanunu na uygun hareket edilecek, mera ve mera olabilecek nitelikteki alanlar için Mera Kanunu nun 14. Maddesi ne göre tahsis amacı değiģikliği talebinde bulunulacaktır. j) 17/5/2005 tarihli ve 25818 sayılı Resmî Gazete de yayımlanarak yürürlüğe giren Sulak Alanların Korunması Yönetmeliği ile 26/08/2010 tarihli ve 27684 sayılı Resmî Gazete de yayımlanarak yürürlüğe giren, Sulak Alanların Korunması Yönetmeliği nde DeğiĢiklik Yapılmasına Dair Yönetmelik, Ek-II Tampon Bölgede Yapılması Bakanlık Ġznine Tabi Olan Faaliyetler kapsamında olup, HES için, 2.1.2. Nehir tipi santraller, Kırma-Eleme Tesisi için, 1 inci ve 2 nci grup madenlerin her türlü iģleme sokulması (kırma-eleme, öğütme, yıkama ve benzeri), Beton Santrali için, 4.8. Hazır Beton Tesisleri değerlendirilmekte olup, yönetmelik kapsamında proje inģa iģlemlerine baģlanmadan önce DKMP Genel Müdürlüğü nden gerekli izinler alınacaktır. 2. Ülkemizin Taraf Olduğu Uluslararası Sözleşmeler Uyarınca Korunması Gerekli Alanlar a) 20.02.1984 tarihli ve 18318 sayılı Resmî Gazete de yayımlanarak yürürlüğe giren "Avrupa nın Yaban Hayatı ve YaĢama Ortamlarını Koruma SözleĢmesi" (BERN SözleĢmesi) uyarınca koruma altına alınmıģ alanlardan "Önemli Deniz Kaplumbağası Üreme Alanları"nda belirtilen I. ve II. Koruma Bölgeleri, "Akdeniz Foku YaĢama ve Üreme Alanları" içerisinde kalmamaktadır. b) 12.06.1981 tarih ve 17368 sayılı Resmî Gazete de yayımlanarak yürürlüğe giren "Akdeniz in Kirlenmeye KarĢı Korunması SözleĢmesi" (Barcelona SözleĢmesi) uyarınca korumaya alınan alanlar, içerisinde kalmamaktadır. ı) 23.10.1988 tarihli ve 19968 sayılı Resmî Gazete de yayımlanan "Akdeniz de Özel Koruma Alanlarının Korunmasına Ait Protokol" gereği ülkemizde "Özel Koruma Alanı" olarak belirlenmiģ alanlar, içerisinde kalmamaktadır. ıı) 13.09.1985 tarihli Cenova Bildirgesi gereği seçilmiģ BirleĢmiĢ Milletler Çevre Programı tarafından yayımlanmıģ olan "Akdeniz de Ortak Öneme Sahip 100 Kıyısal Tarihi Sit" listesinde yer alan alanlar, içerisinde kalmamaktadır. ııı) Cenova Deklerasyonu nun 17. maddesinde yer alan "Akdeniz e Has Nesli Tehlikede Olan Deniz Türlerinin" yaģama ve beslenme ortamı olan kıyısal alanlar, içerisinde kalmamaktadır. 91

c) 14.02.1983 tarihli ve 17959 sayılı Resmî Gazete de yayımlanarak yürürlüğe giren "Dünya Kültür ve Tabiat Mirasının Korunması SözleĢmesi"nin 1. ve 2. maddeleri gereğince Kültür Bakanlığı tarafından koruma altına alınan "Kültürel Miras" ve "Doğal Miras" statüsü verilen kültürel, tarihi ve doğal alanlar; içerisinde kalmamaktadır. ç) 17.05.1994 tarihli ve 21937 sayılı Resmî Gazete de yayımlanarak yürürlüğe giren "Özellikle Su KuĢları YaĢama Ortamı Olarak Uluslararası Öneme Sahip Sulak Alanların Korunması SözleĢmesi" (RAMSAR SözleĢmesi) uyarınca koruma altına alınmıģ alanlar, içerisinde bulunmamaktadır. d) 27.07.2003 tarihli ve 25181 sayılı Resmî Gazete de yayımlanarak yürürlüğe giren Avrupa Peyzaj SözleĢmesi gereği korunması gereken alanlar, içerisinde bulunmamaktadır. 3. Korunması gereken alanlar a) Onaylı Çevre Düzeni Planlarında, mevcut özellikleri korunacak alan olarak tespit edilen ve yapılaģma yasağı getirilen alanlar (Tabii karakteri korunacak alan, biogenetik rezerv alanları, jeotermal alanlar ve benzeri); içerisinde kalmamaktadır. Söz konusu projenin gerçekleģtirileceği alana ait Çevre Düzeni Planı bulunmamaktadır. b) Tarım Alanları: Tarımsal kalkınma alanları, sulanan, sulanması mümkün ve arazi kullanma kabiliyet sınıfları I, II, III ve IV olan alanlar, yağıģa bağlı tarımda kullanılan I. ve II. sınıf ile, özel mahsul plantasyon alanlarının tamamı kapsamında, Proje alanında arazinin dağlık ve dik yamaçlı olmasından dolayı tarıma elveriģli arazi miktarı oldukça sınırlıdır. Proje kapsamındaki tarım arazilerinin vasıfları kamulaģtırma sırasında belirlenecektir. Projenin uygulama aģamasından önce proje alanı içerisinde yer alan tarım arazileri için 5403 sayılı Toprak Koruma ve Arazi Kullanım Kanunu nun 12. Maddesi gereğince; arazi bozulmaları ve toprak kayıplarını önlemek için yerine göre sekileme, çevirme, koruma duvarı, bitkilendirme, arıtma, drenaj, inģaat ve kültürel vs. tedbirler ile çevre arazilere zarar vermeyecek önlemleri içeren Toprak Koruma Projesi yapılacak, 5403 sayılı Toprak Koruma ve Arazi Kullanım Kanunu nun 21. maddesi (a) bendi gereğince yasal izinler alınacak ve bu izinlerin alınması süreci içerisinde proje alanında herhangi bir tarım dıģı faaliyette bulunulmayacaktır. c) Sulak Alanlar: Doğal veya yapay, devamlı veya geçici, suların durgun veya akıntılı, tatlı, acı veya tuzlu, denizlerin gel-git hareketinin çekilme devresinde 6 metreyi geçmeyen derinlikleri kapsayan, baģta su kuģları olmak üzere canlıların yaģama ortamı olarak önem taģıyan bütün sular, bataklık sazlık ve turbiyeler ile bu alanların kıyı kenar çizgisinden itibaren kara tarafına doğru ekolojik açıdan sulak alan kalan yerler, içerisinde kalmaktadır. ç) Göller, akarsular ve yeraltı suyu iģletme sahaları; içerisinde kalamamaktadır. d) Bilimsel araģtırmalar için önem arzeden ve/veya nesli tehlikeye düģmüģ veya düģebilir türler ve ülkemiz için endemik olan türlerin yaģama ortamı olan alanlar, biyosfer rezervi, biyotoplar, biyogenetik rezerv alanları, benzersiz özelliklerdeki jeolojik ve jeomorfolojik oluģumların bulunduğu alanlar; içerisinde kalamamaktadır. 92

IV.2.12. Faaliyet alanının mevcut çevresel özellikleri bölümünde yer alacak flora, fauna ve biyoçeģitlilik özelliklerinin belirlenmesine yönelik olarak detaylı araģtırma ve arazi çalıģmaları, biyoçeģitliliğe yönelik olarak yapılan arazi çalıģmaları vejetasyon dönemini kapsamalıdır. Yapıalan biyolojik çeģitlilik çalıģması ile faaliyet alanı ve yakın çevresinin flora ve fauna elemanlarının detaylı incelenmesi, alanın biyoçeģitlilik özelliklei irdelenmeli ve özellikle nesli tehlike altında, lokal endemik ve nadir türler belirlenmeli, faaliyet alanının habitat yapısı ve ekosistem özellikleri detaylandırılmalıdır. Erzurum Ġli, Tortum Ġlçesi sınırları içerisinde kalan Tortum Regülatörü ve HES Projesi, Tortum Çayı üzerinde enerji amaçlı planlanan bir projedir. Proje alanının floral yapısını ve florayı oluģturan bileģenlerin karģı karģıya bulundukları riskler ve koruma statülerini belirleyebilmek amacıyla 2012 yılı içerisinde, HES Projeleri ve Diğer Hidrolik Faaliyet Talepleri Ġçin Değerlendirme Raporu kapsamında, arazi gözlemleri ve literatür çalıģmalarına dayalı olarak Ekolojik Değerlendirme Prof. Dr. Levent TURAN, Hidrobiyolojik Değerlendirme Prof. Dr. Nuray AKBULUT ve Hidrojeolojik Değerlendirme Prof. Dr. Serdar BAYARI tarafından hazırlanmıģ olup, Ek-8 de verilen HES Projeleri ve Diğer Hidrolik Faaliyet Talepleri Ġçin Değerlendirme Raporu nda irdelenmiģtir. Proje alanında yapılan arazi çalıģmaları sırasında alandan bitki örnekleri toplanmıģtır. Toplanan bu yaģ bitki örnekleri yönteme uygun olarak kurutulmuģtur. Kurutulan bitki örneklerinin tanımlanmasında "Flora of Turkey And East Aegean Islands" adlı kaynaktan yararlanılmıģtır. TeĢhis edilen flora türlerinin listesi rapor ekinde verilen HES Projeleri ve Diğer Hidrolik Faaliyet Talepleri Ġçin Değerlendirme Raporu nda verilmiģtir. OluĢturulan floristik listede alanda mevcut olduğu belirlenen bitkilerin sistematik konumları kontrollerde kolaylık sağlaması bakımından alfabetik olarak, familya, takson, endemizm durumu, fitocoğrafik bölgesi, bitkinin Türkçe adı ve tehlike kategorisi verilmiģtir. Bitkilerin Türkçe adlarının belirlenmesinde ġinasi Akalın tarafından hazırlanmıģ olan "Büyük Bitkiler Kılavuzu" ve Prof. Dr. Turhan Baytop tarafından hazırlanmıģ olan "Türkçe Bitki adları" adlı kaynaklardan faydalanılmıģtır. Bitkilerin tehlike kategorileri IUCN komisyonunun tespit ettiği kriterlere göre ve Ekim v.d. tarafından hazırlanmıģ ve Türkiye Tabiatını Koruma Derneği tarafından yayınlanmıģ olan "Türkiye Bitkileri Kırmızı Kitabı" adlı kaynaktan faydalanılmıģtır. Tortum Regülatörü ve HES Proje alanında yapılan arazi çalıģmalarında; 1. Step vejetasyonu 2. Tortum Çayı nın etkisi ile Riparian vejetasyon olmak üzere iki farklı vejetasyon tipi tespit edilmiģtir. 1.Step vejetasyonu Tortum Regülatörü ve HES proje alanında Step vejetasyonu baskın olarak tespit edilmiģtir. Step alanlarında; Bupleurum falcatum L. subsp. polyphyllum (Ledeb.) Wolff, Scandix iberica Bieb., Artemisia austriaca Jacq., Cirsium arvense (L.) Scop. subsp. vestitum (Wimmer & Grab.) Petrak, Echinops pungens Trautv. var. pungens, Helichrysum armenium DC. subsp. armenium, Onosma armenum DC., Crambe orientalis L. var. orientalis, Sisymbrium loeselii L., Scabiosa argentea L., Euphorbia macroclada Boiss., Astragalus glaucophyllus Bunge, Dactylis glomerata L. subsp. hispanica (Roth) Nyman, Cynodon 93

dactylon (L.) Pers. var. villosus, Agropyron cristatum (L.) Gaertner subsp. pectinatum (Bieb.) Tzvelev, Scrophularia orientalis L., Asperula arvensis L., Reseda lutea L. var. lutea, Clematis orientalis L., Adonis aestivalis L. subsp. aestivalis, Acantholimon acerosum L., Glaucıum grandiflorum Boiss.& Huet var. grandiflorum, Jasmınum fructicans L., Ziziphora clinopodioides Lam., Teucrium polium L., Teucrium orientale L. var. orientale L., Stachys cretica L. subsp. garana (Boiss.) Rech. Fil., Stachys annuua (L.) L. subsp. ammophila (Boiss. & Bal.) Samuelsson, Salvia verticillata L. subsp. amasiaca (Freyn & Bornm.) Bornm. Acinos rotundifolius Pers., Vicia sativa L. subsp. sativa L., Medicago rigidula (L.) All. Var. rigidula, Medicago falcata L., Astragalus glaucophyllus Bunge ve Medicago xvaria Martyn gibi türler baskın olarak tespit edilmiģtir. 2.Riparian vejetasyon Tortum Çayı nın etkisi ile oluģan Riparian vejetasyonda; Draba bruniifolia Stev. subsp. bruniifolia, Trifolium pratense L. var. pratense, Mentha longifolia (L.) Hudson subsp. longifolia, Polygonum cognatum Meissn., Rumex tuberosus L. subsp. horozontalis (Koch) Rech., Populus nigra L. subsp. nigra, Salix alba L., Bolboschoenus maritimus (L.) Palla var. maritimus, Carex divisa Hudson, Populus tremula L., ve Phragmites australis (Cav.) Trin. ex Steudel, türleri tespit edilmiģtir. IV.2.12.1. Flora; yapılacak arazi çalıģmaları sonucu elde edilen flora elemanlarının tümünü kapsayacak Ģekilde, familya, cins, tür, Türkçe adları, Endemizm durumu, fitocoğrafik bölge, lokalite, tehlike kategorileri, korunma statüsü (Ulusal Mevzuat ve Uluslar arası sözleģmeler kapsamında koruma altında bulunan türler) ile ilgili elde edilen verilerin tablo halinde gösterimi, Arazide yapılacak flora çalıģmalarının vejetasyon döneminde gerçekleģtirilmesi ve bu dönemin belirtilmesi, flora için Türkiye Bitkileri Veri Servisi (TUBĠVES) kullanılarak kontrol yapılması, (flora ve fauna elemanlarının tespiti alanlarında uzman iki ayrı biyolog tarafından arazi çalıģmaları yapılarak belirlenmeli, literatür çalıģmaları ile doğrulanmalı) Erzurum Ġli, Tortum Ġlçesi sınırları içerisinde, Tortum Çayı üzerinde planlanan, Tortum Regülatörü ve HES Projesi için yapılan HES Projeleri ve Diğer Hidrolik Faaliyet Talepleri Ġçin Değerlendirme Raporu nda, arazi gözlemi ve literatür olarak tespit edilen flora türleri listeler halinde verilmiģtir (Bkz. Ek-8 HES Projeleri ve Diğer Hidrolik Faaliyet Talepleri Ġçin Değerlendirme Raporu, Kısım III.2, Tablo1) Tortum Regülatörü ve HES Proje sahasının floristik yapısı ile ilgili olarak yapılan inceleme sonucu proje alanında 43 familyaya ait 123 cins, 150 tür, 14 alttür ve 2 varyete tespit edilmiģtir. Bu alandan tespit edilen bitkilerin fitocoğrafik bölgelere göre dağılımı ise Ģöyledir; Akdeniz elementi 7, Avr.-Sib. elementi 13, Ir.-Tur. elementi 28 ve Öksin elementi 4 Ģeklindedir. 98 tür ise fitocoğrafik bölgesi bilinmeyen ya da birden fazla fitocoğrafik bölge elementidir. ÇalıĢma alanından tespit edilen bitki türlerinin 149 u LC (Az tehdit altında) ve 1 tür ise VU (Zarar görebilir) kategorisindedir. Proje inģaat sahasından 4 endemik bitki türü tespit edilmiģtir. Bu türler; Onosma armenum DC. (Emzik otu), Alyssum pateri Nyar. subsp. prostratum (Nyar.) Dudley (Uyuz otu), Acer divergens Pax var. divergens ve Linaria corifolia Desf. (Nevruz otu) dır.bu türlerin Türkiye deki dağılımı, inģaat öncesi ve inģaat sonrası türlerin korunmasına yönelik alınması gereken koruma önlemleri aģağıda detaylı olarak verilmiģtir. 94

Onosma armenum DC. (Emzik otu) Onosma armenum DC. türü, çok yıllık, otsudur. Çiçeklenme dönemi 5-7 aylar arasıdır. Habitat olarak kik, kumlu, çakıllı, killi topraklar ve bozkır alanları tercih eder. IUCN kriterlerine göre LC kategorisinde olup inģaat öncesinde ve sonrasında türün korunmasına yönelik her hangi bir önlem alınmasına gerek yoktur. Toprağın verimli olan kısmının sıyrılması, yöntemine göre muhafaza edilerek, güzergahın yeniden eski haline getirilmesinde bu toprak yeniden en üst tabaka olarak serilmelidir. Toprağın içinde bulunan tohumlar, kökler yeniden çimlenerek güzergahın doğal haline gelmesini hızlandıracaktır. Alyssum pateri Nyar. Subsp. prostratum (Nyar.) Dudley (Uyuz otu) Alyssum pateri Nyar subsp. prostratum türü, çok yıllık, otsudur. Çiçeklenme dönemi 5-6 aylar arasıdır. Habitat olarak çam ormanı, maki ve step alanları tercih eder. IUCN kriterlerine göre LC kategorisinde olup inģaat öncesinde ve sonrasında türün korunmasına yönelik her hangi bir önlem alınmasına gerek yoktur. Toprağın verimli olan kısmının sıyrılması, yöntemine göre muhafaza edilerek, güzergahın yeniden eski haline getirilmesinde bu toprak yeniden en üst tabaka olarak serilmelidir. Toprağın içinde bulunan tohumlar, kökler yeniden çimlenerek güzergahın doğal haline gelmesini hızlandıracaktır. Linaria corifolia Desf. (Nevruz otu) Linaria corifolia Desf. türü, çok yıllık, otsudur. Çiçeklenme dönemi 5-8 aylar arasıdır. Habitat olarak bozkır, kayalık, sık sık kalkerli yamaçlar, çağıllıklar, nadas tarlaları gibi alanları tercih eder. IUCN kriterlerine göre LC kategorisinde olup inģaat öncesinde ve sonrasında türün korunmasına yönelik her hangi bir önlem alınmasına gerek yoktur. Toprağın verimli olan kısmının sıyrılması, yöntemine göre muhafaza edilerek, güzergahın yeniden eski haline getirilmesinde bu toprak yeniden en üst tabaka olarak serilmelidir. Toprağın içinde bulunan tohumlar, kökler yeniden çimlenerek güzergahın doğal haline gelmesini hızlandıracaktır. Acer divergens Pax var. divergens (Akça ağaç) Acer divrgens Pax var. divergens türü, çok yıllık, ağaçtır. Çiçeklenme dönemi 3-4. aylar arasıdır. Habitat olarak, boğazlardaki çağıllık yamaçları tercih ederiucn kriterlerine göre VU kategorisinde olduğundan önlem alınması gerekmektedir. Türün tespit edildiği alanın etrafı güvenlik bandı ile çevrilmeli ve her hangi bir Ģekilde bu alan müdahale edilmemelidir.türün tespit edildiği yer, santral binasının inģaat alanıdır. Bu türün tespit edildiği alan koruma bantı ile çevrilmeli ve inģaat makinalarının çalıģmalardan korunmalıdır. Acer divrgens Pax var. divergens türü; 711956 D, 4483370 K ve 1189 metre de tespit edilmiģtir. Tortum Regülatörü ve HES Proje sahası floristik listeleri değerlendirildiğinde; 3 Mart 1978 de Washington da imzalanan CITES (Nesli tehlikede olan hayvan ve bitki türlerinin uluslararası ticaretine iliģkin sözleģme) gereği koruma altına alınan ve ticareti yasaklanan bitki türlerinin hiçbiri alanda bulunmamaktadır. Ayrıca 09.01.1984 tarihinde Türkiye nin resmen taraf olarak onayladığı Avrupa nın Yaban Hayatı Ve YaĢam Ortamlarını Koruma SözleĢmesi (BERN) gereği koruma altında bulunan bitki türleri proje sahası içerisinde ve yakın çevrede bulunmadığı belirlenmiģtir. 95

IV.2.12.2. Fauna; yapılacak arazi çalıģmaları sonucu elde edilen fauna elemanlarının (sürüngenler, memeliler, kuģ vb. gruplar) familya, cins, tür, Türkçe adları, Endemizm durumu, fitocoğrafik bölge, lokalite, tehlike kategorileri (IUCN), popülasyon durumu, korunma statüsü, kayıt alma Ģekli (gözlem veya örnek) ile ilgili elde edilen verilerin tablo halinde gösterimi, arazi çalıģmalarının vejetasyon dönemi dikkate alınarak yapılması, RDB (Kırmızı Liste) / Bern SözleĢmesi verilmesi, Merkez Av Komisyonu Kararları, IUCN, 2010-2011 MAK Kararları, CITES gibi uluslararası anlaģmalara göre durumu, Türkiye Bitkileri Veri Servisi (TUBĠVES) kullanılarak kontrol yapılması, Tortum Regülatörü ve HES proje sahası sınırları içerisinde ve yakın çevrede yaģayan karasal fauna bileģenlerini, bu bileģenlerin bazı özelliklerini ve faaliyetin karasal fauna üzerine olası etkileri ile alınması gereken önlemleri belirleyebilmek amacıyla proje alanı sınırları içerisinde ve yakın çevrede 2012 yılı içerisnde HES Projeleri ve Diğer Hidrolik Faaliyet Talepleri Ġçin Değerlendirme Raporu hazırlayan Prof. Dr. Levent TURAN, Prof. Dr. Nuray AKBULUT ve Prof. Dr. Serdar BAYARI tarafından, karasal omurgalı sınıfları olan ĠkiyaĢamlılar, Sürüngenler, KuĢlar ve Memeli hayvan türleri ve habitatlarıyla ilgili saha gözlemleri, incelemeler ve değerlendirmeler yapılmıģtır. IkiyaĢamlilar (Amphibia: Kurbağalar Ve Semenderler Türleri) Tortum Regülatörü ve HES Proje Alanı sınırları içerisinde yaģayan ĠkiyaĢamlı türlerini belirlemek amacıyla yapılan arazi çalıģması, yöre sakinleri ile sözlü anket çalıģmaları ve literatür kontrolleri yapılmıģtır.tüm bu çalıģmaların sonucunda proje alanında saptanan amfibi türleri; bu türlerin bölgedeki bolluk dereceleri ile ulusal ve uluslararası korunma durumlarını gösteren bir envanter tablosu oluģturulmuģ ekte verilmiģtir(bkz.ek-8 HES Projeleri ve Diğer Hidrolik Faaliyet Talepleri Ġçin Değerlendirme Raporu, Kısım III.1, Tablo 1).Yörede yaģadığı belirlenen ikiyaģamlı türleri arasında herhangi bir endemik tür bulunmamaktadır. Sürüngenler (Reptilia:Kaplumbağa, Kertenkele Ve Yilan Türleri) Tortum Regülatörü ve HES tesislerinin yer alacağı faaliyet alanı ve yakın çevresinde yaģayan Sürüngen türlerini ve özelliklerini belirleyebilmek amacıyla, faunistik gözlem ve incelemeler gerçekleģtirilmiģtir. Gözlem ve değerlendirmeleri tamamlayıcı olarak yöre halkı ile yapılan görüģmelerden ve literatür çalıģmalarından elde edilen verilerden de yararlanılmıģtır.saha çalıģmaları ve diğer değerlendirmelerin sonuçlarına göre yörede 9 sürüngen türünün yaģadığı belirlenmiģtir. Proje alanı ve yakın çevresinde yaģadığı belirlenen Sürüngen türleri ile bu türlere ait ulusal ve uluslararası koruma statüleri tablo halinde verilmiģtir(bkz.ek-8 HES Projeleri ve Diğer Hidrolik Faaliyet Talepleri Ġçin Değerlendirme Raporu, Kısım III.1, Tablo 2). Proje sahası ve civarında yaģadığı belirlenen Sürüngen türleri arasında herhangi bir endemik tür bulunmamaktadır. KuĢ (Aves) Türleri Proje Alanı ve yakın çevresinde var olan kuģ türleri, bu türlerin habitat olarak seçtikleri kesimler, türlerin alanda bulunuģ nedenleri ile bu türlerin karģı karģıya bulundukları tehlike kategorileri ve korunma durumlarını ortaya koyabilmek amacıyla, ornitolojik gözlemler ve habitat incelemeleri gerçekleģtirilmiģtirsaha gözlemlerini destekleyici olarak proje alanı 96

içerisinde yaģayan yöre sakinleri ile yüz yüze görüģmeler gerçekleģtirilmiģ, kapsamlı literatür kontrolleri de yapılmıģtır. ÇalıĢmalar sonucu ortaya çıkan envanter listesinde yer alan kuģ türlerinin karģı karģıya bulunduğu tehlike dereceleri; ulusal ve uluslararası koruma statüleri de değerlendirilerek hazırlanan tablo haline verilmiģtir(bkz.ek-8 HES Projeleri ve Diğer Hidrolik Faaliyet Talepleri Ġçin Değerlendirme Raporu, Kısım III.1,Tablo 3). Proje alanı ve yakın çevresindeki habitatlarda kaydedilmiģ olan kuģ türleri arasında endemik bir tür bulunmamaktadır. Memeli Hayvan (Mammalia) Türleri Proje alanı sınırları içerisinde ve yakın çevresinde 2012 yılı bahar dönemi içerisinde gerçekleģtirilen faunistik çalıģmalarla lokal Memeli hayvan türleri, yani Böcekçiller, Yarasalar, TavĢanlar, Kemiriciler, Yırtıcılar ve Toynaklılar gruplarına dahil olan türler ve bu türlerin özellikleri araģtırılmıģtır. ÇalıĢmalar proje sahası ve benzer habitat özelliklerine sahip yakın çevreyi de kapsayacak Ģekilde gerçekleģtirilmiģtir.memeli hayvan türleri kendilerinden önce gelen tüm omurgalı gruplarına göre geliģmiģlik açısından daha ileri olduklarından dolayı yakalanmaları ve izlenmeleri çok daha zordur. Ayrıca yaģanan global ölçekli çevre kirliliğinden en büyük payı alan gruplardan olmalarından dolayı yaģam alanları gün geçtikçe daralmakta, sayıları da gittikçe azalmaktadır. Kalan bireyler ise hayatlarını devam ettirebilmek için çok iyi uyum ve saklanma stratejileri geliģtirmek zorunda kalmıģlarıdır. Bu nedenle memeli hayvanlar ile ilgili çalıģmalar özel izleme ve çok özel yakalama yöntemleri kullanılarak gerçekleģtirilmektedir. Yöre halkı ile yüz yüze ve destekleyici görsel materyaller kullanılarak anket çalıģmalarından yararlanma yoluna gidilmiģtir. Ek olarak yöre sakinleriyle görüģülmüģ, ayrıca literatür çalıģmaları da gerçekleģtirilmiģtir. Tüm bu gözlem ve çalıģmaların sonuçları ilgili tablo halinde verilmiģtir (Bkz.Ek-8 HES Projeleri ve Diğer Hidrolik Faaliyet Talepleri Ġçin Değerlendirme Raporu, Kısım III.1, Tablo 4). Proje sahasında ve civarında gerçekleģtirilen saha gözlemleri, habitat araģtırmaları ve değerlendirme çalıģmalarımız sonucunda, proje alanı ve yakın çevresinde yaģadığı belirlenen memeli hayvan türü sayısı 19 dur. Tespit edilen türlerin bir kısmı sahada tarafımızdan doğrudan gözlemlerle, bir kısmı da yöre sakinlerinin ifadeleri ve literatür kontrolleri sonrasında listelere eklenmiģtir. IV.2.13. Sucul flora ve fauna, iç sulardaki (göl, akarsu) canlı türleri (bu türlerin tabi karakterleri, ulusal ve uluslararası mevzuatla koruma altına alınan türler; bunların üreme, beslenme, sığınma ve yaģama ortamları; bu ortamlar için belirlenen koruma kararları), Proje kapsamında alanın içsularındaki canlı türlerini belirlemeye yönelik Hidrobiyolojik (Sucul YaĢam) Değerlendirme çalıģmaları (Bkz.Ek-8 HES Projeleri ve Diğer Hidrolik Faaliyet Talepleri Ġçin Değerlendirme Raporu, Kısım II). Hacettepe Üniversitesi Öğretim Üyesi Prof. Dr. Nuray AKBULUT tarafından gerçekleģtirilmiģtir. Tortum Çayı üzerinde kurulacak olan Tortum regülatörü ve HES alanlarına ait sucul canlılara (tatlısu algleri, zooplanktonik organizmalar, bentik organizmalar ve balıklar) iliģkin örneklemeler gerçekleģtirilmiģ ve planlanan faaliyetin sucul ekosistem üzerine etkileri değerlendirilmiģtir. 97

Tatlısu Algleri Algler su ortamında primer üretici canlılardır. Yapılarındaki pigmentleri sayesinde karbondioksit ve suyu ıģığın etkisi ile karbonhidratlara çevirirler, böylece su ortamındaki besin değerinin ve çözünmüģ oksijen oranının artmasını sağlarlar. Sonuçta kendi geliģimlerini sağlayarak besin zincirinin ilk halkasını oluģtururlar. Bu Ģekilde üretime olan katkıları ve üst basamaktaki canlılarla olan iliģkileri açısından önem taģımaktadırlar. ÇalıĢma alanında teģhis edilen tatlısu alglerinin listesi Ek-8 deverilmiģtir(bkz.ek-8 HES Projeleri ve Diğer Hidrolik Faaliyet Talepleri Ġçin Değerlendirme Raporu, Kısım II, Tablo 1). ÇalıĢma yapılan iki istasyonda 4 ayrı alg sınıfına ait toplam 66 takson (tür ve alttür) teģhis edilmiģtir. Bacillariophyceae (diatom) sınıfına ait 38, Chlorophyceae'ya ait 16, Cyanophyceae'ya ait 10, Euglenophyceae'ya ait 2 takson bulunmuģtur. ÇalıĢma alanında örnekleme yapılan istasyonların hepsinde de baskın sınıf Bacillariophyceae (Diatom) olarak bulunmuģtur. Bu grup Türkiye tatlı sularında da en fazla türle temsil edilmektedir. Proje alanının tür çeģitliliği bakımından ikinci baskın grubu Chlorophycea ve ardından Cyanophyceae sınıfları gelmektedir. Bacillariophyceae sınıfı içerisinde en baskın grup olarak Cyclotella, Cymbella ve Navicula ya bağlı türler ön plana çıkmaktadır. Bu taksonlar Türkiye'nin bir çok lokalitesinden kayıt olarak bildirilmiģ olup geniģ bir dağılıma sahiptirler (Akbulut, 1996). Chlorophyceae ait türler içerisinde ise Scenedesmus spp. bol bulunmaktadır. Cyanophyceae dan ise Oscillatoria ve Chrococcus türleri baskın durumdadır. Euglenophyceae sınıfı ise çok az tür ve yoğunlukla temsil edilmektedirler.genel olarak teģhisi yapılan tatlısu alg türlerin hepsi kozmopolit olup bölgeye özgü endemik, nadir ve tehlike altında olan bir tür bulunmamaktadır. Zooplanktonik Organizmalar Zooplanktonik organizmalar çoğunlukla suyun hareketine bağlı olarak yer değiģtirirler ve durgun su habitatlarında yaģarlar. Akarsuların hızlı akıntılı kısımlarındaki mevcudiyetleri çok sınırlıdır. Ancak bazı gruplarda hızlı akan derelerde psammofil olarak yani taģların altında yaģayabilen türler olarak görülebilirler. Özellikle Rotifera grubuna bağlı türler taģ altlarını kullanmakta olup akıntı hızının olumsuz etkisini bertaraf etmektedirler. Proje alanında teģhis edilen zooplanktonik organizmaların listesi Ek-8 de verilmiģtir(bkz.ek-8 HES Projeleri ve Diğer Hidrolik Faaliyet Talepleri Ġçin Değerlendirme Raporu, Kısım II, Tablo 2). Proje alanındaki zooplanktonik organizma çeģitliliğinin Rotifera filumuna ait 7 takson ve Copepoda altsınıfından da 1 adet olmak üzere toplam 8 takson teģhis edilmiģtir.çalıģmada tespit edilen zooplanktonik türlerin hemen hepsi kozmopolittir. Her türlü sularda yaygın olarak görülebilirler. Bentik Organizmalar Bentik faunanın dağılımı, beslenme, geliģme ve üremeleri için farklı gereksinimlerinin olması sonucu, son derece heterojendir. Bu gereksinimler büyük ölçüde, oksijen içeriğindeki değiģimler ve besin için gereken canlı ya da ölü organik madde girdisi gibi, yaģam ortamlarındaki değiģimlerden ve mevsimsel değiģimlerden etkilenir. Proje alanında teģhis edilen bentik organizmaların listeleri tablo halinde verilmiģtir. (Bkz.Ek-8 HES Projeleri ve Diğer Hidrolik Faaliyet Talepleri Ġçin Değerlendirme Raporu, Kısım II, Tablo 3). 98

Omurgasız canlıların teģhisleri sonucunda iki istasyonda toplam 30 takson bulunmuģtur Genel olarak bakıldığında temiz su indikatörü türlerin bol olarak bulunduğu görülmektedir. Özellikle Ephemeroptera, Plecoptera ve Diptera dan Simuliidae familyaları temiz su indikatörü olan türleri kapsar ve bu türler her iki istasyonda da bol olarak bulunmuģtur. Genel anlamı ile bentik tür çeģitliliği, populasyon yoğunlukları ve temiz su indikatör türlerinin fazlalığı Tortum Çayının iyi bir su kalitesine sahip olduğunu göstermektedir.bentik organizmalar içerisinde nesli tehlike altında olan ve korunması gereken bir tür bulunmamaktadır. Balıklar Balıklar, sucul sistemlerdeki besin zincirinin üst halkasında yer alan önemli biyolojik bileģenlerdir. Ekolojik olarak alg, zooplankton ya da bentik canlılarla beslenen balıklar su içerisindeki zincirin en üst halkasında yer almaktadırlar. Ekolojik olduğu kadar ekonomik önemleri bakımından da önemli bir girdi kaynağını oluģturmaktadırlar. Proje alanında 2 ayrı familya ya ait 8 balık taksonu belirlenmiģtir. Alanda yapılan incelemelerde 3 balık türü yakalanarak teģhis edilmiģtir. Bu sayı alanda daha önceden tarafımızdan yakalanan türler ve yapılan literatür çalıģmaları ile 8'e çıkmıģtır. Elde edilen verilere göre proje alanında en çok yakalanan ve ekonomik olarak değerlendirilen balıklar Capoeta tinca, Barbus plebejus escherichi ve Squailus cephalus olarak ön plana çıkmaktadır. Bu alanlarda, akıntılı suları seven, barınak ve besin arayıģında olan Cobitidae familyasına bağlı Orthrias sp. türü mevcuttur. Yakalanan türler arasında Bern (Ek III) listesine üç balık türü girmektedir (Alburnoides bipunctatus, Barbus plebejus escherichi, Alburnus chalcoides). Ayrıca Alburnoides bipunctatus, Barbus plebejus escherichi, Alburnus chalcoides, Squailus cephalus, türleri ERL sınıflandırmasına göre LC (Risk düģük) statüsünde korunan bir türlerdir(bkz.ek-8 HES Projeleri ve Diğer Hidrolik Faaliyet Talepleri Ġçin Değerlendirme Raporu, Kısım II, Tablo 4). IV.2.13.1. Endemik, hassas, nesli tehlike altındaki balık türleri için gerekli optimum su yükseklikleri, miktarları, çözünmüģ oksijen miktarı, su hızı gibi parametrelerin incelenerek, projenin bu türler üzerindeki etkilerinin değerlendirilmesi, alınacak tedbirlerin belirtilmesi, Çevresel akıģ miktarının belirlenmesinde için Islak Çevre yöntemi kullanılmıģtır. Bu yöntem, sucul ve habitat açısından önem taģıyan su derinliği, akım hızı, akım alanı büyüklüğü/ geniģliği ve ıslak çevre ile debiyi doğrudan iliģkilendirmektedir. Islak Çevre yönteminin uygulanmasında önem taģıyan iki husus mansaptaki balık türlerinin minimum su derinliği ve akım hızı gereksinimleri ile yöntemin uygulanmasında kullanılan akarsu en kesitinin temsil ediciliğidir. Bu kapsamda, bent yeri mansabında gerçekleģtirilen hidrobiyolojik gözlemler sonucunda akarsuda belirlenen hassas balık türü için minimum su derinliği 0.15 m, minimum akım hızı ise 0.20 m/s olarak belirlenmiģ olup, Tablo IV.2.13.1.1 de verilmiģtir. 99

Tablo IV.2.13.1. 1. Ġncelenen Akarsu Yatağında Belirlenen Balık Türlerinin Minimum Su Derinliği ve Akım Hızı Gereksinimleri (Cows and Welcomme, 1998). Balık Türü Minimum Derinlik (m) Minimum Akım Hızı (m/s) Alburnoides bipunctatus 0.15 0.20 Luciobarbus escherichii 0.15 0.20 Capoeta sieboldi 0.15 0.20 Capoeta tinca 0.15 0.20 Alburnus chalcoides 0.15 0.20 Chondrostoma colchicum 0.15 0.20 Squailus cephalus 0.15 0.20 IV.2.14. Madenler ve Fosil Yakıt Kaynakları (rezerv miktarları, mevcut ve planlanan iģletilme durumları, yıllık üretimleri ve bunun ülke veya yerel kullanımlar için önemi ve ekonomik değerleri), Bu bölümde Maden Tetkik ve Arama Genel Müdürlüğü, Maden Etüt ve Arama Dairesi Başkanlığı 2011 Yılı (İlk 6 ay) Faaliyet Raporu verilerinden alınmıştır. ÇalıĢma sahası, Kuzeydoğu Pontid Tektonik KuĢağının güneyi ile Anatolidlerin kuzey kenarında Erzurum-Tortum-Narman-Oltu ve Olur ilçeleri civarında yer alır. Bölgede ayrıntılı çalıģma yapan Konak ve diğ. (2000), Pontidlerden güneye doğru 4 tektonik birim ayırt etmiģlerdir. Kuzeyden güneye doğru, 1- Hopa-Borçka Zonu, 2- Artvin-Yusufeli Zonu, 3- Olur-Tortum Zonu, 4- Erzurum-Kars Ofiyolit Zonu. Doğu Pontid lerin güney kesimi ile Kuzey Anadolu Ofiyolit KuĢağı nın sınırındaki, Kars Platosu olarak adlandırılan alanda ve çevresinde (Oltu-Narman-Tortum-Horasan- Pasinler-Göle) 4 tip cevherleģme gözlenmektedir. Bunlardan birinci tipi Jura öncesi Oltu Ekaylı Zonu içerisinde geliģmiģ porfiri Cu-Au cevherleģmesi, ikincisi Üst Kretase yaģlı Erzurum Kars Ofiyolit Zonu içerisinde geliģen Kıbrıs tipi VMS, üçüncüsü Tersiyer yaģlı volkano-sedimanter havza içerisinde geliģmiģ damar tipi polimetal (Cu-Pb-Zn-Mo-As) cevherleģmesi ve dördüncüsü ise Pliyo-kuvaterner yaģlı çökeller içinde depolanmıģ plaser Cu cevherleģmesidir. Erzurum ve çevresinde 2005 yılından itibaren yapılan sondajlı arama çalıģmaları ile ĠnanmıĢ Cu, MahmutçavuĢ Cu, Pb-Zn-Ag-Au, Ayyıldız As, Dutlu Cu zuhurlarının varlığı belirlenmiģtir. Bu sahalarda 2005-2009 yılları arasında toplam 21.246, 40 m (2005 yılında; 614,90 m (Ayyıldız);2006 yılında; 1.103,20 m (Ayyıldız sahası 247,70 m, ĠnanmıĢ sahası 855,50 m); 2007 yılında; 657,30 m (MahmutçavuĢ); 2008 yılında 14.919,20 m (Ayyıldız sahası 1253,30; MahmutçavuĢ sahası 888.80, ĠnanmıĢ sahası 12.777,10 m) ; 2009 yılında; 3951,30 m (ĠnanmıĢ sahası 2019,00; MahmutçavuĢ sahası 930,30, Dutlu sahası 1002 m)) sondajlı arama çalıģmaları yapılmıģtır. ĠnanmıĢ sahasında bu sondajlarda %0,1-0,8 Cu değerleri elde edilmiģtir. Ancak tespit edilen bakırlı zonlar günümüz koģullarında, ekonomik olabilecek boyutlarda değildir. Buluculuk hakkı alınarak, saha MĠGEM e 2009 yılında devredilmiģtir. AYYILDIZ sahasında volkaniklerde yapılan sondajlarda altere zonlarla az miktarda arsenik (As) içeren zonlar ve cevher beklentili silisleģmeler kesilmesine rağmen analizlerde değer alınamamıģtır. 100

2010 yılında ruhsat sahalarında detay maden jeolojisi ve tahkik jeokimya etütleri ile provens bazında prospeksiyon ve genel jeokimya çalıģılmalarına devam edilmektedir. Bölgede yapılan bu çalıģmalarla, bilinenlerin dıģında örtülü cevher yatakların bulunabileceği jeolojik ortamların belirlenmesine yönelik çalıģmalar da yürütülmektedir. 2011 yılında mevcut ve eriģimden alınan ruhsat sahalarda maden jeolojisi ve tahkik jeokimya etütleri yapılmaktadır. ġekil IV.2.14. 1. Erzurum Civarı Maden Kaynakları 101

Tablo IV.2.14. 1. Erzurum Maden ve Enerji Kaynakları MADENLER BULUNDUĞU YER REZERV MĠKTARI TENÖR M E T A L Ġ K M A D E N L E R K R O M D E M Ġ R C u - P b - B A K I R Z n Kop yöresi yatakları AĢkale Krom zuhurları Gülabi zuhuru Dıngılık ocağı Sevim ocağı Yılmaz ocağı ġahindere ocağı Karaosmangil zuhuru Habiboğlu Komu zuhuru Musa DanıĢman zuhuru Atzayım zuhuru Arapçayım zuhuru Tekman kömür-demir zuhuru Buzhane tepe Ay Deliği zuhuru Ġspir MeĢebaĢı Ġspir Kireçtepe Pasinler Kobalkomu ġenkaya ġenkaya Zümrütköy ġenkaya-bardız Ġspir-Vank(UlutaĢ) Kalkopirit- Molibden yatağı Mo Ġspir(Vanlı Köyü) zuhuru Ġspir(UlutaĢ) Zuhur 14.000 ton 3.700.000 ton. (gör.+muh.+mümkün) yaklaģık 109 adet mostra, yarma ve ocak bulunmaktadır. 10-12cm bantlar saptanan ocak 5-6m. Uzunlukta mercekler halinde 2-3m. Kalınlık 2m derinlikte 2-3m. Kalınlık 100m. Uzunluk benekli ve bantlar halinde 20m. Uzunluk 50m. Kalınlık ve 4m. Derinlikte masif-bantlı zuhurlardır Bantlı zuhurlardır Bantlı yer yer masiftir Dunitler içindeki kromitlerdir Masif mercek durumundadır.60m. uzunluk, 6m. GeniĢliktedir Küçük merceklerdir Fay zonu üzerindedir 35m. Uzunluk 7m. GeniĢlik, 3m. Kalınlıkta masif ve kristalli zuhurdur 50m. Uzunluk, 10m. GeniĢlik,4m. Deriliktedir, fay boyunca dizilmiģtir. Hematit ve spekülarittir 1. Damar 25m. kalınlık,175m. uzunluk 2. Damar 11m. kalınlık,35m. uzunluk 3. Damar 15m. kalınlık,60m. uzunluk Fay zonundadır. Hematitlimonit Hematit korundan 10m. kalınlıkta 60m. uzunlukta Manyetit-spekülarit 5-10m. kalınlık zonlarda 50m. uzanımlı Granatlı epidot-skarn 3-5m. kalınlıkta 30m. uznlukta 10km. uzanımlı bir alanda 15-20m. kalınlıkta zonlar halinde malahit-limonit eser Au Damar ve dissemine oluģumlar halinde 2-3m. kalınlıklar, kuzeyde 30-60m. kalınlıklarda cevherli zonlar görülür Ofiyolitlerde 25m. geniģlik vardır Sülfürlü mineraller halinde 553.000 ton (mümkün) 500.000 ton : 73.600.000 ton (mümkün) %15.7-56.14 Cr2O3 %25-30 Cr2O3 Tüm sahaların ortalama tenörü %42 Cr2O3 (görünür)+(muhtemel) rezerv 25.000 ton Sahaların ortalama Tenörü %45 Fe %46 Fe %0.72Cu %0.22Cu %0.85Cu %.0.02-1 Cu %9 Cu %0.02 Cu %0.31 Cu %0.022 Mo %0.012 MoS2 %0.176 Mo Volfram Narman Soğurmak köyü zuhurları Zuhur ġeelit,zinober ve nikel E N D Ü S T R Ġ Y E L H A M M A D E L E R Mangane Oltu-Ġnci köy yatağı 19.000 ton (gör.+muh.) %31.12 Mn z Civa Altın Perlit Manye zit Mermer Spir yatağı Jips Tuğ-Kir Ilıca, AĢkale ve Pasinler yatakları 15.000.000 Jeolojik Ġyi kalite Asbest Narman Dağyolu Narman Soğurmak yat. Erzurum-Tımar köy yatağı AĢkale bölgesi AĢkale(Bayburt yolu) Oltu(Sabatuk köyü) Narman (Beyler köyü) Tortum ( Karapınar) yatakları Musa DanıĢman Bozburun Cirmit Kurugöl 2000 ton lisfenitlerde civa dıģında nikel,ģeelit ve wolfram mineralleģmesi vardır Oltu-Narman zuhurlarında bazı numunelerde görülmüģtür. Ġki ayrı sahada 27.135.419 ton (görünür) 31.200.000 ton (muhtemel) 1.250. ton (görünür) 260.000 ton (muhtemel) 20.000.000. ton (muhtemel) %98 CaSO4.2H2O Rezerv yönünden ekonomik değer taģımamaktadır %3-4.8 Hg GenleĢme oranı 9.8-12 %45-46 MgO Ġyi Kalitede Gabro H E A N M E M R A J D Ġ. L i n y i t Ġspir- Karahan AĢkale- Kükürtlü Yukarı Susuz saltaģı Oltu-Sütkans Oltu-Karakütük Hınıs- Zırnak Horasan- Aliçeyrek Oltu- Henege Oltu-Pokih Oltu- Dutlu köy (Oltu taģı) 4.298.605 ton 3.253.000 ton 16.700.000 ton 4.428.000 ton 33.714.560 ton 59.000.000 ton 2.250.000 ton 800.000 ton 2600 Kcal/kg 4500 Kcal/kg 2500 Kcal/kg 3100 Kcal/kg 4106 Kcal/kg 2304-3266Kcal/kg 1615 Kcal/kg 3098 Kcal/kg 3000 Kcal/kg 8064 Kcal/kg 102

Erzurum ili maden ve enerji kaynakları (MTA Türkiye Maden Kaynakları Potansiyeli Araştırmaları) : Erzurum ili, Pontid ve Anatolid tektonik bölgeleri arasında, Doğu Anadolu YığıĢım KarmaĢığı içerisinde, Balkanlardan Türkiye nin doğusuna ve buradan da Ġran a uzanan önemli bir metalojenik kuģak içerisinde yer almaktadır. Bölgede izlenen volkanik ve plütonik kayaçlar baz metal (Cu-Pb-ZnSn) ve epitermal yataklar (Au-Ag-Sb-As) açısından önem arz etmektedir. MTA Genel Müdürlüğünün Erzurum ili ve yakın çevresinde yaptığı çalıģmalar sonucunda önemli metalik maden ve endüstriyel hammadde yatak ve zuhurları ortaya çıkarılmıģtır. Metalik madenler bakımından ildeki en önemli metalik madenler bakır, molibden, krom ve civa cevherleģmeleridir. Ġldeki önemli bakır-molibden cevherleģmesi Ġspir ilçesinde % 0.31 Cu ve % 0.022 Mo tenöre ve 73.600.000 ton muhtemel rezerve sahip UlutaĢ (Vank) Cu-Mo cevherleģmedir. Narman ilçesinde bulunan civa yatağı geçmiģ yıllarda bir süre iģletilmiģtir. AĢkale ilçesi ile Palandöken silsilesi krom bakımından önemli potansiyele sahiptir. Buradaki toplam krom rezervi yaklaģık 300.000 tonun üzerindedir. Bu rezervin 200-250 bin tonu iģetilmiģtir. Endüstriyel hammaddeler bakımından Erzurum ili özellikle jips, perlit, tuğla-kiremit ve mermer açısından önem arz etmektedir. Ilıca, AĢkale ve Pasinler ilçeleri tuğla-kiremit ve perlit bakımından önemli potansiyellere sahiptir. Bu ilçelerde iyi kalitede toplam 15 milyon ton jeolojik tuğla-kiremit rezervi bulunmaktadır. Pasinler ilçesi ise özellikle perlit bakımında zengin rezerve sahiptir. Ġlçede genleģme oranı 4.5 ile 12 arasında değiģen yaklaģık 117 milyon ton görünür+muhtemel perlit rezervi bulunmaktadır. Jips yatakları il genelinde genellikle Oltu, AĢkale, Narman ve Tortum ilçelerinde yoğunlaģmıģtır. Buralardaki toplam rezerv 20 milyon ton civarındadır. Ġspir ilçesinde mermer olarak değerlendirilebilecek potansiyele sahip volkanik ve magmatik kayaçların varlığı bilinmektedir. Karayazı ilçesinde de ġakirköy sahasında kaplama ve döģeme taģı olarak kullanılabilecek nitelikte 4.531.800 ton görünür mermer rezervi bulunmaktadır. Bunların dıģında Oltu ilçesindeki üst Kretase yaģlı birimlerde siyah renkli, parlak, organik kökenli ve süs eģyası olarak kullanılan, adını da Oltu ilçesinden alan oltutaģı ilin bir diğer doğal zenginlik kaynağı olarak göze çarpmaktadır. OltutaĢı ile ilgili ilçede geliģmiģ bir sektör bulunmaktadır. Oltu Meslek Yüksek Okulunda da buna iliģkin bilimsel çalıģmalar yapılmaktadır. MTA Genel Müdürlüğü tarafından geçmiģ yıllarda Oltu-Olur, Pasinler-Tekman ve Tortum Narman yörelerinde gerçekleģtirilen genel jeokimyasal prospeksiyon çalıģmaları sonucunda birinci derecede önemli baz metal anomalileri tespit edilmiģtir. Bu anomali sahalarının baz ve değerli metaller açısından değerlendirilmesi amacıyla Erzurum-Van-Ağrı- Kars bölgesinde 2004-2008 yıllarında Oltu-Narman-Ġspir-Tortum yörelerinde genel ve tahkik jeokimyasal etütler, detay maden jeolojisi haritası ile sondajlı ve yarmalı arama çalıģmaları yapılmıģtır. Bu çalıģmalar sonucunda bakır ve altın açısından önemli olan ĠnanmıĢ, Ayyıldız, Dutlu ve MahmutçavuĢ sahalarının ruhsatları Genel Müdürlüğümüze kazandırılmıģtır. Bu sahalarda yapılan sondajlı ve yarmalı arama çalıģmalarında bakır ve altın açısından önemli zonlar ve değerler elde edilmiģtir. 103

Sözü edilen endüstriyel ve metalik madenler dıģında, Erzurum Ġli'nin büyük bir bölümünde yüzeyleyen Oligo-Miyosen yaģlı çökel birimler içerisinde linyit yatak ve zuhurları ortaya çıkartılmıģtır. Bunlardan en önemlileri Horasan-Aliçeyrek, Oltu-Sütkans, ispir- Karahan, Oltu-Balkaya, AĢkale Kükürtlü, Pasinler-Pekecik ve Hınıs-Zırnak yataklarıdır. Ayrıca ilde çok sayıda jeotermal alan da bulunmakta olup, Uzunahmet, Pasinler, Pasinler- Asboğa, Köprüköy, Ilıca, Horasan-Çermik bunlardan bazılarıdır. Uzunahmet jeotermal sahasında 35oC sıcaklığa ve 3 l/s debiye sahip bir kaynak mevcuttur. Sudan herhangi bir Ģekilde yararlanılmamaktadır. Pasinler sahasından elde edilen akıģkan otel, hamam ve kaplıca tesislerinde kullanılmaktadır. Pasinler jeotermal alanındaki akıģkanın yoğun demir oksit içermesinin nedeni, kontak halinde bulunduğu ve temas ettiği volkanik tüf bileģenleridir. Bu durumda sıcak suyu kullanmadan önce kısa bir süre dinlendirerek, tabana çöktürme Ģeklinde demir oksitten kurtulmak mümkün olabilir. Pasinler-Asboğa Sahasında 32ºC sıcaklığa ve 1 lt/sn debiye sahip Asboğa kaynağı bulunmaktadır. Bir havuzda toplanan sudan çamaģır yıkama ve banyo amaçlı yararlanılmaktadır. Köprüköy jeotermal alanında 2 adet kaynak bulunmaktadır. Bunlar, Kızılçermik ve Deliçermik kaynaklarıdır. Kızılçermik alanında 4 adet kaynak bulunmaktadır. Bunların sıcaklıkları 25 30ºC, toplam debileri ise 4 lt/sn olup, kaynaklar kullanılmamaktadır. Deliçermik kaynağının sıcaklığı 26ºC, toplam debisi 3 lt/sn dir. Kaynak Pliyosen killerinin içinden yüzeylendiğinden çamur banyosu amacıyla kullanılmaktadır. Ilıca jeotermal alanında Kaplıca kaynağı 39ºC sıcaklığa ve 4 l/s debiye, Ġstasyon kaynağı, 33ºC sıcaklığa ve 1 lt/sn debiye, Kazutlar kaynağı ise 27ºC sıcaklığa ve 1 lt/sn debiye sahiptir. Sulardan kaplıca amaçlı yararlanılmaktadır. Horasan-Çermik jeotermal alanında Çermik kaynağı 45ºC sıcaklığa ve 3 5 lt/sn toplam debiye sahiptir. Su ilkel tesislerde kaplıca amaçlı kullanılmaktadır. BAKIR-KURġUN-ÇĠNKO (Cu-Pb-Zn) Ġspir-UlutaĢ (Vank) Kalkopirit-pirit-molibden Sahası Tenör : % 0.31 Cu, % 0.022 Mo Rezerv : 73.600.000 ton mümkün rezerv. CĠVA (Hg) Narman (Soğurmak Köyü) Sahası Tenör :Bilinmiyor. Rezerv :GeçmiĢ yıllarda bir süre iģletilmiģ olan yatakta cıva dıģında nikel, Ģelit, volfram mineralleģmesi de vardır. DĠYATOMĠT (Dia) Tortum-TaĢbaĢı Sahası Tenör : Orta-iyi kalite Rezerv : 50.000.000 ton muhtemel, 64.500.000 ton mümkün rezerv. JĠPS (Jips) AĢkale (Bayburt Yolu), Oltu (Sabatuk Köyü), Narman (Beyler Köyü), Tortum (Karapınar) Sahaları Tenör : % 98 CaSO4.2H2O Rezerv : 20.000.000 ton muhtemel rezerv. KROM (Cr) AĢkale-Canviran, Dencik, Pırnakapan, Saptıran ve TaĢlıyayla Sahaları ve Palandöken- Toptepe sahası 104

Tenör : %20-52 Cr2O3 Rezerv : 300.000 ton görünür+muhtemel rezerv. MANGANEZ (Mn) Oltu-Inciköy Sahası Tenör : % 51.6 Mn Rezerv : 31.000 ton muhtemel rezerv. MANYEZĠT (Mag) AĢkale Bölgesi Tenör : % 45-46 MgO Rezerv : 1.250 ton görünür, 389.000 ton muhtemel rezerv. MERMER (Mr) Karayazı-ġakirköy sahası Kalite : Kaplama ve DöĢeme için uygun nitelikli Rezerv : 4.531.800 tın görünür rezerv. Ġspir Sahası Yörede mermer olarak değerlendirilebilecek volkanik ve magmatik kayaçların varlığı bilinmektedir. Mermer yatırımcıları için potansiyel alan teģkil edebilir. PERLiT (Per) Pasinler-Tımarköy, MaĢatlık, Yeniköy, TuztaĢı ve Kotandüzü Perlit Sahaları Tenör : GenleĢme oranı 4.5-12(orta-iyi kalite) Rezerv : Sahalarda toplam 116.552.147 ton görünür+muhtemel rezerv vardır. Pasinler-Yukarı KalbulaĢlar Köyü Sahası Tenör :Orta-iyi kalite Rezerv : 91.034.000 ton mümkün+muhtemel rezerv. ġelġt (W) Narman-Soğurma Köyü Zuhurları Tenör :ġelit, zinober ve nikel Rezerv :Zuhur olduğundan rezerve yönelik çalıģma yoktur. TUĞLA-KiREMiT (TğKi) Ilıca, AĢkale ve Pasinler Sahaları Kalite : Ġyi Rezerv : 15.000.000 ton jeolojik rezerv. 105

ġekil IV.2.14. 2. Erzurum Ġli Maden Haritası Maden ĠĢleri Genel Müdürlüğü (MĠGEM) ile birlikte yapılan inceleme ve araģtırmalar sonucunda söz konusu proje sahalarıyla çakıģan 1 adet ihalelik ve 4 adet arama sahası ruhsatlarının mevcut olduğu anlaģılmıģtır. Söz konusu çakıģmalar neticesinde MĠGEM heyetince sahaların yer görmesi yapılmıģ olup, gerekli izinler alınacaktır. 106

2011 (Ton) 11150 180 3400 22 2 36,06 1,36 85.000 ADET 3,8 18,5 3,2 2,95 Ergöz Elektrik Üretim ĠnĢ. San. Ve Tic. A. ġ. IV.2.15. Hayvancılık (türleri, beslenme alanları, yıllık üretim miktarları, bu ürünlerin ülke ekonomisindeki yeri ve değeri), ġenyurt Derekapı Mahallesi nüfusu tarımsal faaliyetin yanısıra hayvancılıkla da iģtigal etmektedir. Mahallede hane ihtiyaçlarını karģılayacak ölçekte (350-400 kadar) büyükbaģ ve bir o kadar da küçükbaģ hayvan mevcudu vardır (Bkz. Ek-11 Sosyal Etki Değerlendirme Raporu). Tablo IV.2.15. 1. Tortum Ġlçesi nin Büyük BaĢ Hayvan Varlığı Yıllar Melez % Yerli % Kültür % S.Toplam Manda % G.Toplam 2009 22.220 89,8 2.350 9,5 180 0,7 24.750 24.750 2010 20.050 89,1 2.100 9,3 350 0,6 22.500 - - 22.500 2011 21.350 90,2 1.800 7,6 450 2,2 23.600 23.600 Kaynak: www.tortum.gov.tr Tablo IV.2.15. 2. Tortum Ġlçesi nin Küçük BaĢ Hayvan Varlığı Yıllar Koyun % Keçi % G.Toplam 2009 10.210 84,6 1.850 15,4 12.060 2010 8700 92,1 750 7,9 9450 2011 14085 98,0 280 2,0 14365 Kaynak: www.tortum.gov.tr Tablo IV.2.15. 3. Tortum Ġlçesi nin Küçük BaĢ Hayvan Varlığı Yıllar Tavuk Kaz Hindi Ördek G.Toplam 2009 7530 35 54 33 7652 2010 7940 30 52 28 8050 2011 8120 32 63 26 8241 Tablo IV.2.15. 4. Tortum Ġlçesi Arıcılık ve Arı Hayvan Varlığı Yıllar Arı Kovan Sayısı Arıcılık Yapan Köy Sayısı Arıcı Sayısı 2009 7655 41 459 2010 2960 14 25 2011 1803 37 54 Tablo IV.2.15. 5. Tortum Ġlçesi Hayvansal Üretim Miktarlar Süt Et Deri Yün Kıl Bal Bal Mumu Yumurta Tereyağı Peynir Yoğurt Diğer 107

IV.2.16. Peyzaj değeri yüksek yerler ve rekreasyon alanları, Proje alanı içerisindeki peyzaj karakteri, proje alanı ve yakın çevresinin tamamıyla aynı karakteristik özellik göstermekte olup, proje alanı ve yakın çevresinde nadir bulunan peyzaj karakterine rastlanmamaktadır (Bkz. Ek-12 Peyzaj Onarım Raporu). IV.2.17. Devletin yetkili organlarının hüküm ve tasarrufu altında bulunan araziler (Askeri Yasak Bölgeler, kamu kurum ve kuruluģlarına belirli amaçlarla tahsis edilmiģ alanlar, vb.), Proje alanı orman arazisi içerisinde kalmaktadır. Orman alanları dıģında, proje alanı ve yakın çevresinde devletin yetkili organlarının hüküm ve tasarruf altında bulunan; askeri yasak bölgeler, kamu kurum ve kuruluģlarına belirli amaçlarla tahsil edilmiģ alanlar yer almamaktadır. IV.2.18. Proje yeri ve etki alanının mevcut kirlilik yükü, Proje sahası ve çevresinde gaz ve toz emisyonu oluģturacak herhangi bir endüstriyel tesis bulunmamaktadır. YapılmıĢ olan saha gezileri sırasında gürültü kaynağı da gözlemlenmemiģtir. Projenin gerçekleģtirileceği alanda ve civarında genellikle tarım alanları mevcuttur. Sahada az da olsa zirai gübreleme ve ilaçların kullanımından bahsetmek mümkündür. Bu sebeple tarımsal üretimden kaynaklanacak kirlilikten bahsedilebilir Bölgede endüstriyel alan mevcut olmayıp, arazi gözlemlerine göre toprak-su kirliliği mevcut değildir. Tarım toprakları, alüvial materyalden oluģmuģ profil derinliği fazla olmayan, daha çok sekileme usulü oluģturulmuģ tarım alanlarından ibarettir. Ġlkbahar ve sonbahar taģkınları nedeniyle tarımsal üretim yapılan alanlarda yoğun erozyon olduğu çiftçi mülakatları ve yapılan arazi gözlemlerinden tespit edilmiģtir. AĢırı yıkanmanın olduğu hafif bünyeli topraklarda verimliliğin sınırlandığı söylenebilir, ancak drenaj ve tuzluluk problemleri mevcut değildir (Bkz. Ek-10 Su Kullanım Hakları Raporu). IV.2.19. Diğer özellikler. Bu bölümde açıklanması gereken baģka bir husus bulunmamaktadır. IV.3. Sosyo-Ekonomik Çevrenin Özellikleri Tortum Regülatörü, HES ve Kırma-Eleme Tesisi Projesi, Erzurum Ġli, Tortum Ġlçesi, Pehlivanlı Beldesi-Derekapı Mahallesi, ġenyurt Beldesi-Derekapı Mahallesi ve Suyatağı köyü-derekapı Mahallesi sınırları içerisinde yer almaktadır. AĢağıda proje sahasının yer aldığı yerleģim birimlerinin sosyo-ekonomik özellikleri incelenmiģtir. Proje alanındaki hanelerin sosyal-ekonomik özelliklerini; proje hakkında yöre insanının düģünce ve beklentilerini; projenin sosyal etkilerini belirlemek amacıyla Sosyal Etki Değerlendirme Raporu hazırlanarak Ek-11 de verilmiģtir. 108

IV.3.1. Ekonomik özellikler (yörenin ekonomik yapısını oluģturan baģlıca sektörler, yöresel iģgücünün bu sektörlere dağılımı, sektörlerdeki mal ve hizmet üretiminin yöre ve ülke ekonomisi içindeki yeri ve önemi, diğer bilgiler), Tortum Ġlçesi Ekonomik Özellikleri Ġlçe ekonomisinin temeli tarım ve hayvancılığa dayanmaktadır. Kullanılan arazinin az ve verimsiz oluģu iģsizliğe neden olmaktadır. Bu yüzden dıģarıya göç vermektedir. Tahıl ve sebze ziraatı yapılan tarım alanlarının dar olması nedeniyle makineleģmeye gidilememekte akarsu ve dere kenarlarında meyvecilik yapılmaktadır. Ġlçede yetiģtirilen önemli tarım ürünleri yonca, korunga gibi yem bitkileri ve arpa buğdaydır. Meyve olarak ta elma, armut, kiraz, viģne, ceviz ve dut üretilmektedir (Kaynak: Tortum HES Revize Fizibilite Raporu, Kasım 2010). Etki Alanı Ekonomik Özellikleri Planlanan tesislerden etkilenecek nüfus kırsal nitelikli olup, tarım ve hayvancılıkla iģtigal etmektedir. Ayrıca etki altındaki yerleģim yerlerinin Erzurum-Artvin devlet karayolu üzerinde bulunması nedeniyle birkaç yol üstü tesisi bulunmaktadır. Yol güzergâhı nedeniyle yaz aylarında üreticilerin bir kısmı ürünlerini yol üzerine kurdukları tezgâhlarda pazarlamaktadırlar. Regülatörün tesis edileceği yerde yerleģim olmamakla birlikte, burası bahçelik ve tarlalık bir alandır. Bu ekili-dikili alan düzenli tarımsal etkinlik sürdürülmektedir. Ayrıca aynı sahada belli mevsimlerde otlatma faaliyeti vardır. ġenyurt Derekapı Mahallesi nüfusu tarımsal faaliyetin yanısıra hayvancılıkla da iģtigal etmektedir. Üretilen ürünler arasında mısır, patates, domates, fasulye, ceviz ve çeģitli meyve türleridir. Bu vadinin rakımı Erzurum a göre düģük olduğu ve vadinin mikroklima özellikleri göstermesi nedeniyle bu bölgede sebze ve meyve üretimi yılın daha uzun bir dönemine yayılmakta ve Erzurum ile yakın çevredeki ilçe merkezlerinin (Tortum, Uzundere vs.) ihtiyaçlarını karģılamaktadır. Mahallede hane ihtiyaçlarını karģılayacak ölçekte (350-400 kadar) büyükbaģ ve bir o kadar da küçükbaģ hayvan mevcudu vardır. Ayrıca ġenyurt Derekapı Mahallesi sakinlerinin yaklaģık olarak % 60 ı emekli olup, bu hanelere emekli maaģı da girmektedir. Bu mahalle gençlerinin büyük kısmı sıhhı tesisat iģlerinde çalıģmakta ve bu yüzden çoğu zaman mahalle dıģında bulunmaktadır. Ayrıca mahalle sakinleri arasında kamyoncu esnafı da mevcuttur. Suyatağı köyünün merkezi ve iki mahallesi Tortum çayı vadisinin oldukça uzağında (1,2 km) bulunmakla birlikte, köyün Derekapı Mahallesi çay kıyısındadır. Burada her zaman dolu olmayan 17 hane mevcuttur. Bu hanelerin tamamı yaz aylarında dolmaktadır. ġenyurt Derekapısı için sayılan ürünlerin hemen tamamı, çay kenarındaki arazilerde organik usullerle burada da üretilmektedir. Burada yapılan organik dut pekmezi meģhurdur. Köye ait 50-60 kadar büyükbaģ hayvan Aralık ayından ġubat ayına kadar çay kıyısında otlatılmaktadır. Köydeki 35-40 haneye emekli maaģı girmektedir. Köyde genç sayısı azdır. Varolan genç nüfusun tamamına yakını, karayolu kenarındaki dinlenme tesisi ve lokantada çalıģmaktadır. Pehlivanlı Derekapısı nda ise yaz-kıģ yaģayan 70 haneye ek olarak yaz aylarında 150-200 civarında hane eklenmektedir. Vadi boyunca aynı ürün deseni üretilmekte ve özellikle Erzurum a sevk edilmektedir. Yol üzerinde de satıģ yapılmaktadır. Ayrıca Mersin Ġli ne elma sevkiyatı da vardır. Mahalle dahilinde 70-80 kadar büyükbaģ hayvan hane ihtiyaçları için beslenmektedir. KüçübaĢ hayvan ise yoktur. (Bkz. Ek-11 Sosyal Etki Değerlendirme Raporu). 109

IV.3.2. Nüfus (yöredeki kentsel ve kırsal nüfus, nüfus hareketleri; göçler, nüfus artıģ oranları, ortalama hane halkı nüfusu, diğer bilgiler), Erzurum Ġli Nüfus Bilgileri Erzurum Ġli nin 2011 yılı adrese dayalı nüfus kayıt sistemi verilerine göre toplam nüfusu 780.847 olup, bunun 505.254 ü il ve ilçe merkezinde, 275.593 ü ise merkezlere bağlı belde ve köylerde yaģamaktadır (Kaynak: www.tuik.gov.tr 2011 verileri-). TÜĠK verilerine göre, Erzurum Ġli nin 2010 2011 döneminde aldığı göç 27.719, verdiği göç 33.599, net göç - 5.880 ve net göç hızı -7,50 dir. 2010 2011 döneminde Erzurum Ġli en çok sırasıyla Ġstanbul (4.662), Ankara (1.989, Ġzmir (1.576) ve Bursa (1.518) illerinden göç almıģ; ilden göç edenler arasında en büyük çoğunluk sırasıyla Ġstanbul (8.083), Bursa (2.831), Ankara (2.763) ve Ġzmir e (2.170) yerleģmiģtir. Erzurum Ġli GeliĢmiĢlik Performansı 2003 göstergelerine göre, ortalama hane halkı büyüklüğü 5,73 kiģi olup, 81 il içinde 17.nci sırada yer almaktadır. Ġlin nüfus yoğunluğu ise, km 2 baģına 37,02 kiģidir. Tortum Ġlçesi Nüfus Bilgileri Erzurum Ġli ne bağlı Tortum Ġlçesi nin, 2011 yılı adrese dayalı nüfus kayıt sistemi TÜĠK verilerine göre toplam nüfusu 20.560 olup, bunun 3.923 ü il ve ilçe merkezinde, 16.637 si merkezlere bağlı belde ve köylerde yaģamaktadır. Ġlçelerin Sosyo-Ekonomik GeliĢmiĢlik Sıralaması AraĢtırması 2004 göstergelerine göre, projenin içinde bulunduğu Tortum Ġlçesi nin ortalama hane halkı büyüklüğü 5,39 kiģidir. Etki Alanı Nüfus Bilgileri Proje etki alanında bulunan yerleģim birimlerine ait nüfus verileri Tablo IV.3.2.1 de verilmektedir. Tablo IV.3.2. 1. Etki Alanında Bulunan YerleĢim Birimlerinin Nüfus Verileri YerleĢim 2010 2009 2008 1990 2011 Nüfusu 2000 Nüfusu Yeri Nüfusu Nüfusu Nüfusu Nüfusu ġenyurt 3.159 3.353 3.188 3.557 4.677 3.022 Suyatağı 187 212 213 219 360 573 Pehlivanlı 1.812 1.976 2.265 2.232 4.415 3.214 TOPLAM 5.347 5.831 5.666 6.008 9.452 6.809 ġenyurt Derekapı Mahallesi 1990 ve 2000 yıllarında ayrı bir köydür ve nüfusu sırasıyla 519 ve 399 dur. 2007 yılından itibaren yapılan sayımlarda bu köyün mahalle haline gelmesi ve ġenyurt Beldesi ne bağlanması nedeniyle, bu mahalledeki demografik değiģimin belde nüfusuna etkisi olmuģtur. 2000 yılında görülen yükselme hariç, 1990 lardan itibaren nüfusun oynaklaģtığı ve oynaklığın düģüģ eğilimi lehine gerçekleģtiği görülmektedir. Bugün itibariyle planlanan regülatör ve HES tesisinin yakın çevresindeki nüfusun 5.000 kiģi civarında olduğu, doğrudan etki alanındaki nüfusun ise 500 civarında olduğu söylenebilmektedir (Bkz. Ek-11 Sosyal Etki Değerlendirme Raporu). 110

IV.3.3. Gelir (yöredeki gelirin iģkollarına dağılımı, iģkolları itibariyle kiģi baģına düģen maksimum, minimum ve ortalama gelir), Erzurum Ġli sosyo-ekonomik geliģmiģlik sıralamasında 2003 yılında altmıģıncı sırada yer alırken 2010 yılı değerlendirmelerine göre yine altmıģbirinci sırada yer almıģtır (Kaynak: Yıldız vd. 2010). Sosyo-ekonomik geliģmiģlik endeksi ise 2010 yılında -0.53 tür. Ġlin Türkiye sıralamasında yerini gösterir tablo aģağıda verilmektedir. Bu bilgiler dahilinde Ġlin konumunda 1 sıra gerileme görülmektedir. Tablo IV.3.3. 1. Ġllerin Sosyo-Ekonomik GeliĢmiĢlik Sıralaması (2010) Sıra Ġl Endeks Sıra Ġl Endeks 1 Ġstanbul 17.1245 42 NevĢehir -0.2616 2 Ankara 13.3247 43 Kastamonu -0.3892 3 Ġzmir 9.2423 44 Afyonkarahisar -0.3938 4 Kocaeli 8.5219 45 Sivas -0.4488 5 Bursa 5.7950 46 Elazığ -0.8997 6 EskiĢehir 5.4807 47 Malatya -0.9008 7 Antalya 5.1158 48 Çankırı -0.9061 8 Muğla 3.6780 49 Sinop -1.1215 9 Bolu 3.6312 50 Çorum -1.1268 10 Tekirdağ 3.5553 51 Osmaniye -1.1892 11 Denizli 3.4636 52 Erzincan -1.2898 12 Isparta 3.0835 53 Bartın -1.4700 13 Kırklareli 3.0434 54 Aksaray -1.4828 14 Edirne 2.9301 55 Niğde -1.5252 15 Bilecik 2.7733 56 Giresun -1.6070 16 Çanakkale 2.6545 57 KahramanmaraĢ -1.7012 17 Yalova 2.6408 58 Tokat -1.8371 18 Adana 2.6245 59 Kilis -2.4608 19 Kayseri 2.4042 60 Ordu -2.4979 20 Aydın 2.2610 61 Erzurum -2.5724 21 Burdur 2.2574 62 Yozgat -2.7304 22 Mersin 2.1565 63 Tunceli -2.8327 23 Balıkesir 2.1406 64 GümüĢhane -2.8523 24 Konya 2.0486 65 Bayburt -3.0414 25 Manisa 1.8884 66 Diyarbakır -3.7639 26 Sakarya 1.7031 67 Adıyaman -3.8313 27 Zonguldak 1.4035 68 Batman -4.1247 28 Karabük 1.3401 69 ġanlıurfa -4.6074 29 UĢak 1.1997 70 Ardahan -4.7460 30 Karaman 0.9203 71 Iğdır -4.8515 31 Kırıkkale 0.7540 72 Kars -4.9092 32 Samsun 0.5417 73 Siirt -5.1654 33 Gaziantep 0.4191 74 Mardin -5.3043 34 Kütahya 0.3115 75 Bingöl -5.7479 35 Hatay 0.2870 76 Van -5.8239 36 Trabzon 0.1402 77 Bitlis -5.9739 37 Rize 0.1379 78 ġırnak -6.3983 38 Amasya 0.0346 79 Hakkari -6.4263 39 Düzce -0.1387 80 Ağrı -6.5364 40 Artvin -0.2353 81 MuĢ -6.6496 41 KırĢehir -0.2598 111

TÜĠK verilerine göre 2011 yılında kiģi baģına düģen gayri safi yurtiçi hasıla değeri cari fiyatlarla 17.510 TL olarak hesaplanmıģtır. (Kaynak: http://www.tuik.gov.tr). Ġlçelerin Sosyo- Ekonomik GeliĢmiĢlik Sıralaması AraĢtırması 2004 göstergelerine göre Tortum Ġlçesi nde tarım sektöründe çalıģanların oranı % 86,08, sanayi sektöründe çalıģanların oranı % 0,97, hizmetler sektöründe çalıģanların oranı % 12,95 tir. Etki alanındaki nüfusun çoğunluğu kırsal nitelikli olup, tarım ve hayvancılıkla iģtigal etmektedir. ġenyurt Derekapı Mahallesi sakinlerinin yaklaģık olarak % 60 ı emekli olup, bu hanelere emekli maaģı da girmektedir. Bu mahalle gençlerinin büyük kısmı sıhhı tesisat iģlerinde çalıģmaktadır. Suyatağı köyündeki 35-40 haneye emekli maaģı girmektedir. Köyde varolan genç nüfusun tamamına yakını, Erzurum-Artvin devlet karayolu kenarındaki dinlenme tesisi ve lokantada çalıģmaktadır. Pehlivanlı Derekapısı nda ise Sadece 20 kadar genç nüfus mevcut olup, bir miktar kamyon ve 10-15 kadar nitelikli eleman bulunmaktadır. IV.3.4. ĠĢsizlik (yöredeki iģsiz nüfus ve faal nüfusa oranı), TÜĠK tarafından yayımlanan ĠĢgücü Göstergeleri (2011) e göre Erzurum Ġli ne iliģkin iģsizlik verileri aģağıda verilmektedir. Tablo IV.3.4. 1. Erzurum Ġli ĠĢgücü Göstergeleri (15+ yaģ) -2011- ĠĢ Gücüne Katılma Oranı (%) ĠĢsizlik Oranı (%) Tarım DıĢı ĠĢsizlik Oranı (%) Ġstihdam Oranı (%) 50,5 6,3 11,5 47,3 Kaynak: http://www.tuik.gov.tr Türkiye genelinde 2011 iģgücü göstergeleri dikkate alındığında, ülkemizde iģsizlik oranının % 9,8 olduğu görülmektedir. Erzurum Ġli verileri Türkiye geneli ile kıyaslandığında, ilin iģsizlik oranının Türkiye ortalamasından daha düģük seviyede olduğu ortaya çıkmaktadır. Tortum ilçesi iģsizlik oranı ise % 4,76 olup, 872 ilçe arasında 479. ncu sırada yer almaktadır (Dinçer ve Özaslan, 2004). Proje ile yöre halkına iģ imkanı sağlanacaktır. Bu iģ imkanı sayesinde yöredeki göçlerin en azından inģaat süresince azalması sağlanacaktır. IV.3.5. Yöredeki sosyal altyapı hizmetleri (eğitim, sağlık, kültür hizmetleri ve bu hizmetlerden yararlanılma durumu), Eğitim Projenin yer aldığı Tortum Ġlçesi bitirilen eğitim düzeyi ve cinsiyete göre nüfus bilgileri Tablo IV.3.5.1 de verilmiģtir. 112

Tablo IV.3.5. 1. Tortum Ġlçesi Bitirilen Eğitim Düzeyi ve Cinsiyete Göre Nüfus ( 6 +yaģ ) 2011 Bitirilen Eğitim Düzeyi Kadın Erkek Toplam Okuma Yazma Bilmeyen 166 22 188 Okuma Yazma Bilen Fakat Bir Okul Bitirmeyen 336 292 628 Ġlkokul Mezunu 476 209 685 Ġlköğretim Mezunu 225 237 462 Ortaokul veya dengi okul mezunu 64 117 181 Lise veya Dengi Okul Mezunu 253 735 988 Yüksekokul veya Fakülte Mezunu 80 208 288 Yüksek Lisans Mezunu 4 12 16 Doktora Mezunu 1 4 5 Bilinmeyen 60 34 94 Toplam 1.665 1.870 3.535 Kaynak: www.tuik.gov.tr Etki Alanı Eğitim Durumu ġenyurt Beldesi, Derekapı Mahallesi nde 5 yıllık ilköğretim okulu bulunmaktadır. Öğrenciler ilköğrenimi 8 yıla tamamlamak için ġenyurt Beldesi ndeki ilköğretim okuluna servislerle taģınmaktadır. Suyatağı köyü ve Pehlivanlı Beldesi, Derekapı Mahallesi nde okul yoktur. Suytağı köyünde yaģayan öğrenciler Tortum Ġlçesi ndeki ilköğretim okuluna, Pehlivanlı Beldesi, Derekapısı Mahallesi ndeki öğrenciler ise Pehlivanlı Beldesi ndeki ilköğretim okuluna gidip gelmektedir. Sağlık Tortum Ġlçe Belediyesi Sağlık Grup BaĢkanlığı na bağlı olarak 6 adet Sağlık Ocağı mevcuttur. Merkezde sağlık ocağı ile birlikte 112 acil sağlık hizmeti de verilmektedir. Sağlık ocaklarında da yılda yaklaģık olarak 25.000 poliklinik, 3.500 civarında laboratuar tahlili 100 civarında doğum 2.000 kiģiye diģ poliklinik hizmeti verilmekte olup, bunun yan sıra aile planlaması ve çevre sağlık hizmeti sağlanmaktadır (Kaynak: Tortum HES Revize Fizibilite Raporu, Kasım 2010). Sosyal Altyapı Hizmetleri Proje etki alanında bulunan ġenyurt Beldesi-Derekapı Mahallesi, Pehlivanlı Beldesi- Derekapı Mahallesi ve Suyatağı Köyü-Derekapı Mahallesi nde elektrik, kanalizasyon sistemi, telefon hattı ve kaynak içme suyu vardır. Ancak, Pehlivanlı Beldesi nde içme suyu kaynakları yetersizdir (Kaynak: Tortum Kaymakamlığı İlçe Brifing Dosyası, 2008). IV.3.6. Kentsel ve kırsal arazi kullanımları (yerleģme alanlarının dağılımı, mevcut ve planlanan kullanım alanları, bu kapsamda sanayi bölgeleri, konutlar, turizm alanları vb.), Doğal Yapının Kent Formuna Etkileri Erzurum, Doğu Anadolu Bölgesinin kuzeydoğu bölümünde yer alır. Ġli kuzeyde Rize ve Artvin, batıda GümüĢhane ve Erzincan, güneyde Bingöl ve MuĢ, doğuda Kars ve Ağrı illeri çevreler. Ġl topraklarının bir bölümü Karadeniz, bir bölümü Doğu Anadolu Bölgesi nde kalır. 113

Ġlin yeryüzü Ģekilleri kabaca, kuzeyde Gavur ve Dumlu, güneyde Palandöken dağ sıraları ile bunların arasında kalan Erzurum Ovası ndan oluģur. Ġlin kuzey sınırını Rize Dağları oluģturur. Güney yamaçları çok dik ve derin vadilerle parçalanmıģ olan bu dağ sıralarının en yüksek noktaları, Kaçkar (3.937 m) ve Verçeniktir (3.711 m). Rize Dağlarının güneyinde Çoruh Irmağı ve Çoruh Vadisi yer alır. Üçüncü sırada Kuzey Anadolu Dağlarının iç sıraları uzanır. Çoruh Vadisi ile AĢkale-Erzurum ve Pasinler çöküntüsü arasında kalan bu kütlelerin en yüksek noktaları Kop (2.980 m), YeĢerçöl (2.330 m), Mescit (3.255 m) ve Kargapazarı dır (3.288 m). Olur, ġenkaya, Oltu, Narman ve Tortum ilçeleri bu dağ sıralarının kuzey doğusundaki görece alçak alanlarda yer alır. Ġklim, kıģların çok soğuk ve çok uzun olması nedeniyle yetiģen ürün cinslerini belirleyen baģlıca etmendir. Doğal yapı ve iklimin yarattığı elveriģsiz koģullara karģın doğadan daha fazla yararlanma çabası, tüm Doğu Anadolu Bölgesinde olduğu gibi Erzurum da da köyaltı yerleģimlerin oluģmasına neden olmuģtur. Arazinin engebeliliği arttıkça koyaltı yerleģimlerin sayısı da artar. Köyaltı yerleģmeler kom ve mezralardır. Mezralar tarla tarımı yapılan devamlı yerleģimlerdir. Komlar ise kıģın hayvanların barınması için bir veya daha fazla ailenin kurduğu geçici yerleģimlerdir. Bazı komlarda çok küçük ölçüde bitkisel üretim de yapılır. Bugünkü yerleģim sahasının doğusundaki Mecidiye (2050 m) Aziziye (2068 m) ve Topdağı (2050 m) sırtları ile güneyde 2000 m den sonraki Palandöken etekleri, litolojik özellikler yönünden ovadan daha uygun konut inģa bölgeleri olmakla birlikte doğudaki yörelerin askeri bölgeler, güneydeki sözü edilen yörelerinde fazla eğimli (% 20 ve daha fazla) olması gibi nedenler bu doğrultuda yerleģmenin geniģlemesini sınırlamıģtır (Kaynak: Erzurum Çevre Durum Raporu, 2008). Kentsel Büyüme Deseni Erzurum, Trabzon - Erzurum Ağrı Karayolunun çizdiği yay içinde yolun kuzeyinde yer alır. Kent batıda Atatürk Üniversitesi alanı, doğuda yerleģime elveriģsiz eğimler, güneydoğuda da askeri alanla sınırlanmıģtır. YerleĢim, büyük ölçüde batıdan gelerek kuzeydoğuya yönelen demir yolu ile güneydeki Trabzon-Erzurum Ağrı transit yolu arasında kalan alanda yer alır. Tarihi çekirdeği çevreleyen bir çember yol (ring), kentin merkezini belirler. Ring, Gürcükapı, TaĢmağazalar, Tebrizkapı, Yenikapı, Erzincankapı ve Mumcu caddelerinden oluģur. Kentin yerleģim alanları, ıģınsal yollarla bu ringe ve merkeze bağlanmıģtır. En önemli alanlardan biri Cumhuriyet Caddesidir. Erzurum-Ağrı yolundan üniversite alanı içinde ayrılan bu cadde dümdüz doğuya uzanır; Mumcu Caddesini kestikten sonra ringin çevrelediği alanı batıdan doğuya geçip, TaĢmağazalar Caddesiyle birleģir. Cumhuriyet Caddesi, kent içi ulaģım ağı ile transit yolunun ana bağlantısıdır ve batıdan geliģte kente giriģi sağlar. Bir anlamda Erzurum un prestij caddesidir. Kentin ikinci önemli ulaģım aksı kuzey-güney yönünde uzanan Hastaneler Caddesidir. Kuzeydeki demiryolunun güneyinden baģlayan bu cadde Cumhuriyet Caddesi ni kestikten sonra Trabzon-Erzurum karayoluyla birleģir. Bu kavģak da kentin bir diğer giriģini oluģturur. Kent merkezine ulaģan ıģınsal yollardan en önemlisi kuzeydeki tren istasyonuyla Gürcükapı Caddesi arasında uzanan Ġstasyon Caddesidir. Konut alanlarıyla merkezin bağlantısını sağlayan diğer önemli ıģınsal yollar kuzey doğudan gelerek Gürcükapı Caddesine bağlanan Kongre Caddesi ile doğudaki alanlardan gelerek TaĢmağazalar Caddesi ne bağlanan Karskapı Caddesidir. Kentte toplu bir ticaret merkezi yoktur. Ticari birimler ringi oluģturan caddeler boyunca sıralanmıģ ve kavģak noktasında yoğunlaģmıģtır. Bakkal, manav, kasap gibi günlük gereksinimleri karģılayan birimler Erzincankapı, Gürcükapı, Karskkapı ve Tebrizkapı caddelerinde yer alır. 114

Daha önemli harcamaları gerektiren dönemsel gereksinimleri karģılayan ticaret birimleri ise TaĢmağazalar, Tebrizkapı, Karskapı, Gürcükapı ve Cumhuriyet Caddelerinde yoğunlaģmıģtır. Cumhuriyet caddesinde yer alan dükkanların ikinci katları çoğunlukla büro olarak kullanılmaktadır. Ticari birimlerin merkeze gelen ıģınsal yollar üzerinde uzantıları vardır. Bunlardan biri olan Kongre Caddesinde otellerin çoğunluğu yer alır. Resmi binalar genellikle kentin ticaret bölgesinde Cumhuriyet Caddesi Mumcu Caddesi, Gürcükapı Caddesi ve TaĢmağazalar caddesinin çevrelediği ring üzerinde toplanmıģladır. GeniĢ yer gereksinimi olan Devlet Su ĠĢleri (DSĠ), T.C. Karayolları (TCK ) gibi kuruluģlar ise kentin çevresinde, ulaģım kanalları üzerinde yerleģmiģlerdir (Kaynak: Erzurum Çevre Durum Raporu, 2008). Kırsal Alanlar Tortum çayı üzerinde yapılması planlanan projeden etkilenecek yerleģim yerleri Suyatağı Köyü, Derekapı Mahallesi, ġenyurt Beldesi, Derekapı Mahallesi ve Pehlivanlı Beldesi Derekapı Mahallesi dir. Proje alanı içinde kalan yerleģim yerleri birbirine yakındır ve oldukça dağlık bir alandadır. IV.3.7. Diğer özellikler. Bu bölümde aktarılacak baģka bir husus bulunmamaktadır. 115

BÖLÜM V: PROJENĠN BÖLÜM IV DE TANIMLANAN ALAN ÜZERĠNDEKĠ ETKĠLERĠ VE ALINACAK ÖNLEMLER (**): (Bu bölümde; projenin fiziksel ve biyolojik çevre üzerine etkileri, bu etkileri önlemek, en aza indirmek ve iyileģtirmek için alınacak yasal, idari ve teknik önlemler V.1 ve V.2 baģlıkları için ayrı ayrı ve ayrıntılı bir Ģekilde açıklanır). (**) Bu bölümde su temini faaliyeti için Bölüm IV de verilen mevcut çevre üzerinde olması muhtemel etkiler ortaya konarak, alınacak önlemler belirtilmelidir V.1. Arazinin hazırlanması, inģaat ve tesis aģamasındaki projeler, fiziksel ve biyolojik çevre üzerine etkileri ve alınacak önlemler (Regülatör, HES, Derivasyon tüneli, İletim hattı, Cebri Boru ve Servis Yolları için varsa Malzeme Ocağı, Beton Santrali, Kırmaeleme tesisi, v.b dahil), yapılacak tüm çalıģmalar, inģaat aģamasındaki etkiler her bir regülatör, HES ve bunlara ait iletim tesisleri ve diğer yapılar için ayrı ayrı irdelenecektir V.1.1. Arazinin hazırlanması için yapılacak iģler kapsamında nerelerde ve ne kadar alanda hafriyat yapılacağı, hafriyat miktarı, hafriyat sırasında kullanılacak malzemeler, patlayıcı maddeler, varsa patlama ile ilgili bilgiler etkiler ve alınacak önlemler, hafriyat artığı toprak, taģ, kum vb maddelerin nerelere taģınacakları, nerelerde depolanacakları veya hangi amaçlar için kullanılacakları, hafriyat döküm alanlarının koordinatları, özellikleri ve 1/1000 ölçekli plan ve kesit görünüģleri ile birlikte hafriyat malzemesi düzenleme ve restorasyon planı, alınacak görüģler ve geçici depolama alanının özellikleri, Proje kapsamında, Tortum Regülatörü (Tortum çayı üzerinde), Çökeltim havuzu, Ġletim hattı (3.485 m iletim tüneli), YaklaĢım tüneli, Denge bacası, Cebri boru, Santral binası ve Kuyruk suyu kanalı inģa edilecektir. Ünitelere ulaģım için mevcut yollarda iyileģtirmeler yapılacaktır. Tortum Regülatörü, HES ve Kırma-Eleme Tesisi Projesi kapsamında yapı yerlerinde temel kazısı ve iletim tüneli inģası için kazı yapılacaktır. Ünitelerede yapılması planlanan kazı fazlası malzeme miktarları, taģınacakları yer ve taģıma mesafeleri Tablo V.1.1.1. de verilmiģtir. Tablo V.1.1.1. Yapı Yerleinden Kaynaklanacak Kazı Fazlası Malzemelerin Dolgu Yerlerine TaĢıma Mesafeleri Üniteler Kazı Fazlası Malzeme TaĢıma Mesafeleri (m) Regülatör 5730 Derivasyon 5730 Ġletim Tüneli (GiriĢ) 5.750 YaklaĢım Tüneli 2.535 Yol Kaplaması 1320 m si stabilize, 4280 m si asfalt 1320 m si stabilize, 4280 m si asfalt 1470 m si stabilize, 4280 m si asfalt 453 m si stabilize 2082 m si asfalt Ġletim Tüneli ÇıkıĢı 150 Stabilize ġantiye Binası 100 Stabilize Kırma-Eleme Tesisi 100 Stabilize Beton Santrali 100 Stabilize 116

Cebri Boru 150 Stabilize Santral Binası 150 Stabilize Denge Bacası 150 Stabilize Kuyruksuyu Kanalı ve Koruma Seddesi - - Tablo V.1.1. 2. Tesis ĠnĢaat AĢamasında Kazı ÇalıĢması Yapılacak Üniteler, Kazı Fazlası Malzeme Miktarları ve TaĢıma Mesafeleri Yapı Yerleri Yapı Boyutları (m) OluĢacak Kazı Fazlası Malzeme Miktarı (m 3 ) 117 Yeniden Kullanılacak Kazı Fazlası Malzeme Miktarı (m 3 ) Kullanılmayan Kazı Fazlası Malzeme Miktarı (m 3 ) Regülatör GeniĢlik 18,30 m, 17.480 620 16.860 Derivasyon taban genıslıgı: 4.60 m, kanal yüksekliği 2.70 m, uzunluğu 275 m 6.900 1.250 5.650 Ġletim Tüneli Uzunluk 3485,18 m, dıģ çap 4,00 55.000 0 55.000 ġantiye Binası En 27,77 m Boy 39,63 m 400 0 400 Kırma-Eleme Tesisi En 25,77 m Boy 20 m 400 0 400 Beton Santrali En 17,28 m Boy 28,72 m 400 0 400 Cebri Boru DıĢ çap 6,00 m, uzunluk 202,07 m 2.500 0 2.500 Santral Binası Boyu 37,85 m, eni 18,20 m 28.200 41.050 30.000 Denge Bacası Çap 6,5 m, derinlik 75 m. 50.000 0 50.000 Kuyruksuyu Kanalı GeniĢlik 148 m, ve Koruma Seddesi Uzunluk 442 m 42.850 127.000-127.000 Toplam 204.130 169.920 34.210 ĠnĢaat aģamasında 204.130 m 3 (484.679 ton) kazı yapılacaktır. Yapı yerlerinde 169.920 m 3 dolgu yapılması gerekli olacaktır. Proje kapsamında 34.210 m 3 kazı fazlası mazleme oluģacaktır. Bu malzeme kırma-eleme tesisinde iģlenmek süreti ile projenin beton ihtiyacının karģılanmasında kullanılacaktır. Hafriyat Artığı Toprak, TaĢ, Kum vb. Maddelerin Nerelere TaĢınacakları ve Hangi Amaçla Kullanılacakları: ĠnĢaat aģamasında toplam 204.130 m 3 (484.679 ton) kazı yapılacak olup, çıkarılan kazı fazlası malzeme öncelikle dolgu malzemesi olarak kullanılacaktır. Ünite yerlerinde 169.920 m 3 dolguda kullanılacaktır. Dolguda kullanılamayan kazı fazlası malzeme ise kazı fazlası 34.210 m 3 malzeme kırma-eleme tesisi sahasına taģınacaktır. Bu alanda, kırma-eleme tesisinde boyutlandırılacak daha sonrada beton üretiminde kullanılacaktır. Kazı fazlası malzemenin önemli bir kısmı kuyruksuyu kanalı ve kuyruksuyu kanalı koruma seddesi dolgusunda kullanılacaktır (Ek-13). Kuyruksuyu kanalı koruma seddesi üzerinden Aras Elektrik Dağıtım A. ġ. ye ait BağbaĢı DM. ġenyurt 1/0 enerji nakil hattı geçmektedir. Söz konusu enerji nakil hattı için mevcut durumun muhafaza edilmesi ve söz konusu hattın altına 30.11.2000 tarih ve 24246 sayılı Resmi Gazete de yayımlanarak

yürürlüğe giren Elektrik Kuvvetli Akım Tesisleri Yönetmeliği hükümleri uyarınca yatay ve dikey yaklaģma emniyet mesafesinin korunması Ģartıyla herhangi bir sakınca olmadığı belirtilmiģtir (Bkz. Ek-31 Kuyruksuyu Koruma Seddesi Yerine Ait Kurum GörüĢleri). Proje kapsamında yapılacak tüm kazı, dolgu ve depolama iģlemlerinde 18.03.2004 tarih ve 25406 sayılı Resmî Gazete de yayımlanarak yürürlüğe giren Hafriyat Toprağı, ĠnĢaat ve Yıkıntı Atıklarının Kontrolü Yönetmeliği hükümlerine uyulacaktır. Proje alanı ve yakın çevresinde bulunan dere yataklarına herhangi bir müdahalede bulunulmayacak olup, hafriyat malzemesi ve herhangi bir atık türü dökülmemesi için gerekli tüm önlemler alınacaktır. Kazı fazlası malzemenin (hafriyat) çıkarılması sırasında gürültü ve görüntü kirliliği ile toz emisyonlarını azaltacak tedbirler alınacak, kazı iģlemleri sırasında kazıdan çıkacak malzeme miktarı ile dolgu hacimleri eģitlenecek Ģekilde planlama yapılacak, hafriyat toprağı öncelikli olarak faaliyet alanı içerisinde değerlendirilecek, hafriyat toprağının çıkarılması sırasında hafriyat çıkarım alanının yanında doğal drenaj, enerji ve telekomünikasyon tesisleri/sistemleri, kaldırım ve yol kaplaması olması durumunda söz konusu alanlar korunacak ve olabilecek erozyona karģı önlem alınacaktır. Hafriyat sırasında bitkisel toprak alt topraktan ayrı olarak depolanacak, bitkisel toprağın depolanacağı yerin %5 den fazla eğimli olmamasına dikkat edilecek ve bitkisel toprağın saklanma sürecinde olabilecek kayıplar önlenerek, toprağın kalitesi korunacaktır. Bitkisel toprağın açık alanda uzun süre bekletilecek olması durumunda, yüzeyine çabuk geliģen bitkiler örtülerek, ayrı toplanan bitkisel toprak sahada rekreasyon iģleri için (park, bahçe, yeģil alan, tarım ve benzeri çalıģmalarda) tekrar kullanılacaktır. Bitkisel toprak özelliklerinin peyzaj amaçlı kullanımına kadar korunması için, mümkün olan en geç zamanda sıyrılacak ve yine mümkün olan en erken zamanda kullanılacaktır. V.1.2. Arazinin hazırlanmasından baģlayarak ünitelerin açılmasına dek sürdürülecek iģlerden, insan sağlığı ve çevre için riskli ve tehlikeli olanlar, sağlık koruma bandı mesafesi, (Patlatma yapılması durumunda, patlatmaların kesinlikle galeri yöntemi ile yapılmayacağına dair taahhüt, patlayıcıların yer altı suyuna ve dolaylı olarak suya etkilerinin araģtırılması ve patlatma yerine baģka alternatiflerin açıklanması, patlayıcıların nerede tutulacağı), patlayıcı miktarı ve cinsi arazi hazırlanmasında kullanılacak iģler için kullanılacak aletler ve makineler, acil eylem planı hakkında bilgi verilmesi, Arazinin hazırlanmasından baģlayarak ünitelerin açılmasına dek sürdürülecek iģler kapsamında iģ makineleri çalıģtırılacak, özellikle tünel inģaatı esnasında patlayıcı madde kullanımı söz konusu olacaktır. iģ makinleri ile yapı yerlerinde kazı iģlemleri gerçekleģtirilecek, bina inģaatı esnasında vinç, kamyon v.b. iģ makineleri kullanılacaktır. Bu iģler esnasında inģaat alanlarının giriģ ve çıkıģlarına uyarı levhaları yerleģtirilecektir. Proje Kapsamında Kullanılacak ĠĢ Makineleri, Tür ve Sayıları, Kullanılacakları Alanlar Hafriyat iģleri ve inģaat çalıģmalarında kullanılacak olan iģ makineleri, her bir inģaat alanı ve kullanım türüne göre liste halinde Tablo V.1.2.1 de verilmektedir. Kullanılacak ekipman sayısı inģaat aģamasına bağlı olarak değiģebilecektir. 118

Tablo V.1.2. 1. Hafriyat ĠĢlemlerinde Kullanılacak Ekipmanlar Hafriyat Yapılacak Ünite Regülatör ve Su Alma Yapıları Ġletim Tüneli ve Cebri Boru Denge Bacası Santral Binası ve Kuyruk Suyu Kanalı ġantiye Sahası ve Beton Santrali Sahası ve Kırma Eleme Tesisi Patlatma ĠĢlemi Ġçin Kullanılacak Araç ve Sayısı Arazi Nemlendirme ĠĢlemi Ġçin Kullanılacak Araç ve Sayısı Hafriyat ĠĢlemlerinde Kullanılacak Ekipmanlar 3 adet Kamyon 2 adet Ekskavatör 1 adet Yükleyici 8 adet Kamyon 4 adet Ekskavatör 4 adet Kamyon 2 adet Ekskavatör 2 adet Yükleyici 3 adet Kamyon 1 adet Ekskavatör 1 adet Yükleyici 1 adet Kamyon 1 adet Ekskavatör 6 adet Rock Drill 2 adet Arazös Proje kapsamında yapımı planlanan ünitelerin inģaatları esnasında, iletim tüneli, yaklaģım tüneli, cebri boru ve denge bacası kazılarında patlayıcı kullanılacaktır. Ġletim Tüneli, yaklaģım tüneli ve cebri boru kazıları tünel içerisinde yani kapalı alanlarda gerçekleģtirilecek ve patlayıcı olarak dinamit kullanılacaktır. Denge bacası kazısı ise açık alan kazısı olacak ve ana Ģarj olarak ANFO olmak üzere yemleyici dinamit kullanılacaktır. Proje alanında patlayıcı madde depolanmayacaktır. Kullanılacak dinamit günlük olarak Jandarmadan temin edilecek ve patlatmalar Jandarma kontrolünde yapılacaktır. Patlatma iģlemi gerçekleģtirilirken kullanılması planlanan aletler ve makineler: Dinamit ve ANFO patlayıcı, Exel kapsül ateģleyici Rockdrill delici makinesi, Ġnfilak fitili, Akım ölçüm cihazı Proje Kapsamında Kullanılacak Patlayıcı Maddeler ve Özellikleri: Dinamit: Powergel Magnum kapsüle duyarlı emülsiyon tipi bir patlayıcıdır. ANFO : Temel girdilerin kolay bulunabilmesi ucuz olması, üretiminin sadece mekanik bir karıģtırmadan ibaret olması gibi sebeplerden ötürü kuru deliklerde kullanılan en ekonomik patlayıcı ANFO dur. ANFO ağırlıkça % 94,3 Amonyum Nitrat ve % 5,7 Fuel Oil den ibarettir. Bu karıģım maksimum enerjisini % 6 yakıt içerdiği noktada açığa çıkarmaktadır. Exel Elektriksiz Kapsüller : Elektrikli kapsüllerin maruz kaldığı dezavantajlara karģı geliģtirilmiģ olan exel elektriksiz kapsül sistemleri aynı zamanda sarsıntı problemi ile mücadelede de son derece yararlıdır. Sarsıntı sorununu kontrol altına almanın en etkin yolu gecikme baģına düģen devreye giren patlayıcı madde miktarını azaltmaktır. Bu durum exel non-electric kapsül ile 119

sağlanabilir. Bu sistem ile her deliğe farklı gecikme verilebildiğinden her defasında devreye giren patlayıcı madde miktarı bir deliğe Ģarjlanan miktar kadar olacaktır. Bu projede exel elektriksiz kapsül kullanılacaktır. Exel Handidet Elektriksiz Kapsül Sistemi: Exel Handidet Elektriksiz Kapsül Sisteminde 2 adet kapsül mevcuttur. Bunlardan ilki dinamite takılarak deliğe indirilen kapsül, diğeri de yüzey gecikme kapsülüdür. AĢağıdaki Ģekilde görülen bu kapsül sistemindeki delikiçi kapsül dinamiti patlatabilirken yüzey gecikme kapsülü ancak elektriksiz kapsüllerin Ģok türünü (sinyali gönderen iletim organı) ateģleyebilmektedir. ġekil V.1.2. 1. Exel Handidet Elektriksiz Kapsül Sistemi ve Gecikme Kombinasyonları Yukarıda daha önce belirtildiği gibi her deliğe farklı gecikme verilmesine olanak tanıyan bu kapsül sisteminin bağlantısı aģağıdaki Ģekilde görülmektedir. Bu Ģekilde deliklerde Exel Handidet 25/500 Elektriksiz Kapsül Sistemi (delik içinde 500 ms, yüzey gecikme elemanı 25 ms) kullanılmıģtır. Böyle bir atımda sonsuz gecikme verebilme imkanı vardır. Ayrıca bir sıradaki her delik bir önceki delikten 25 ms sonra patlayacaktır. Yani 100 delik patlatıldığında da hepsi aynı anda patlamayacak, her bir delik bir önceki delikten 25 ms sonra patlayacaktır. ġekil V.1.2. 2. Exel Handidet Bağlantı ġekli 120

Exel HTD Yüzey Gecikme Elemanı: HTD yüzey gecikme elemanı exel handidet sistemi ile sıralar arasında gecikme vermek için kullanılan tamamlayıcı bir elemandır. Exel handidet kapsül sitemi ile her sıra kendi arasında seri Ģekilde bağlandıktan sonra sıralar birbirine Exel HTD Gecikme Elemanı ile bağlanır. Exel HTD nin gecikmeleri standart olup sıralar arası gecikme ile çakıģmayacak Ģekilde dizayn edilmiģtir. ġekil V.1.2. 3. Exel HTD Yüzey Bağlantı Elemanı Herhangi bir projede patlayıcı madde ihtiyacı tahmin edilirken o projedeki patlatmalı açık kazı ve yer altı kazı miktarlarının bilinmesi gerekir. Bunlar bilindikten sonra bu operasyonlardaki planlamaya göre birim tüketimler belirlenerek toplam ihtiyacın tahmini yoluna gidilir. Proje kapsamında yapılacak kazı miktarlarına iliģkin tablo yukarıda verilmiģtir. Tünel inģaatında patlayıcı kullanılacak olup, tünel kesitindeki deliklerin yaklaģık konumları ġekil V.1.2.4. de gösterilmiģtir; ġekil V.1.2. 4. Tünel Kesitinde Açılması Planlanan Deliklerin YaklaĢık Konumları 121

Tünel tipi yapıların inģaatı sırasında patlatmalar yeraltında yapılacaktır. Bu nedenle, çevreye herhangi bir etkisi olmayacaktır. Ancak, tünel ağızları giriģlerinde yapılacak olan patlatmaların çevreye olası etkilerinin en aza indirilmesi için buralarda yapılacak olan patlatmalarda deliklere konulan Ģarj miktarının azaltılması planlanmaktadır. Tünel içerisindeki patlatmaların etkisi olamayacağından zaman sınırlaması söz konusu değildir. Delikler arası gecikme 17 ms ve sıralar arası gecikme 42 ms kullanılarak aģağıdaki Ģekilde gösterildiği gibi bağlanabilir. ġekil V.1.2. 5. Tipik Bağlantı ġekli Patlatma iģlemlerinde kullanılacak olan Elektriksiz Kapsül Sistemi ile her deliğe farklı gecikme verilecektir. ġekildeki bağlantı örneğinde görülebileceği gibi her delik farklı zamanlarda ateģlenebileceği için birim zamanda devreye girecek patlayıcı madde miktarı bir delikte kullanılacak patlayıcı madde miktarı kadar olacaktır. Ġletim Tüneli, YaklaĢım Tüneli ve Cebri Boru Kazılarında (Yeraltı) Kullanılacak Olan Patlama Tekniği ve Detayları Patlatma Paterni Ġletim, yaklaģım ve cebri boru birbirini tamalayan yapılardır. Bu nedenle kazıları tekbir ünite gibi ele alınacak ve kazı iģlemleri birlikte gerçekleģtirilecektir. Bu nedenle bu üniteler birlikte değerlendirilmiģtir. Tünel kazısı, tünel giriģinden ve tünel çıkıģından olmak üzere iki aynadan, her aynada günde dört defa olmak üzere günde toplam sekiz patlatma ile yapılacaktır. Toplam Tünel (Yeraltı) Kazısı Miktarı Ġletim ve YaklaĢım Tüneli Kazısı : 55.000 m 3 Cebri Boru Kazısı : 2.500 m 3 Toplam Tünel Kazısı : 57.500 m 3 Birim Tüketimler Dinamit : 2 kg/m 3 Kapsül : 1 adet/delik + 3 adet Fitil : 1,00 m/m 3 122

Tünel Kazısı (Yeraltı) Ġçin Toplam Patlayıcı Madde (Dinamit) Ġhtiyaçları Dinamit : 115.000 kg = 115 ton Kapsül : 64.000 adet Fitil : 80.000 m. Tablo V.1.2. 2. Tünellerde Yapılacak Olan Patlatma Tasarımında Bir Atımda kullanılacak Delik Sayısı ve KartuĢ Miktarları Numara Delikler Delik Sayısı KartuĢ Adet Deliklerin Boyu (m) 1 Ön Çektirme 4 4 3,0 2 Taban Delikleri 6 6 3,1 3 Çektirme Delikleri 6 6 3,1 4 Ön Tarama Delikleri 9 7 3,1 5 Tarama Delikleri 9 7 3,1 6 Tavan Göbek Delikleri 3 3 3,1 Toplam 37 Tünel kazıları, ikisi tünel giriģi ve çıkıģı (cebri boru sonu), ikisi yaklaģık tünelinde olmak üzere toplam 4 ayna açılarak gerçekleģtirilecektir. Her bir aynada günde iki atım gerçekleģtirilecektir. Her bir atımda alınacak malzeme miktarı (3,14*4 2 / 4) x 3 = 38 m 3 dür. Her bir atımda kullanılacak patlayıcı miktarı 76 kg dinamitdir. Ġletim tüneli, yaklaģım tüneli ve cebri boru toplam kazı miktarı 57.500 m 3 olup, inģaat süresince 57.500 m 3 / 38 m 3 = 1.514 defa patlatma iģlemi yapılacaktır. Tünel güzergâhı içerisinde her bir patlatma ile 38 m 3 hafriyat çıkarılması planlanmıģ ve bir atımda 37 delik açılacağı öngörülmüģtür. Ġletim tüneli için belirlenen inģaat süresi olan 8 ay süresince tünel kazısı gerçekleģtirilecektir. Günde dört ağızdan her bir ağızda iki atımdan toplam 24 m ilerlenecektir. Günde her bir aynada 2 kez atım gerçekleģtirilecektir. Ġletim, yaklaģım ve cebri boru tüneli kazı çalıģmalarında günde 304 m 3 kazı yapılacak olup, günlük 608 kg dinamit, 320 adet kapsül ve 400 m fitil gerekli olacaktır. Denge Bacası Kazılarında (Açık Alan) Kullanılacak Olan Patlama Tekniği ve Detayları Patlatma Paterni Denge bacası, sert topoğrafik görünümü olan ve süreklilik arz eden kayalık zemine yerleģmektedir. Denge Bacasının üst seviyelerindeki zemin yapısının özellikleri nedeni ile üst seviyelerdeki kazılarda patlayıcı madde kullanılmayacaktır, Ancak kazı derinliği arttıkça, kazıcı ve kırıcı makinalarla kazılamayacak sert kaya ile karģılaģılabilecektir. Bu bölümlerde kazı çalıģmalarında patlayıcı madde kullanılması gerekecektir. Denge bacası plan ve kesiti Ek-34 de verilmiģtir. plan ve kesittende görüldüğü üzere yaklaģık denge bacası yaklaģık 80 m derinliğe sahip olacaktır. Denge bacası kazısı dikeyde tünel çalıģması niteliğinde olacaktır. Zemin Türü : Sert Zemin Delik Çapı : 76 mm Patlatma Alanı Boyu : 10 m Patlatma Alanı GeniĢliği : 7,5 m Delik Boyu : 5 m Bir Delikten Elde Edilen Teorik Hacim : 31,25 m 3 123

Bir Deliğe Doldurulan Patlayıcı Madde Miktarı: Ana ġarj (ANFO) miktarı : 11 kg Dinamit miktarı : 0,5 kg Kapsül Miktarı : 1 adet Yukarıda verilen parametreler Ģekilsel olarak aģağıdaki gibi gösterilebilir; : 5 m ġekil V.1.2. 6. 5 Metre Boyundaki Deliğin Dolum ġekli Projenin bu bölümlerinde bir günde iki defa olmak üzere her bir seferde yapılacak patlatmada, her biri en fazla 5 m. derinlikte, her sırada 4 delik olmak üzere 3 sırada 12 adet delik delinecektir. 12 adet deliğin her biri için 0,5 kg. dinamit, 11 kg ANFO, olmak üzere toplam; 12 x 0,5 = 6 kg dinamit, 12 x 11 = 132 kg. Anfo, 3 (+3) adedi yüzeyde, 12 adedi deliklerde olmak üzere 15 adet kapsül ve 100 m. fitil kullanılacaktır. Bir gün içinde 2 defa patlatma yapılacak olup, bir günde toplam 12 kg dinamit, 264 kg ANFO, 30 adet kapsül, 200 m fitil kullanılacaktır. Patlatmadan kaynaklı çevresel etkileri minumum düzeye indirgemek için geçkmeli patlatma tenkniği uygulanacaktır. Her bir delik sıra ile gecikmeli olarak patlayacaktır. Delikler arası gecikme 25 ms ve sıralar arası gecikme 42 ms kullanılarak aģağıdaki ġekil V.1.2.7 de gösterildiği gibi bağlanabilir. 124

ġekil V.1.2. 7. Tipik Bir Bağlantı ġekli Yukarıdaki Ģekilde verilen dolum tekniği delik boyunun 5 m olduğu azami durumu ifade eder. Oysa delik boyları kimi zaman daha kısa olabilecektir ki bu durumda bir deliğe doldurulacak ANFO ve dinamit miktarı daha az olacaktır. Bunun önemi ise sarsıntı ve hava Ģoku gibi patlatmanın çevresel etkilerinin birim zamanda devreye sokulan patlayıcı madde miktarlarıyla direkt olarak ilintili olmasıdır. Patlatma iģlemlerinde kullanılacak olan Exel Handidet Elektriksiz Kapsül Sistemi ile her deliğe farklı gecikme verilecektir. ġekildeki bağlantı örneğinde görülebileceği gibi her delik farklı zamanlarda ateģlenebileceği için birim zamanda devreye girecek patlayıcı madde miktarı bir deliğinki kadar olacaktır. Rakamsal olarak ifade ile her bir patlatmada 5 metrelik delikten 12 adet delinip, patlatılacaktır. Birim Zamanda Devreye Girecek Patlayıcı Madde Miktarı dinamit = 11 kg ANFO + 0,5 kg Eğer söz konusu 12 adet delik gecikmesiz kapsüller ile aynı anda ateģlenseydi 264 + 12 =276 kg patlayıcı maddenin sarsıntı ve hava Ģoku hissedilirdi ki bu durum çevrede oldukça rahatsızlık yaratırdı. Ancak bu projede kullanılacak olan özel kapsüller (Exel handidet- Elektriksiz kapsüller) ile her delik farklı sürelerde ateģlenecek ve her defasında bir delikteki miktar olan 11 + 0,5 =11,5 kg patlayıcı madde devreye girecektir. Ayrıca bu gecikme kısa süreli olacağından Ģok dalgalarının birbirini sönümlendirme etkisinden de yararlanılır. Yani 12 adet 5 m lik deliğin patlatılması sonucu hissedilecek olan sarsıntı değeri 138 kilogramın yaratacağı değil tek delikteki miktar olan 11 + 0,5 kg patlayıcı maddenin hissettireceği kadar olacaktır. Proje kapsamında yeraltında (iletim, yaklaģım ve cebri boru tünelleri) yapılacak patlatma ve açık alanda (denge bacası) yapılacak patlatmaların aynı anda yapıldığı 125

varsayıldığında bir atımda ve bir delikte kullanılacak patlayıcı miktarları Tablo V.1.2.3 de verilmiģtir. Tablo V.1.2. 3. Proje Kapsamında Bir Atımda ve Bir Delikte Kullanılacak Patlayıcı Madde Miktarları Dinamit Miktarı (kg/atım) 126 ANFO Miktarı (kg/atım) Dinamit Miktarı (kg/delik) ANFO Miktarı (kg/delik) Ġletim, YaklaĢım ve Cebri Boru Tünel Kazılarında (Yeraltı Patlatması) 76-2,05 - Denge Bacası Kazısında (Açık Sistemde Patlatma) 6 132 0,5 11 TOPLAM 82 132 2,55 11 Tablo V.1.2. 4. Proje Kapsamında Bir Günde Kullanılacak Patlayıcı Madde Miktarları Dinamit Miktarı (kg/gün) ANFO Miktarı (kg/gün) Ġletim, YaklaĢım ve Cebri Boru Tünel Kazılarında (Yeraltı Patlatması) 76 - Denge Bacası Kazısında (Açık Sistemde Patlatma) 12 264 TOPLAM 88 264 Proje kapsamında yapılacak olan patlatma iģlemlerinde 29.09.1987 tarihli ve 19589 sayılı Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe giren Tekel DıĢı Bırakılan Patlayıcı Maddelerle Av Malzemesi ve Benzerlerinin Üretimi, Ġthali, TaĢınması, Saklanması, Depolanması, SatıĢı, Kullanılması, Yok Edilmesi, Denetlenmesi Usul ve Esaslarına ĠliĢkin Tüzük hükümlerine uyulacaktır. Proje kapsamında yapılacak patlatma iģlerinde kullanılacak patlayıcı maddeler, proje sahasında depolanmayacak, yetkili satıcılardan tedarik edilerek önceden planlanan patlatma zamanlarında ihtiyaç kadarıyla proje alanına getirtilecek ve tamamı kullanılacaktır. Projede patlatma iģlerinde eğitimli ve tecrübeli ateģçiler çalıģtırılacaktır. Deneyimli patlatma ve emniyet mühendisleri iģlere nezaret edecektir. Patlayıcı maddeler için Erzurum Valiliği nden gerekli izinler alınacak, patlayıcı üreticilerinden satın alınan ürünler yönetmeliklere uygun olarak proje sahasına taģınacaktır. Proje kapsamında yapılacak patlatma iģlerinde kullanılacak patlayıcı maddeler, proje sahasında depolanmayacak, yetkili satıcılardan tedarik edilerek önceden planlanan patlatma zamanlarında ihtiyaç kadarıyla proje alanına getirtilecek ve tamamı kullanılacaktır. Patlatmalı kazı çalıģmalarının çeģitli çevresel etkileri söz konusudur. Bu bağlamda, patlatma hasar kriterlerinin belirlenmesi adına çok uzun süredir çeģitli araģtırmalar yapılmıģtır. Ortaya konan kriterler temel olarak tüm ülkeler tarafından benimsenmekle beraber son zamanlarda bu konuda kendi standartlarını oluģturma çabasına giren ülke sayısı artmıģtır. AĢağıda bu kriterlerden bazıları verilmiģtir. USBM (BirleĢik Devletler Maden Bürosu) Limits ( RI 8507, 1980) standardına göre pratik olarak düģük frekanslı yer titreģimleri yaratan patlatmalar için emniyet sınırı modern alçı pano duvarlı evler için 0.75 in/sn (19 mm/sn), tahta kalas üzeri sıva evler için 0,50 in/sn (12.7 mm/sn) dir. Hz üzeri frekanslarda tüm evler için emniyetli parçacık hızı maksimum 2.0 in/sn ( 51 mm/sn) olarak tavsiye edilir.

Norme DIN 4150 standardı ise max. parçacık hızı (PPV) değerini yerleģim birimleri ve benzer yapılar için frekansa bağlı olarak 5 mm/sn ile 20 mm/sn arasında vermektedir. YerleĢim birimleri için bu standardın en düģük değeri 5 mm/sn dir. Ġsveç Standardı, antik yapılar ve diğer sarsıntıya duyarlı yapılar için PPV değerini 8 mm/sn olarak vermektedir. Ülkemizde ise Çevre ve ġehircilik Bakanlığı tarafından yayımlanan 01.07.2005 tarih ve 25862 sayılı Resmi Gazete de yayımlanan Çevresel Gürültünün Değerlendirilmesi Yönetimi Yönetmeliği nin 29. maddesinde Maden ve Taşocakları ile Benzeri Alanlarda Patlatma Nedeniyle Oluşacak Titreşimlerin En Yakın Yapının Dışında Yaratacağı Zemin Titreşimlerinin İzin Verilen En Yüksek Değerleri baģlığı altında aģağıdaki değerler verilmektedir. Tablo V.1.2. 5. Zemin TitreĢimlerinin Ġzin Verilen En Yüksek Değerleri TitreĢim Frekansı (Hz) Ġzin Verilen En Yüksek TitreĢim Hızı (mm/sn) 1 5 4-10 19 30-100 50 Önceki Sarsıntı Ölçümleri ve Bu Projedeki Değerlerin Anlamı Patlatmadan kaynaklı çevresel etkilerin (sarsıntı ve hava Ģoku) ölçümü ve değerlendirilmesi ile ilgili olarak, bu konuyla uğraģan firmalara ve akademik çevrelere gelen talepler son 10 yılda yoğun Ģekilde artmıģtır. Bu çalıģmalar genellikle yerleģim birimlerinin ve sarsıntıya duyarlı yapıların yakınlarında patlatma yapılması, metro tünelleri inģaatlarının binaların altından geçmesi vb. durumlarda talep edilmektedir. Konuyla ilgili olarak patlayıcı madde sektörünün önde gelen kuruluģa Orica-Nitro A.ġ. bünyesindeki uzman mühendisler çok sayıda sarsıntı ve hava Ģoku ölçümü ve değerlendirmesi yapmıģtır. Bu çalıģmaların özeti aģağıdadır: Tablo V.1.2. 6. Patlatma Yapılan Diğer Örnek Projelerin Özellikleri Ölçüm Yeri ve Tarihi Adana Çimento 04.07.2005 Age ĠnĢaat. Yazıcı Barajı. Ağrı. 01.08.2006 Akyol Mıcır. Çatalca- Ġstanbul. 11.03.2004 STFA ĠnĢaat Küre. 07.09.2004 Kolin ĠnĢaat. KavĢakkaya Barj. Derivasyon Tünelleri. 20.07.2003 Mesafe (m) Gecikme BaĢına DüĢen Max. Patlayıcı Miktarı (kg) Ölçülen Vektör Gövde Hızı (mm/sn) Ölçülen Hava ġoku (db) 1.600 35 0,58-350 75 2.79 59.5 460 55.5 2.17 94 50.5 0.52 112.8 75 3.33 0.91 88 127

Kaya Fırlaması Hesapları: Patlatma çalıģmalarının çevreye verebileceği bir baģka sorun ise; patlatmadan sonra oluģan parçalanmıģ kayaların çok uzak mesafelere uçma tehlikesidir. Kaya fırlaması mesafesi daha çok sıkılama boyu, ön dilim kalınlığının yanlıģ seçilmesi gibi nedenlerden kaynaklanmasına rağmen, bu bağıntıları da içeren özgül Ģarj miktarı ile orantılandırılmıģtır. AĢağıda verilen grafik, yapılan deneme atımları sonucu elde edilmiģtir. (Kaynak: Kaya ġev Stabilitesi). YerleĢim merkezlerine yakın olan noktalarda patlatma yapılmayacaktır. (Kaynak: Kaya Şev Stabilitesi, 1999, Karpuz C. ve diğerleri) ġekil V.1.2. 8. Yapılan Tasarım Verilerine Göre Kaya Fırlama Mesafesi Proje kapsamında yeraltı ve açık alanda olmak üzere iki farklı alanda patlatma yapılacaktır. Yeraltı patlatmaları kapalı ortamda gerçekleģtirlecek olup, kaya fırlaması söz konusu olmayacaktır. Tünel ağızları ise mümkün olduğunda kazıcılar yardımı ile açılacak olup, çok az miktarda patlayıcı kullanılarak gevģetme patlatması yapılacaktır. Açık alanda yapılacak patlatmalarda kaya fırlaması söz konusu olacaktır. Bu nedenle açık alan kazılarında kaya fırlması hesabı yapılmıģtır. Yapılan patlatma ile en uzak fırlatma mesafesi, ANFO için hesaplamalarda seçilmiģ olan 0,35 kg / m 3 lük özgül Ģarjına denk gelen yaklaģık 22 metredir. Proje alanında proje ünitelerine en yakın yerleģim yeri 620 m mesafede, YaklaĢım tüneli giriģine yaklaģık olarak 300 m bulunan Suyatağı Köyü ne bağlı hanelerdir. Söz konusu haneler muhtemel kaya fırlaması mesafesi olan 22 metre etki mesafesinde değildir. Ayrıca yapılacak olan patlatma çalıģmaları sırasında görev alan personelde bu etki mesafesinin dıģında olması sağlanacaktır. Faaliyet boyunca yanıcı ve patlayıcı maddelerin (ANFO, dinamit, kapsül, benzin, mazot, vb.) güvenli bir Ģekilde taģınması ve kullanılması için 24.12.1973 tarih ve 14752 sayılı Resmi Gazete de yayımlanan Patlayıcı, Parlayıcı, Tehlikeli ve Zararlı Maddelerle ÇalıĢacak ĠĢ Yerlerinde ve ĠĢlerde Alınacak Tedbirler Hakkında Tüzük ve 29.09.1987 tarih ve 19589 sayılı Resmi Gazete de yayımlanan Tekel DıĢı Bırakılan Patlayıcı Maddelerle Av Malzemesi ve Benzerlerinin Üretimi, Ġthali, TaĢınması, Saklanması, 128

Depolanması, SatıĢı, Kullanılması, Yok Edilmesi, Denetlenmesi Usul ve Esaslarına ĠliĢkin Tüzük ile belirtilen esaslara uygun hareket edilecektir. Proje kapsamında arazinin hazırlanması ve ünitelerin inģası sırasında patlatma iģlemi gerçekleģtirilecektir. Patlatma iģlemlerinde fünye, infilaklı fitil, elektrikli kapsül ve patlayıcıları taģımak için kamyonet kullanılacaktır. Patlayıcı ve kapsüller ayrı ayrı dizel araçlarla, jandarma eģliğinde alınıp, alana getirilerek patlatma yapılacaktır. Patlatma iģlemlerini izlemek için sismografik bir ekipman temin edilecek olup, düģey, çapraz ve boyuna dalga boyları ölçülecektir. Deneme patlatmaları, genel baģlangıç patlatmaları, yeni alanlardaki baģlangıç patlatmaları ve tamamlanmıģ beton, püskürtülmüģ beton, enjeksiyon veya diğer yapılar çevresinde yapılacak patlatmalar izlenecektir. Daimi iģlerin 30 metre çevresinde patlatma iģlemi gerçekleģtirilmeyecek ve 30 metreden uzak olan mesafelerde ise daimi iģlere verilebilecek olan zararı önlemek için patlatma için kısıtlamaya gidilecektir. Yüzey patlatma iģlemleri gerçekleģtirilmeden 24 saat önce ġantiye içindeki bütün gruplara yazılı bilgi dağıtılacaktır. Herhangi bir gecikme ve erteleme bütün gruplara derhal bildirilecektir. Patlatmaların gerçekleģtirilme saatleri her gün 06:00 ile 18:00 saatleri ile sınırlandırılacaktır. Fırlayan kaya parçalarının çevredeki canlılara, Ģantiye içi veya dıģındaki mülklere zarar verme ihtimali durumunda, bu tür kaya parçalarının fırlamasını önlemek için çelik ağ, patlatma örtüleri vb. yöntemler kullanılması yoluna gidilecektir. Eğer, patlayıcı kullanımından dolayı üçüncü Ģahısların zarar görme ihtimali var ise, bu tür zararları en aza indirebilmek için uygun olduğu sürece civardaki üçüncü Ģahıslar önceden uyarılacaktır. Tüm patlatma iģlemlerinde jandarma birimleri ile koordineli hareket edilecektir. Genel saha gürültüsünün üzerinde, yüzey patlatmalarının 1.0 km yarı çapı mesafe içindeki her noktada inģaat araç ve makinelerini iģleten kiģiler de dahil olmak üzere kolayca duyulabilecek, yeterli sesi olan bir siren kuracak ve iģletecektir. El sirenleri, tünel baģlangıcı gibi giriģin tamamen kontrollü olduğu, alanlarda kabul edilecektir. ÇalıĢtırılacak olan bütün patlatma elemanları ilgili Devlet Otoriteleri nce teste tabi tutulan ve belgelendirilen kiģilerden seçilecektir. GerçekleĢtirilen bütün patlatmaların kaydı tutulacak ve bu kayıtlar her bir patlatmanın zamanını, yerini, tipini, kullanılan patlayıcı malzeme miktarını ve diğer her türlü gerekli bilgiyi içerecektir. 26.12.2003 tarih ve 25328 sayılı Resmi Gazete'de yayınlanmıģ olan Patlayıcı Ortamların Tehlikelerinden ÇalıĢanların Korunması Hakkında Yönetmelik hükümlerine uyulacaktır. Hava Şoku Seviyesinin Tahmini Patlatmalı kazı çalıģmalarında patlatmanın asıl amacı kayayı kırarak gevģetmektir. Burada kırma iģlemini yerine getiren Ģok dalgası, sağlam kayaç içerisinde sismik dalgalar Ģeklinde yayılmaktadır. Sismik dalgaların enerjileri tükeninceye kadar yayılmaya devam edecekleri bir gerçektir. Enerji sönmesinin iki nedeni vardır. Bunlardan birincisi kaya yapısının gerek fiziksel, gerekse jeolojik olarak gösterdiği direnç, ikincisi ise geometrik olarak sismik dalganın kaynağından uzaklaģtıkça daha geniģ bir alana yayılmasıdır. Bu enerji, patlatma kaynağından uzaklaģarak sönümleninceye kadar uzun bir mesafe kat edecektir. Bu zaman sürecinde, kaya yapılarında ve binalarda hasarlara ve yerleģim yeri sakinlerinin tedirgin olmasına neden olabilmektedir. Buradaki çevresel problemler patlayıcı madde enerjisinin tamamının parçalanma için kullanılmadığının bir göstergesidir. 129

Patlatmadan kaynaklanan etkiler, patlatma sırasında açığa çıkan enerjinin parçalama ve öteleme iģlemlerinden arta kalan kısmının, kaya içerisinde veya atmosferdeki hareketlerinden meydana gelmektedir. Bu durum dikkate alındığında çevresel etkilerden arındırılmıģ bir patlatma tasarımı aynı zamanda patlayıcı enerjisinin de en iyi Ģekilde kullanıldığı tasarımdır. Patlatma anında yaratılan titreģimin uzak noktalara kadar ilerlemesi de patlatılan delik Ģarjı ve bina arasındaki kaya yapısının ve jeolojisinin bir fonksiyonudur. Homojen yapılarda dalga daha rahat ilerleme imkanı bulacak kırıklı yapılarda da veya fay tabakalarında ise dalganın bir kısmı geri yansıyacaktır. Projenin ünitelerinde kaya zeminlerde yapılacak patlatmayla oluģturulan titreģimin çevre yapılara etkisi Devine bağıntısı (Devine et al, 1966) ile tespit edilmektedir. v D k W 1. 6 Devine Bağıntısı; v = Kayaç içinde yayılan titreģim hızı (inç/sn) k = Kayaç türüne bağlı katsayı (26 260) D = Patlatma noktası ile çevre yerleģim birimleri arasındaki etkili mesafe (feet) W= Bir gecikme aralığındaki patlayıcı miktarı (libre) K katsayısı kayacın titreģimi iletme kapasitesi olarak alınmaktadır. Patlatma kaynağı ile hassas nokta arasındaki birimlerin değiģkenliği, kırık, fay, çatlak gibi süreksizliklerin yoğunluğu k katsayısını etkilemektedir. Homojen birimlerde katsayı 260 sayısına yaklaģırken, tektonik etkilerin yoğunluğu ve geçilen her farklı birim katsayıyı 26 sayısına yaklaģtırmaktadır. Hesaplamalarda k katsayısı birimlerin homojen ve kırıksız olduğu varsayımından hareketle 260 olarak alınmıģtır. AĢağıda kayalık zeminlerde yapılacak patlatma ile oluģacak vibrasyon hız değerleri hesaplanmıģtır. Proje kapsamında, yeraltında ve açık alanda patlatma yapılacak olup, her bir alanda kullanılacak patlayıcı miktarları farklı olacaktır. Ancak her iki bölümde de aynı anda ve aynı yerde patlatma yapılacağı varsayımı ile hava Ģoku, binalardaki hasarların titreģim genliği yönünden değerlendirmeleri yapılmıģtır. Proje kapsamında tek bir delikte toplam 11 + 2,55 kg = 13,55 kg patlayıcı kullanılacaktır. 130

Tablo V.1.2. 7. W= 13,55 kg Alınarak Hesaplanan Mesafeye Göre TitreĢim Hızı Değerleri k D (m) V (inç/sn) V (mm/sn) 1/5*V (mm/sn) 1/2*V (mm/sn) 200 50 1,13 28,58 5,72 14,29 200 100 0,37 9,43 1,89 4,71 200 140 0,22 5,50 1,10 2,75 200 200 0,12 3,11 0,62 1,56 200 250 0,09 2,18 0,44 1,09 200 300 0,06 1,63 0,33 0,81 200 350 0,05 1,27 0,25 0,64 200 400 0,04 1,03 0,21 0,51 200 450 0,03 0,85 0,17 0,42 200 500 0,03 0,72 0,14 0,36 200 600 0,02 0,54 0,11 0,27 200 700 0,02 0,42 0,08 0,21 200 750 0,01 0,38 0,08 0,19 200 800 0,01 0,34 0,07 0,17 200 900 0,01 0,28 0,06 0,14 200 1000 0,01 0,24 0,05 0,12 200 1250 0,01 0,17 0,03 0,08 200 1500 0,00 0,12 0,02 0,06 200 2000 0,00 0,08 0,02 0,04 200 3000 0,00 0,04 0,01 0,02 ġiddetli Etki Zonu Orta ġiddette Etki Zonu Hafif ġiddetteki Etki Zonu : D < 5 W 18,40 metre : 5 W< D <10 W 36,81 metre : 10 W< D <15 W 55,21 metre 1 feet = 0.3048 m 1 libre = 0.4536 kg 1 inç = 25.4 mm Tabloda; V = mm/sn mesafeye göre değiģen titreģim hızı Vo= Bina temelindeki titreģim hızı Kayaç içi titreģim hızının (V) 1/2 1/5 i Vo değeri olarak kabul edilmektedir. Yöre köylerindeki en hassas yapının Tablo 23- b tipi binalar olduğu kabul edilirse Vo hızının 5 mm/sn nin üzerine çıkmaması gerekmektedir. Yukarıdaki tablo incelendiğinde 13,55 kg lık Ģarjın etkisi ile oluģan titreģim hızı patlatma noktasından itibaren 100 m sonra 5 mm/sn nin altına inmektedir. Bu esnada patlatmanın etkili olduğu zonlar yukarıda belirlenmiģtir. Bu mesafeden sonra maksimum anlık Ģarj (13,55 kg) ile yapılan patlatmalar sonucu oluģan vibrasyonun yerleģim birimlerine (Tablo 23- b tipi binalar) olumsuz etkisinin olmayacağı ortaya çıkmaktadır. 131

Tablo V.1.2. 8. Bina Temeli TitreĢim Hızı (Vo) Değerlerine Bağlı Olarak Patlatma Nedeniyle Hasar Görebilecek Bina Türleri. Bina Türü Vo (mm/sn) a- Yıkılmaya yüz tutmuģ çok eski tarihi binalar 2 b- Sıvalı biriket, kerpiç, yığma tuğla evler 5 c- Betonarme binalar 10 d- Fabrika gibi çok sağlam yapıda endüstriyel binalar 10 40 Binalardaki Hasarların Titreşim Genliği Yönünden İncelenmesi Patlatma sonucu oluģan titreģimlerin genliği aģağıdaki bağıntıdan hesaplanmaktadır (Armac Printing Company). A K W D A = Patlatma sonucu oluģan titreģimlerin azami genliği (mm) W= Bir gecikme aralığında ateģlenen patlayıcı miktarı (kg) D = Patlatma kaynağı ile çevre yerleģim birimleri arasındaki etkili mesafe (m) K = Kayaç türüne bağlı katsayısı Tablo V.1.2. 9. Patlatma Yapılan Kaya Türü ve Bina Temeli Altındaki Kayaç Türüne Bağlı Olarak DeğiĢim Gösteren K Katsayısı Asgari Ve Azami Değerler. Patlatma Yapılan Birim Temel Altı Kayaç Türü K katsayısı Minimum Maksimum 1-Kaya Kaya 0.57 1,15 2-Kaya Kil (Toprak) 1.15 2,30 3-Kil (Toprak) Kaya 1.15 2,30 4-Kil (Toprak) Kil (Toprak) 2.30 3.40 Genlik değerinin 0,05 mm nin altında olması durumunda binalarda hasar olmadığı bilindiğinden (Armac Printing Company) maksimum patlayıcı miktarı (13,55 kg) ile yapılan atımlarda etki mesafesi; D = (K W) / A = (1,15 13,55) / 0,05 = 85 m Delik baģına kullanılacak 13,55 kg lık patlayıcı kullanılarak yapılacak patlatmalar için etki mesafesi 85 m bulunmuģtur. Proje alanında proje ünitelerine en yakın konut, kuyruksuyu kanalı güzergâhında yer alan 2 adet konuttur. Bu konutlar HES ünitesi ve cebri boru giriģine 50 m mesafededir. Ancak bu iki konutta kesin olarak kamulaģtırılacak alanda kalmakta olup, proje inģaatına baģlanıldığında bu konutlar boģaltılmıģ olacaktır. Bu konutlar haricinde patlatma yapılacak alana en yakın konut yaklaģım tüneli giriģine yaklaģık olarak 300 m mesafede bulunan Su yatağı Köyüne bağlı hanedir. Bu haneler etki alanı dıģında olup, proje kapsamında yapılacak patlatmalardan dolayı en yakın yerleģimlerin olumsuz etkilenmeyeceği öngörülmektedir. 132

V.1.3. Proje kapsamındaki ulaģım altyapısı planı, proje alanının karayollarına uzaklıkları, karayoluna bağlantı yolları, ulaģım için kullanılacak mevcut yolların zarar görmemesi için alınacak tedbirler ile trafik güvenliği açısından alınacak önlemler, ulaģtırma altyapının inģası ile ilgili iģlemler, yeni yapılacak yolların özellikleri, kullanılacak malzemeler, kimyasal maddeler, araçlar, makineler; altyapının inģası sırasında kırma öğütme, taģıma, depolama gibi toz yayıcı mekanik iģlemler, araç yükü, cinsi ve sayısı, artıģın hesaplanması, haritası (bu kapsamda alınacak görüģler, izinler), Proje alanının üzerinde yer aldığı Tortum Çayına paralel olarak uzanan Erzurum-Artvin Karayolu yer almaktadır. Söz konusu karayolu çayın ortalama 200 m sağ sahili boyunca devam etmektedir. Bu nedenle Tortum Regülatörü, HES ve Kırma-Eleme Tesisi Projesi kapsamında yaklaģık 200 m doğusunda yer alan Erzurum-Artvin Karayolu kullanılacaktır. Proje üniteleri çayın sol sahilinde yer almaktadır. Bu nedenle, regülatör sahasına, yaklaģım tüneline ve HES sahasına ulaģım için Tortum Çayı üzerine köprü kurulacak ve Erzurum- Artvin Karayoluna bağlantı için mevcut yollar iyileģtirilecek ve servis yolu olarak kullanılacaktır. Regülatör yerine, iletim tüneli giriģine ulaģım amaçlı Tortum Çayı üzerine 60 m lik köprü kurulacak ve 1100 m lik mevcut yol servis yolu olarak rehabilite edilecektir. HES sahasına ulaģım için tortum çayı üzerine yaklaģık 80 m lik köprü kurulacak ve yaklaģık 200 m lik servis yolu açılacaktır. Ayrıca yaklaģım tüneli inģasının yapılacağı sahaya ulaģım için tortum çayı üzerine 80 m lik köprü kurulacak ve 100 m lik servis yolu açılacaktır. Proje kapsamında planlanan servis ve ulaģım yolları Ek-3 te verilen Genel YerleĢim Planı üzerinde gösterilmiģtir. Dere yatakları üzerinde herhangi bir sebepten dolayı yapılacak olan köprü, menfez gibi sanat yapıları ile ilgili olarak DSĠ 8. Bölge Müdürlüğü nden görüģ alınacak olup, söz konusu yapılar DSĠ 8. Bölge Müdürlüğü görüģü doğrultusunda tesis edilecektir. Proje kapsamında kullanılacak Erzurum-Artvin karayoluna ait trafik hacmi haritası aģağıda verilmiģtir. 133

Değerlendirmede Kullanılan Parametreler Yaklaşık Proje Alanı Kaynak: http://www.kgm.gov.tr/ Karayolları Genel Müdürlüğü, Strateji Geliştirme Dairesi Başkanlığı, Mart, 2011. ġekil V.1.3. 1. Otoyollar ve Devlet Yolları Trafik Hacim Haritası Tablo V.1.3. 1. Proje Kapsamında ĠnĢaat AĢamaĢında GerçekleĢtirilecek Faaliyetlerde Kullanılacak Araçlardan Kaynaklı OluĢacak Araç Yükü Araç Cinsi Trafik Hacim Haritasında Esas Alınan Değerler Faaliyet Kapsamında Kullanılacak Olan Araç Adedi Araç Yükünün % ArtıĢ Miktarı Otomobil 774 - - Orta Yüklü Ticari TaĢıt 126 - - Otobüs 2 - - Kamyon 223 19 % 8,5 Kamyon+Römork, Çekici+Yarı Römork 39 - - Toplam 1164 30 % 8,5 Faaliyet kapsamında inģaat aģamasında kullanılacak olan karayolunda, kullanılacak araçlardan kaynaklı oluģacak araç yükündeki artıģ inģaat faaliyetlerinin yapılacağı süre 134

içerisinde geçerli olacaktır. Bu nedenle inģaat aģamasında meydana gelecek olan araç yükündeki artıģ uzun süreli ve kalıcı olmadığından herhangi bir olumsuzluk oluģmayacağı öngörülmektedir. Kazı fazlası malzeme taģıyacak kamyonların hareketleri esnasında aģırı yükleme yapılmayacak, kamyonların üzeri kapatılacaktır. Ayrıca, karayolundan proje sahasına giriģ çıkıģların yapılacağı yerlere uyarıcı levhalar vs. koyularak olası trafik kazalarına karģı gerekli önlemler alınacaktır. Proje alanı içerisindeki servis yolları ve proje alanı ile karayolu arasında kalan stabilize yol devamlı olarak arazözle sulanarak nemli tutulacak ve toz oluģumu engellenecek, üretim süresince alınan tedbirlerin sürekliliği sağlanacaktır. Faaliyet kapsamında yapılacak köy yollarına zarar verilmeyecek, ilgili kanun ve yönetmeliklere uyulacaktır. Projenin yer aldığı yöre içerisinde kullanılacak karayolları üzerinde tarfik yükünün azaltılması için araçlara hız limitleri getirilecek, hafriyat taģıma araçlarının üzeri kapatılacak, gerekli alanlara uyarı levhaları konulacaktır. V.1.4. Zemin emniyeti, regülatör ve kanal yapılarından su kaçağı olmaması için yapılacak iģlemler, Kesin proje aģamasında, regülatör yerinde alüvyon anakaya sınırını tespit etmek, anakayanın jeoteknik özelliklerini belirlemek amacıyla sondajlar açılacaktır. Sondajlardan elde edilen veriler ıģığında yapı yerinde taģıma gücü belirlenecektir. Bu amaçla açılacak olan sondajlara iliģin bilgiler Ek-23 Jeoteknik Etüt Raporu nda verilmiģtir. Regülatör ekseninde en az 3 adet çökeltim havuzu yerinde en az 1 adet sondaj açılacaktır. Kuyularda yapılacak olan BST deneyleri ile anakayanın geçirimlilik özelliği hakkında bilgilere ulaģıp bu verilere göre enjeksiyon perdesi tasarımı yapılacaktır. Ġletim Tüneli: Tortum Çayı sol sahilinde 3.485,18 m uzunluğunda iletim hattına sahiptir. Ġletim hattının baģlangıcında regülatör yerinde yüzeylenen spilitik, bazaltik lavlardan oluģan volkanikler ulunmaktadır. Boru güzergahında Kretase yaģlı killi kireçtaģı silttaģı bulunmaktadır. Ġletim tünelinin baģlangıcında kireçtaģı, konglomera, çamurtaģı, kumtaģından oluģan jeolojik birimler içerinde tünel kazıları yapılacaktır. Daha sonda tünelin yaklaģık 1550 metrelik bölümünde killi kireçtaģı, sittaģı birimleri içerisinde tünel kazıları gerçekleģtirilecektir. Tünelin son bölümünde ise Üst Jura Alt Kretase yaģlı kumtaģı, kiltaģı ardalanmasından oluģan birim içerinde tünel kazıları yapılacaktır. RMR kaya kütlesi sınıflama sistemine göre her üç formastonda orta zayıf kaya kütlesi sınıfındadır. Kesin proje aģamasında tünel giriģ ve çıkıģında birer adet ek olarak tünel güzergahında en az bir adet olmak üzere toplam üç adet araģtırma sondajları açılacak ve tünel güzergahında geçilecek olan kayaçların kütlesel özellikleri ile ilgili bilgilere ulaģılacaktır. Denge Bacası, cebri boru güzergahı ve santral: Denge bacası, cebri boru güzergahı ve santral yerinde Geç Jura Erken Kretase yaģlı, genelde koyu renkli, bitki kırıntılı, pelesipodlu, tüfit ara katmanlı kumtaģısilttaģı marn ardalanmasından meydana gelen Olurdere Formasyonu yüzeylenmektedir. 135

Santral yerinde üstte alüvyon altta ise Olurdere Formasyonu bulunmaktadır. Santral yapısı üstteki alüvyon kaldırılarak anakayanın sağlam bölümleri üzerine oturtulacağından taģıma gücü açısından bir sorunla karģılaģılmayacağı düģünülmektedir. Kesin proje aģamasında denge bacası yerinde an az bir adet santral yerinde en az üç adet jeoteknik sondaj açılacaktır. Uygulama aģamasında geçirimlilik yönünden herhangi bir olumsuzlukla karģılaģılması durumunda; regülatör yapısı altında yapılacak perde enjeksiyon yöntemi ile sızma boyunun uzatılması ve/veya geçirimsizliğin sağlanması mümkün olacaktır. Ġletim tünelinin baģlangıcında kireçtaģı, konglomera, çamurtaģı, kumtaģından oluģan jeolojik birimler içerinde tünel kazıları yapılacaktır. Daha sonda tünelin yaklaģık 1550 metrelik bölümünde killi kireçtaģı, sittaģı birimleri içerisinde tünel kazıları gerçekleģtirilecektir. Tünelin son bölümünde ise Üst Jura Alt Kretase yaģlı kumtaģı, kiltaģı ardalanmasından oluģan birim içerinde tünel kazıları yapılacaktır. RMR kaya kütlesi sınıflama sistemine göre her üç formastonda ortazayıf kaya kütlesi sınıfındadır. Kesin proje aģamasında tünel giriģ ve çıkıģında birer adet ek olarak tünel güzergahında en az bir adet olmak üzere toplam üç adet araģtırma sondajları açılacak ve tünel güzergahında geçilecek olan kayaçların kütlesel özellikleri ile ilgili bilgilere ulaģılacaktır. Proje kapsamında yapılacak yapılar için 19.08.2008 tarih ve 10337 sayılı Bayındırlık ve Ġskan Bakanlığı (Afet ĠĢleri Genel Müdürlüğü) Genelgesi ve 11.11.2008 gün ve 13171 sayılı Makam Oluru Doğrultusunda hazırlatılacak Ġmar Planına jeolojik- jeoteknik raporları hazırlatılarak değerlendirilmek üzere Ġl Afet ve Acil Durum Müdürlüğü ne sunulacak ve onaylatılacaktır. V.1.5. Proje alanının taģkın etüdü, taģkın önleme ve drenaj ile ilgili iģlemlerin nerelerde ve nasıl yapılacağı, Tortum Regülatörü, Q 100 taģkın debisi olan 172,22 m 3 /s suyu mansaba aktarabilecek dolu kapasitede tasarlanmıģtır BTFA yöntemine göre Tortum Regülâtörü yeri 100 yıl yinelenmeli taģkın debisi 138,89 m 3 /s, Santral yeri için ise 141,81 m 3 /s dir. DSĠ Sentetik metodla Tortum Regülâtörü yerinde 100 yıl yinelenmeli taģkın debisi 172.22 m 3 /s, Santral yeri için 173.56 m 3 /s olarak, Mockus Sentetik metotu ile de Regülatör yeri 160.05 m 3 /s, Santral yeri 161.44 m 3 /s olarak bulunmuģtur. Bulunan bu değerlerden, DSĠ Sentetik yöntemi ile bulunan sonuçlar BTFA ve Mockus yöntemi ile bulunandan değerlerden daha kritiktir. Bu nedenle güvenli tarafta kalınmıģ ve DSĠ Sentetik yöntemi ile bulunan taģkın debileri Regülâtör ve Santral yeri taģkın debileri olarak kabul edilmiģtir. Proje kapsamında, regülatörün inģası süresince inģaat sahası, derivasyon tesisleri ve batardolarlar ile taģkınlardan korunacaktır. Bu koruyucu tesisler 100 yıllık yinelenmeli taģkın debisi dikkate alınarak projelendirilmiģtir. Ek-4 te verilen Proje Ünitelerine ĠliĢkin Plan ve Kesitler de derivasyon tesisleri ve batrdolar görülmektedir. Batardo ve derivasyon yapısı inģaat iģlemlerinin tamamlanması sonrasında su sutma çalıģmaları öncesinde kaldırılacaktır. 136

Santral binası ve kuyruksuyu kanalı ve koruma seddesinin yer aldığı Tortum Çayı kesiminde DSĠ Bölge Müdürlüğü tarafından 500 yıllık yinelenmeli taģkın debisine göre taģkın önleme seddesi inģaa edilmiģtir (ġekil V.1.5.1). SANTRAL BĠNASI ve KUYRUKSUYU KANAL YERĠ TORTUM ÇAYI TAġKIN KORUMA SEDDESĠ ġekil V.1.5. 2. Santral Binası ve Kuyruksuyu Kanalının Yer Aldığı Bölgesindeki TaĢkın Önleme Seddesi Faaliyet kapsamında 09.09.2006 tarih ve 26284 sayılı Dere Yatakları ve TaĢkınlar adı ile yayınlanan 2006/27 nolu BaĢbakanlık Genelgesi ve ilgili diğer mevzuat hükümlerine uyulacaktır. V.1.6. Proje alanı içindeki su ortamlarında herhangi bir amaçla gerçekleģtirilecek kazı, dip taraması, vb. iģlemler nedeni ile çıkarılacak taģ, kum, çakıl ve benzeri maddelerin miktarı, nerelere taģınacakları veya hangi amaçlar için kullanılacakları, dere yatağında yapılacak olan çalıģmaların etkileri (bulanıklık, suyun debisi vb) Tortum Regülatörü, HES ve Kırma-Eleme Tesisi Projesi kapsamında tesis edilecek olan Regülatör ve Su Alma Yapıları ve derivasyon yapıları inģaatları esnasında dere yatağında kazı ve inģaat iģlemleri gerçekleģtirilecektir. Bu yapıların temel kazısı esnasında dere yatağındaki alüvyonun alınması sonrasında taģ, kum, çakıl ve benzeri malzeme oluģacaktır. Bu malzemeler kazı falzsı malzeme depolama alanına taģınacak ve kırma-eleme tesisinde boyutlandırılacaktır. Regülatör gövdesi ve Denge Bacası temel kazısı öncesi Tortum Çayı nın bulanıklılık açısından etkilenmemesi için akımlar batardo ve derivasyon tesisleri yardımı ile derive edilir. Böylece kazı ve inģaat çalıģmaları kuru ortamda gerçekleģitiirlir. Bu çalıģmalar esnasında Tortuç Çayına malzeme akıģı ve buna bağlı olarak bulanıklık etkisi olamayacaktır. ĠnĢaat esnasında kazı malzemesi dere yataklarına kesinlikle dökülmeyecek ve taģkın kotu üzerindeki alanlarda depolanacaktır. 137