Entelektüel Sermaye Faaliyet Raporu Önerisi: Özel Sermayeli Mevduat Bankalarında Bir Araştırma

Bankacılar Dergisi, Sayı 75, 2010 Entelektüel Sermaye Faaliyet Raporu Önerisi: Özel Sermayeli Mevduat Bankalarında Bir Araştırma Dr. Sebahattin Yıldız * Özet Bu çalışma, Türkiye de entelektüel sermayeyi raporlayan şirket olmaması nedeniyle, bu eksikliği gidermek ve sonraki çalışmalara ışık tutmak açısından bir öneri olarak, bankalara özgü bir entelektüel sermaye raporu hazırlamak amacıyla yapılmaktadır. Rapor, özel sermayeli 8 mevduat bankasının şube yöneticilerinin entelektüel sermaye göstergelerini algılama düzeylerini ve bu göstergelere atfettikleri önemi ortaya koymaktadır. Sonuçta, Türkiye deki özel sermayeli mevduat bankalarındaki yöneticiler tarafından algılanan en önemli entelektüel sermaye unsurlarının sırasıyla müşteri sermayesi, yapısal sermaye ve insan sermayesi olduğu görülmektedir. Ayrıca, müşteri sermayesi için, müşteri istekleri ve müşterilerle ilişkiler ; yapısal sermaye için, işlem süresi azaltma çalışmaları ve yeni ürün ve hizmet geliştirme ; insan sermayesi için, liderlik ve çalışanların sorumluluğunu bilmesi nin en önem verilen veya önemli olarak algılanan entelektüel sermaye göstergeleri oldukları ortaya çıkmaktadır. Anahtar Sözcükler: Entelektüel sermaye raporu, göstergeler, banka. Giriş Günümüz bilgi toplumunda önemi giderek artan ve şirketlerin gerçek değerini belirleyen görünmeyen nitelikteki varlıkların, doğru bir şekilde ölçülmesi ve raporlanması gerekmektedir. Şirketlerin piyasa değerleri ile defter değerleri arasındaki farkın giderek artması, bu farkı yaratan maddi olmayan varlıkların görünü ılmaz kılmaktadır. Bilançoların bu görünmeyen varlıkları sunmadaki yetersizliği veya bu varlıkların bilançolarda gösterilme kriterlerini taşımaması nedeniyle, şirketlerin faaliyet raporlarına ek olarak Entelektüel Sermaye Faaliyet Raporları yayınladıkları gözlenmektedir. Türkiye de şirketlerin faaliyet raporlarında entelektüel sermayeyi raporlamadıkları gözlendiğinden, bu çalışmada, Türkiye deki özel sermayeli mevduat bankalarına özgü bir entelektüel sermaye raporu önerilmektedir. Bu rapor, ülkemizde bu konuda yapılan ilk çalışma olması nedeniyle önemlidir. 1. Entelektüel Sermaye Faaliyet Raporu 1.1. Tanımı Entelektüel sermaye, şirketin bilançosunda tam olarak gösterilemeyen fakat şirketin gerçek değerini yansıtan, akla ve bilgiye dayalı görünmeyen nitelikteki hayati varlıkları olup (Yıldız, 2010, s.33), insan, yapısal ve müşteri sermayesinden (Stewart, 1997) oluşmaktadır. Bir entelektüel sermaye raporu ise, şirketin entelektüel varlıkları hakkında detaylı bilgi sağlayan ve şirketin finansal raporuna ilave edilen bir ek finansal tablo olarak tanımlanabilir (Bornemann ve Leitner, 2002). Başka bir ifadeyle entelektüel sermaye raporu, bir şirketin entelektüel sermaye- * Kafkas Üniversitesi İ.İ.B.F. İşletme Bölümü, Araştırma Görevlisi. 34

Bankacılar Dergisi sini değerleyen, geliştiren ve raporlayan ve kritik başarı faktörlerini sistematik olarak izleyen bir araçtır (Mertins ve diğerleri, 2009). Bu rapor şirketin görünmeyen kaynaklarını yönetmek için içsel süreçlerini iyileştirmesine yardımcı olmaktadır. Bu rapor, aynı zamanda, gelecekte başarı sağlamak için gerekli kaynak ve yetenekleri nasıl inşa edeceğini ve bunları niçin yaptığını açıklayarak sermayedarlarla sağlam bir diyalog oluşturmada bir temeldir. Entelektüel sermaye raporu, şirketin hem değer zinciri pozisyonunu, hem de değer yaratma modelini açıklayan bir enformasyon sağlayarak, şirketin rekabet avantajını yaratma ve yönetme biçimini görünür kılmaya yardım etmektedir. 1.2. Bilançonun Yetersizliği Finansal Muhasebe Standartları Yönetim Kurulu (The Financial Accounting Standards Board-FASB) nun, Finansal Muhasebe Standartları Bildirgesi (Statement of Financial Accounting Standards-SFAS) No. 142 ye göre Şerefiye ve Diğer Görünmeyen Varlıklar görünmeyen varlıkların ölçümü için bir muhasebe temeli sağlamaktadır. Dışsal bir kaynaktan elde edilen (acquired) görünmeyen bir varlık gerçek değerde bir aktif olarak kabul görürken, eğer görünmeyen varlık içsel olarak geliştirilmişse bir gider (expense) olarak kabul edilmektedir. Bu durum çok sayıda entelektüel sermaye unsurunun kabulünü sınırlamaktadır ve sadece patent, lisans ve ticari marka gibi organizasyon dışından satın alınan unsurlar bir varlık olarak kabul edilebilmektedir. Genel kabul görmüş muhasebe ilkeleri hem insan sermayesi hem de yazılım, patent ve marka gibi içsel olarak geliştirilen yapısal sermaye unsurlarının değerlerini aktifleştirmekte yetersiz kalmaktadır (Holmen, 2005, s.6). Bu ifade geliştirildiğinde, Finansal Muhasebe Standartları Yönetim Kurulu, İşletmelerin Finansal Tablolarının Kabulü ve Ölçümü nde yer alan dört kabul görmüş kritere itimat etmektedir. Bunlar: (1) Unsurun bir varlık tanımını karşılaması, (2) Unsurun yeterli güvenilirlikte ölçülebilmesi, (3) Enformasyonun kararlarda bir farklılık yapabilme kapasitesinde olması, (4) Enformasyonun, gerçekten temsil ettiği iddia edilen şeyin doğrulanabilir ve tarafsız olmasıdır. Entelektüel sermaye kısmen yeni bir kavram olduğu için ve nasıl ölçüleceği ile ilgili bir kabul olmadığından dolayı, çoğu entelektüel sermaye unsurları, kriter 2 (ölçümde güvenilirlik) ve kriter 4 (doğrulanabilirlik) ü sağlamakta başarısız olmaktadır. Bu iki kriter karşılanana kadar çoğu entelektüel varlığın finansal tablolara dahil edilip edilmeyeceği bile şüphelidir. Yine de bir şirketin sahip olduğu entelektüel sermaye miktarı yatırımcılara ifşa edilebilir (Holmen, 2005, s.6). Türkiye de TURMOB un yapmış olduğu, Serbest Muhasebeci Mali Müşavirlik, Finansal Muhasebe Sınav Kâğıdında entelektüel sermaye, bilanço örneğinin pasifinde özkaynaklar içerisindeki ödenmiş sermaye içinde gösterilmiştir (TURMOB, 2010, s.9). Tek düzen hesap planı içerisinde henüz yer almasa da, entelektüel sermayenin bu bilanço örneğinde pasif kalem olarak gösterilmesi örneği entelektüel sermayenin artık bilançolarda gösterilmesi gerektiği ile ilgili çok önemli bir adımdır. 1.3. Raporlama Yaklaşımları Entelektüel sermayenin finansal tablolarda raporlanmasına ilişkin farklı çalışmalar mevcuttur. Bu çalışmalardan birinde, entelektüel sermayenin finansal tablolarda raporlanmasına ilişkin üç yaklaşım (artış yaklaşımı, devrimsel yaklaşım ve melez yaklaşım) belirtilmiştir. Artış (incrementalist) yaklaşımında, piyasa değeri ile güçlü bir ilişkisi kurulabilen finansal olmayan değerler geleneksel finansal hesaplar ile birlikte yayınlanmaktadır. Piyasa değeri ile direkt ilişkisi olmayan finansal olmayan değerler bilanço ile ilişkilendirilmemekte ve ayrı tutulmaktadır. Devrimsel (revolutionary) yaklaşıma göre, düzenlenen bilançoların temelinde entelektüel sermayenin ölçülmesi ve bu ölçümün insan sermayesi, yapısal sermaye ve müş- 35

Dr. Sebahattin Yıldız teri sermayesi şekilde raporlanması yatmaktadır. Entelektüel sermaye Piyasa Değeri - Defter Değeri (PD - DD) yöntemine göre ölçülür ve entelektüel sermaye bilançosu adıyla raporlanır. Melez (hybrid) yaklaşımda ise, piyasada değeri tam olarak tespit edilen entelektüel sermaye kalemleri bir finansal araç gibi düşünülüp bilanço ile direkt ilişkilendirilirken, bunların dışında kalanlar ise artış yaklaşımında olduğu gibi içsel bir değerlendirmeye tabi tutulur. Piyasa değeri ile güçlü ilişkisi tespit edilmeyen entelektüel sermaye kalemleri bilançodan ayıklanmaktadır (Sipahi, 2004, s.148). Literatürde entelektüel sermaye unsurlarının raporlanması için yaygın olarak kullanılan yaklaşım, tamamlayıcı mali tablo yaklaşımıdır. Bu yaklaşıma göre işletme, mali tablolarına; özellikle bilânçosuna ek olarak entelektüel sermaye kaynaklarını ve değerlerini tablolar halinde göstermektedir. İlk olarak 1980 li yıllarda İsveç te Konrad adlı bir grup, işletme bilançosuna ek olarak finansal olmayan 35 adet entelektüel sermaye göstergesinin ve bunlara ilişkin değerlerinin yer aldığı görünmeyen bilanço adlı tabloyu hazırlamıştır. Bu göstergeler dört ayrı bölümde toplanmaktadır. İlk bölüm, işletmenin ortalama yaşı, ortalama profesyonel deneyimleri, kapasitesi gibi temel göstergelerden oluşmaktadır. İkinci bölüm ise, işletmenin müşteri ilişkileri ve yapısı ile ilgili göstergeleri içermektedir. Üçüncü bölüm, çalışanların sürekliliğini, bilgisini, işletme verimliliğine katkısını raporlamaktadır. Son bölüm ise, işletmenin satış gelirlerinin ölçümü ile ilgili unsurlardan oluşmaktadır (Yereli ve Gerşil, 2005, s.25-26). Türkiye açısından bakıldığında entelektüel sermayenin raporlanması ile ilgili farklı üç yaklaşımdan söz edilebilir. Bunlardan birincisi, bilançolarda entelektüel sermaye unsurlarının bir varlık olarak gösterilmesi yaklaşımıdır. Bu yaklaşımın bazı eksiklikleri vardır. Özellikle entelektüel sermaye unsurlarının tam olarak değer tespitinin yapılamaması, gelecekte şirkete sağlayacağı getirinin bilinememesi ve bu görünmeyen varlıklar üzerindeki kontrol problemi (yani bu varlıklar üzerindeki sahiplik düzeyi), mevcut muhasebe sisteminde (Uluslararası Muhasebe Standardı 38 ve Türkiye Muhasebe Standartları 8) bu varlıkların bilançolarda gösterilmesini imkansız kılmaktadır. Ayrıca bu varlıklara yapılacak yatırımların varlık mı yoksa gider mi kayıt edileceği de tartışmalı bir konudur. İkinci yaklaşım ise finansal tablolara ek olarak bir raporlama yolunun seçildiği yaklaşımdır. Bu yaklaşımda entelektüel sermaye unsurlarına ait ölçüt ve bilgilerin bağımsız raporlama şeklinde yayınlanması söz konusudur. Günümüzde ülkemiz açısından henüz geçerli olmasa da bu yaklaşımın Avrupa da kullanılmaya başlandığı gözlenmektedir. Üçüncü yaklaşım da ise her iki yöntem birlikte kullanılmakta ve bazı entelektüel sermaye unsurları gider veya aktifleştirilmekte bazıları ise raporlanmaktadır (Erkal, 2006, s.113). Ayrıca entelektüel sermayeye bilanço dipnotlarında da yer verilebilmektedir. 1.4. Raporlama Örnekleri Son yıllarda Avrupa ve Çin kökenli bazı şirketlerin ve kurumların (örneğin, NB, COWI, Lapwing, BOKU, ve ARC) yıllık raporları içerisinde veya bunlardan ayrı olarak entelektüel sermaye raporu yayınladıkları gözlenmektedir (Yıldız, 2010). Özellikle sahip oldukları gayri maddi veya finansal olmayan varlıklara özgü ölçütlerin yer aldığı bu raporların; finansal ölçütlere göre yapılan şirket değerlemesinin yetersiz olduğunu ve şirket değerini insan, yapısal ve müşteri sermayesinden oluşan entelektüel sermayenin temsil ettiğini vurgulamayı amaçlayarak yayınlandıkları söylenebilir. Aşağıda belirtilen örnekler, ikinci yaklaşım (finansal tablolara ek olarak bir raporlama) dikkate alınarak yapılmış olan entelektüel sermaye raporlama örnekleridir. Örnek 1: Avusturya daki Oesterreichische Nationalbank (NB) ın Entelektüel Sermaye Raporu 2008 (Intellectual Capital Report 2008), NB nin banka iş süreçleri ve hizmetlerinde NB nin entelektüel sermayesi ve entelektüel sermayesinin kullanımının gözden geçirilmesi ile ilgilidir. Bu rapor banka içerisinde insan, ilişkisel, yapısal ve yenilik sermayesi arasındaki et- 36

Bankacılar Dergisi kileşime dikkat çekmekte ve temelini oluşturan faktörlerin etkisini göstermektedir. Entelektüel sermaye (bilgi tabanlı sermaye) raporunun içeriği ise şu başlıklardan oluşmaktadır. Göstergeler listesi başlığı ayrıntılı olarak aşağıdaki gibi açıklanmaktadır Önsöz Bilgi tabanlı banka olarak amaçlar Bilgi tabanlı sermayeye yatırım yapmak Banka iş süreçlerinde bilgi tabanlı sermayeyi kullanmak Farklı hizmetleri sağlamada geniş bilgi tabanına güvenmek Göstergeler listesi: İnsan, yapısal, yenilik ve ilişkisel sermaye olarak raporlanmaktadır. İnsan sermayesi göstergeleri: Personel yapısı (üniversite mezunları vb), cinsiyet yönetimi (kadınların erkeklere oranı vb), esnek çalışma anlaşmaları (kısmi zamanlı çalışanlar vb), bilgiyi elde etme (çalışan başına eğitim günü vb), işbirliği ve ilişkilerdir (harici eğitimde görevli personel sayısı vb). Yapısal sermaye göstergeleri: Bilgiyi elde etme (e-learning vb), yönetim yapı ve süreçleri (ürün yöneticileri vb), teknik altyapı (bilgi teknolojilerini kullananlar vb), etkin süreçler (kalite denetçileri sayısı vb), ademi merkezileşmiş yapıdır (temsilci veya şube sayısı vb). Yenilik sermayesi göstergeleri: Buluşlar (iyileştirmeler için personel önerileri vb), etkin süreçlerdir (dış partnerlerle araştırma işbirliği projeleri sayısı vb). İlişkisel sermaye göstergeleri: İşbirliği ve ilişkiler (bankaya enformasyon ziyaretleri sayısı vb), nakit uzmanlık (para müzesini ziyaret edenlerin sayısı vb), iletişim ve enformasyon (günlük olarak web sitesini ziyaret edenleri sayısı vb), yayınlar (banka yayınları sayısı vb), güven ve imajdır (imaj indeksi vb). Kısaltmalar Örnek 2: Merkezi Danimarka da olan Consultancy Within Engineering, Environmental Science and Economics (COWI), uluslararası bir müşavirlik şirketi olup, mühendislik, çevresel bilim ve ekonomi alanlarında hizmet sunmaktadır. COWI nin 2004 yılından beri yıllık raporları (Annual report) içerisinde entelektüel sermaye raporu yayınlandığı gözlenmiştir. Entelektüel Sermaye Raporu (Intellectual capital report) içerisinde, Müşteri Sermayesi, Organizasyon Sermayesi ve Çalışan Sermayesi unsurlarından ve bu unsurların alt kriterlerinden oluşan entelektüel sermaye; Kaynaklar, Süreçler ve Sonuçlar başlıkları şeklinde raporlanmıştır. COWI nin faaliyet raporları içerisinde belirtilen Entelektüel Sermaye Faaliyet Raporu 2009 Ek 1 de ayrıntılı olarak gösterilmiştir (www.cowi.com). Türkiye de de bu şekilde raporlar yayınlanması önerilmektedir. Örnek 3: Lapwing Design Limited, grafik tasarımı ve telif hakkı hizmetleri sunan Çin kökenli bir tasarım şirketidir. Şirket 2009 yılında entelektüel sermaye raporu (Intellectual Capital Report 2009) yayınlamıştır. Bu faaliyet raporlarından ayrı bir rapor olarak yayınlanmış olup, içeriği aşağıdaki şekildedir (www.lapwing-design.com). Giriş İlk entelektüel sermaye raporu Temel değerler ve şirket profili Entelektüel sermaye hesabı Lapwing in entelektüel sermaye listesi Bu entelektüel sermayeden çıkarılacak fırsatlar Çıkar gruplarının görüşleri Entelektüel sermaye ağırlığı Entelektüel sermaye yönetimi Entelektüel varlıkları koruma ve riski azaltma prosedürleri Amaçlar 37

Dr. Sebahattin Yıldız 2. Araştırma 2.1. Araştırmanın Amacı, Kapsamı ve Kısıtları Araştırmanın amacı bankacılık sektöründe entelektüel sermayeyi raporlamaya çalışmaktır. Araştırmanın önemi, Türkiye de daha önce bu şekilde bir çalışmanın yapılmamış olması nedeniyle entelektüel sermayenin faaliyet raporlarına ek olarak yayınlanması ve görünür hale getirilmesine vurgu yapmaktır. Araştırmanın yöntemi tanımlayıcı niteliktedir. Entelektüel sermaye unsurları bazında, unsurların yöneticiler tarafından algısal ölçülmesi yöntemi ile ölçülmekte ve Skandia Kılavuzu na benzer şeklinde raporlanmaktadır. Araştırmanın kapsamını İMKB ye kote olan 8 özel sermayeli mevduat bankası oluşturmaktadır. İnsan sermayesinin yoğun rekabet ortamında sürekli güçlendirildiği, bilgi ve iletişim teknolojilerinin yoğun kullanıldığı, sürekli yenilikçi olmanın gerektiği ve müşteri odaklı değişim programlarının son yıllarda arttığı bir sektör olduğu için bankacılık sektörü araştırmanın kapsamına alınmıştır. Araştırmanın örneklemi, bankacılık sektörünü temsil etme özelliğinin en yüksek olması (çalışan sayısı, şube sayısı ve müşteri sayısı bakımından) nedeniyle, özel sermayeli mevduat bankalarıdır. İMKB ye kote 8 özel sermayeli mevduat bankasının (Banka1, Banka2, Banka3, Banka4, Banka5, Banka6, Banka7 ve Banka8) çalışan sayıları dikkate alındığında, örnek büyüklüğünün en az 384 olması gerekmektedir (Sekaran, 1992, s.253; Altunışık ve diğerleri, 2004, s.125). Anketler şube müdürü, şube müdür yardımcısı, kurumsal yönetici ve bireysel yönetici gibi üst kademe 421 banka yöneticisi ile yapılmıştır. Araştırmanın ilk kısıtı, yöneticilerin algılarından yola çıkarak (ikincil veriler ya ölçülmemiş ya da bunlara ulaşılamamıştır) bankalara özgü sonuçlar belirlenmesidir. İkinci kısıt ise, bankalara ilişkin genellemenin sadece ulaşılabilen ve görüşülen yöneticilerin algılamaları dikkate alınarak yapılmasıdır. Diğer bir kısıt ise verilerin 3 aylık (Nisan-Mayıs- Haziran 2009) dönemde anket yoluyla toplanmış olmasıdır. Araştırmada kullanılan ölçek, Yıldız (2010) ın doktora tezinden alınmış, bankacılık sektöründe geçerliliği ve güvenilirliği yapılmış 22 sorudan oluşan bir entelektüel sermaye (ES) ölçeğidir. Ölçekte insan sermayesi 8, yapısal sermaye 7 ve müşteri sermayesi de 7 kriterden oluşmaktadır ve bankalara özgü değerlendirmeler, yöneticilerin bu kriterlere verdiği öneme göre yapılmıştır. Yöneticilerin bu sorulara katılıp katılmama düzeyleri 5 li Likert ölçeği yoluyla ölçülmüştür. Es Kriterleri Sayısı 1 Tablo 1: Araştırmada Kullanılan ES Kriterleri Es Unsurları Es Kriterleri İS1 Kriterlerin Tanımlanması Çalışan yetenekleri 2 İS2 Yeni fikir geliştirmesi 3 İS3 Zeki ve yaratıcı olması 4 İS4 Liderlik 5 İS5 Bilgi paylaşımı 6 İS6 Yönetici desteği 7 İS7 Ekip çalışması 8 İS8 Çalışanların sorumluluğu 9 10 Yapısal Sermaye YS2 İşlem süresi azaltma YS1 Misyon, vizyon 11 YS3 Yeni ürün ve hizmet 38

Bankacılar Dergisi 12 YS4 İş yapma biçimi 13 YS5 Örgüt kültürü 14 YS6 Bilgi sistem altyapısı 15 YS7 Teknolojik altyapı 16 MS1 19 Müşteri Sermayesi MS4 Marka Müşteri istekleri 17 MS2 Müşterilerin güveni 18 MS3 Müşterilerle ilişkiler 20 MS5 Müşteri bağlılığı 21 MS6 Müşteri sadakati 22 MS7 Müşteri profili Kaynak: Yıldız, 2010. 2.2. Araştırmanın Bulguları Entelektüel sermayeye ilişkin kriterler, yöneticilerin algıları çerçevesinde ölçülmüş olup, bankaların performansı ile birlikte aşağıdaki şekilde sunulmaktadır. Banka performansı göstergeleri olan; mevduat payı, aktif karlılığı, PD/DD oranları ile ilgili veriler 2009 Haziran döneminde Türkiye Bankalar Birliği ve İMKB nin internet sitesinden elde edilmiştir. 2.2.1. Bulguların Sunumu Araştırmaya katılan bankaların entelektüel sermaye raporları, Skandia Kılavuzu ndaki göstergelere benzer şekilde aşağıdaki gibi ayrı ayrı gösterilmektedir. Tablo 2: Banka1 in Entelektüel Sermaye Raporu Odak Alanı Göstergeler Bu Yıl Değerlendirme Hedef Finansal Odak Müşteri Odağı veya Müşteri Sermayesi İnsan Odağı veya Mevduat Payı Aktif Karlılığı PD / DD MS1 (müşteri istekleri) MS2 (müşteri güveni) MS3 (müşteri ilişkileri) MS4 (marka) MS5 (müşteri bağlılığı) MS6 (müşteri sadakati) MS7 (müşteri profili) İS1 (çalışan yetenekleri) İS2 (yeni fikir geliştirme) İS3 (zeki ve yaratıcılık) İS4 (liderlik) İS5 (bilgi paylaşımı) İS6 (yönetici desteği) İS7 (ekip çalışması) İS8 (çalışan sorumluluğu) 0,25 0,70 1,28 4,51 4,45 4,56 4,77 4,30 4,59 4,63 4,36 4,09 4,40 4,23 4,25 4,02 4,29 39

Dr. Sebahattin Yıldız Yapısal Odak veya Yapısal Sermaye (İçsel odak) YS1 (misyon, vizyon) YS2 (işlem süresi) YS3 (yeni ürün, hizmet) YS4 (iş yapma biçimi) YS5 (örgüt kültürü) YS6 (bilgi sistem) YS7 (teknolojik altyapı) 4,48 4,69 4,76 4,38 4,39 4,83 4,76 Tablo 3: Banka2 nin Entelektüel Sermaye Raporu Odak Alanı Göstergeler Bu Yıl Değerlendirme Hedef Finansal Odak Müşteri Odağı veya Müşteri Sermayesi İnsan Odağı veya Yapısal Odak veya Yapısal Sermaye (İçsel odak) Mevduat Payı Aktif Karlılığı PD/DD MS1 (müşteri istekleri) MS2 (müşteri güveni) MS3 (müşteri ilişkileri) MS4 (marka) MS5 (müşteri bağlılığı) MS6 (müşteri sadakati) MS7 (müşteri profili) İS1 (çalışan yetenekleri) İS2 (yeni fikir geliştirme) İS3 (zeki ve yaratıcılık) İS4 (liderlik) İS5 (bilgi paylaşımı) İS6 (yönetici desteği) İS7 (ekip çalışması) İS8 (çalışan sorumluluğu) YS1 (misyon, vizyon) YS2 (işlem süresi) YS3 (yeni ürün, hizmet) YS4 (iş yapma biçimi) YS5 (örgüt kültürü) YS6 (bilgi sistem) YS7 (teknolojik altyapı) 0,28 0,60 0,97 4,47 4,77 4,77 4,71 4,38 4,50 4,39 4,14 3,89 4,06 4,32 4,18 3,95 4,23 4,38 4,47 4,61 4,44 4,15 4,30 Tablo 4: Banka3 ün Entelektüel Sermaye Raporu Odak Alanı Göstergeler Bu Yıl Değerlendirme Hedef Finansal Odak Mevduat Payı Aktif Karlılığı PD / DD 0,18 0,80 1,22 Müşteri Odağı veya Müşteri Sermayesi MS1 (müşteri istekleri) MS2 (müşteri güveni) MS3 (müşteri ilişkileri) MS4 (marka) MS5 (müşteri bağlılığı) MS6 (müşteri sadakati) MS7 (müşteri profili) 4,27 4,23 4,39 4,53 3,99 4,36 4,18 40

Bankacılar Dergisi İnsan Odağı veya İS1 (çalışan yetenekleri) İS2 (yeni fikir geliştirme) İS3 (zeki ve yaratıcılık) İS4 (liderlik) İS5 (bilgi paylaşımı) İS6 (yönetici desteği) İS7 (ekip çalışması) İS8 (çalışan sorumluluğu) 4,08 3,68 4,03 3,93 3,81 Yapısal Odak veya Yapısal Sermaye (İçsel odak) YS1 (misyon, vizyon) YS2 (işlem süresi) YS3 (yeni ürün, hizmet) YS4 (iş yapma biçimi) YS5 (örgüt kültürü) YS6 (bilgi sistem) YS7 (teknolojik altyapı) 4,38 4,43 3,97 4,03 Tablo 5: Banka4 ün Entelektüel Sermaye Raporu Odak Alanı Göstergeler Bu Yıl Değerlendirme Hedef Finansal Odak Mevduat Payı Aktif Karlılığı PD / DD 0,21 0,70 1,50 Müşteri Odağı veya Müşteri Sermayesi MS1 (müşteri istekleri) MS2 (müşteri güveni) MS3 (müşteri ilişkileri) MS4 (marka) MS5 (müşteri bağlılığı) MS6 (müşteri sadakati) MS7 (müşteri profili) 4,22 4,29 4,39 4,45 3,94 4,31 4,22 İnsan Odağı veya İS1 (çalışan yetenekleri) İS2 (yeni fikir geliştirme) İS3 (zeki ve yaratıcılık) İS4 (liderlik) İS5 (bilgi paylaşımı) İS6 (yönetici desteği) İS7 (ekip çalışması) İS8 (çalışan sorumluluğu) 3,95 3,94 4,10 3,81 3,77 3,99 Yapısal Odak veya Yapısal Sermaye (İçsel odak) YS1 (misyon, vizyon) YS2 (işlem süresi) YS3 (yeni ürün, hizmet) YS4 (iş yapma biçimi) YS5 (örgüt kültürü) YS6 (bilgi sistem) YS7 (teknolojik altyapı) 4,17 4,65 4,48 3,96 4,04 4,08 4,36 41

Dr. Sebahattin Yıldız Tablo 6: Banka5 in Entelektüel Sermaye Raporu Odak Alanı Göstergeler Bu Yıl Değerlendirme Hedef Finansal Odak Müşteri Odağı veya Müşteri Sermayesi İnsan Odağı veya Yapısal Odak veya Yapısal Sermaye (İçsel odak) Mevduat Payı Aktif Karlılığı PD / DD MS1 (müşteri istekleri) MS2 (müşteri güveni) MS3 (müşteri ilişkileri) MS4 (marka) MS5 (müşteri bağlılığı) MS6 (müşteri sadakati) MS7 (müşteri profili) İS1 (çalışan yetenekleri) İS2 (yeni fikir geliştirme) İS3 (zeki ve yaratıcılık) İS4 (liderlik) İS5 (bilgi paylaşımı) İS6 (yönetici desteği) İS7 (ekip çalışması) İS8 (çalışan sorumluluğu) YS1 (misyon, vizyon) YS2 (işlem süresi) YS3 (yeni ürün, hizmet) YS4 (iş yapma biçimi) YS5 (örgüt kültürü) YS6 (bilgi sistem) YS7 (teknolojik altyapı) 0,04 0,60 0,55 3,92 4,17 4,03 3,72 4,31 4,14 3,89 4,03 3,67 4,14 3,83 4,17 3,89 3,97 3,97 4,19 3,69 4,08 4,06 4,22 Tablo 7: Banka6 nın Entelektüel Sermaye Raporu Odak Alanı Göstergeler Bu Yıl Değerlendirme Hedef Finansal Odak Müşteri Odağı veya Müşteri Sermayesi İnsan Odağı veya Mevduat Payı Aktif Karlılığı PD / DD MS1 (müşteri istekleri) MS2 (müşteri güveni) MS3 (müşteri ilişkileri) MS4 (marka) MS5 (müşteri bağlılığı) MS6 (müşteri sadakati) MS7 (müşteri profili) İS1 (çalışan yetenekleri) İS2 (yeni fikir geliştirme) İS3 (zeki ve yaratıcılık) İS4 (liderlik) İS5 (bilgi paylaşımı) İS6 (yönetici desteği) İS7 (ekip çalışması) İS8 (çalışan sorumluluğu) 0,02 0,50 0,45 4,29 3,50 3,43 3,29 3,79 3,79 42

Bankacılar Dergisi Yapısal Odak veya Yapısal Sermaye (İçsel odak) YS1 (misyon, vizyon) YS2 (işlem süresi) YS3 (yeni ürün, hizmet) YS4 (iş yapma biçimi) YS5 (örgüt kültürü) YS6 (bilgi sistem) YS7 (teknolojik altyapı) 3,93 3,93 3,50 4,14 Tablo 8: Banka7 nin Entelektüel Sermaye Raporu Odak Alanı Göstergeler Bu Yıl Değerlendirme Hedef Finansal Odak Mevduat Payı Aktif Karlılığı PD / DD 0,01 0,30 0,48 Müşteri Odağı veya Müşteri Sermayesi MS1 (müşteri istekleri) MS2 (müşteri güveni) MS3 (müşteri ilişkileri) MS4 (marka) MS5 (müşteri bağlılığı) MS6 (müşteri sadakati) MS7 (müşteri profili) 4,40 3,50 İnsan Odağı veya Yapısal Odak veya Yapısal Sermaye (İçsel odak) İS1 (çalışan yetenekleri) İS2 (yeni fikir geliştirme) İS3 (zeki ve yaratıcılık) İS4 (liderlik) İS5 (bilgi paylaşımı) İS6 (yönetici desteği) İS7 (ekip çalışması) İS8 (çalışan sorumluluğu) YS1 (misyon, vizyon) YS2 (işlem süresi) YS3 (yeni ürün, hizmet) YS4 (iş yapma biçimi) YS5 (örgüt kültürü) YS6 (bilgi sistem) YS7 (teknolojik altyapı) 3,90 3,80 3,80 4,10 4,10 4,10 3,90 3,00 Tablo 9: Banka8 in Entelektüel Sermaye Raporu Odak Alanı Göstergeler Bu Yıl Değerlendirme Hedef Finansal Odak Mevduat Payı Aktif Karlılığı PD / DD 0,01 0,70 0,65 Müşteri Odağı veya Müşteri Sermayesi MS1 (müşteri istekleri) MS2 (müşteri güveni) MS3 (müşteri ilişkileri) MS4 (marka) MS5 (müşteri bağlılığı) MS6 (müşteri sadakati) MS7 (müşteri profili) 4,09 3,82 3,09 3,82 3,82 4,09 43

Dr. Sebahattin Yıldız İnsan Odağı veya Yapısal Odak veya Yapısal Sermaye (İçsel odak) İS1 (çalışan yetenekleri) İS2 (yeni fikir geliştirme) İS3 (zeki ve yaratıcılık) İS4 (liderlik) İS5 (bilgi paylaşımı) İS6 (yönetici desteği) İS7 (ekip çalışması) İS8 (çalışan sorumluluğu) YS1 (misyon, vizyon) YS2 (işlem süresi) YS3 (yeni ürün, hizmet) YS4 (iş yapma biçimi) YS5 (örgüt kültürü) YS6 (bilgi sistem) YS7 (teknolojik altyapı) 3,45 3,27 3,73 3,55 3,82 4,18 3,73 3,18 Tablo 10: Tüm Bankalara Ait Entelektüel Sermaye Raporlarının Gösterimi Odak Alanı Göstergeler B1* B2* B3* B4* B5* B6* B7* B8* SO* MS1 4,51 4,47 4,27 4,22 4,29 4,40 4,09 4,29 MS2 4,45 4,77 4,23 4,29 3,92 3,82 Müşteri Odağı veya Müşteri Sermayesi MS3 MS4 MS5 4,56 4,77 4,30 4,77 4,71 4,38 4,39 4,53 3,99 4,39 4,45 3,94 4,17 4,03 3,72 3,50 3,50 3,09 3,82 4,33 4,07 3,96 MS6 4,59 4,50 4,36 4,31 4,31 3,82 4,24 MS7 4,63 4,39 4,18 4,22 4,14 4,09 İS1 4,36 4,14 4,08 3,95 3,89 3,43 3,90 3,45 3,90 İS2 3,89 3,94 4,03 3,29 3,27 3,74 İS3 4,09 4,06 3,68 3,67 3,80 3,77 İnsan Odağı veya İnsan Sermayesi İS4 İS5 4,40 4,23 4,32 4,03 4,10 3,81 4,14 3,83 3,79 3,73 4,09 3,90 İS6 4,25 4,18 3,93 4,17 3,55 3,97 İS7 4,02 3,95 3,81 3,77 3,80 3,77 İS8 4,29 4,23 3,99 3,89 3,79 4,10 4,01 44

Bankacılar Dergisi YS1 4,48 4,38 4,17 3,97 3,93 3,82 YS2 4,69 4,47 4,38 4,65 3,97 3,93 4,10 4,18 4,30 Yapısal Odak veya Yapısal Sermaye (İçsel odak) YS3 YS4 YS5 4,76 4,38 4,39 4,61 4,44 4,43 3,97 4,03 4,48 3,96 4,04 4,19 3,69 4,08 3,50 4,10 3,90 3,73 4,30 3,93 3,99 YS6 4,83 4,15 4,08 4,06 3,00 3,18 3,83 YS7 4,76 4,30 4,36 4,22 4,14 4,17 * B1: Banka1, B2: Banka2, B3: Banka3, B4: Banka4, B5: Banka5, B6: Banka6, B7: Banka7, B8: Banka8, SO: Sektör Ortalaması 2.2.2. Bulguların Yorumlanması Yukarıdaki tablolar dikkate alındığında, Türkiye deki özel sermayeli mevduat bankalarında, öncelikle müşteri sermayesi, daha sonra yapısal sermaye ve son olarak da insan sermayesi, yöneticiler tarafından önem verilen veya önemli olarak algılanan entelektüel sermaye unsurlarıdır. Göstergeler bazında değerlendirildiğinde ise müşteri sermayesi için; MS1 (müşteri istekleri) ve MS3 (müşteri ilişkileri), yapısal sermaye için; YS2 (işlem süresi azaltma) ve YS3 (yeni ürün, hizmet), insan sermayesi için; IS4 (liderlik) ve IS8 (çalışan sorumluluğu), en önem verilen veya önemli olarak algılanan entelektüel sermaye göstergeleridir. Ayrıca yöneticilerin algıları dikkate alınarak hesaplanmış entelektüel sermaye unsurlarından, bankaların geliştirmesi gereken insan sermayesi, yapısal sermaye ve müşteri sermayesi değişkenleri aşağıda belirtilmiştir. bulguları dikkate alındığında; - Banka1 ve Banka2 ye ait insan sermayesi değişkenlerinin skorları sektör ortalamasının üzerindedir. - Banka3 ün insan sermayesi değişkenlerinden çalışanların yeni fikir geliştirmeleri, çalışanların zeki ve yaratıcı olması, yöneticilerin liderlik özelliği, çalışanların sahip olduğu bilgiyi paylaşmaya istekli olması, ekipler halinde çalışmaya istekli olması ve çalışanların kendi sorumluluklarını bilmesi skorları sektör ortalamasının altındadır. - Banka4 ün insan sermayesi değişkenlerinden sadece çalışanların sahip olduğu bilgiyi paylaşmaya istekli olması ve çalışanların kendi sorumluluklarını bilmesi skorları sektör ortalamasının altındadır. - Banka5 in insan sermayesi değişkenlerinden çalışanların kendi yeteneklerini geliştirmesi, çalışanların zeki ve yaratıcı olması, çalışanların sahip olduğu bilgiyi paylaşmaya istekli olması ve çalışanların kendi sorumluluklarını bilmesi skorları sektör ortalamasının altındadır. - Banka6 nın tüm insan sermayesi değişkenlerinin skorları sektör ortalamasının altındadır. 45

Dr. Sebahattin Yıldız - Banka7 nin insan sermayesi değişkenlerinden sadece çalışanların yeni fikir geliştirmeleri skoru sektör ortalamasının altındadır. - Banka8 in insan sermayesi değişkenlerinden çalışanların kendi yeteneklerini geliştirmesi, çalışanların yeni fikir geliştirmeleri, çalışanların zeki ve yaratıcı olması, yöneticilerin çalışanlara desteği, ekipler halinde çalışmaya istekli olması ve çalışanların kendi sorumluluklarını bilmesi skoru sektör ortalamasının altındadır. Bu unsurlara yatırım yapılması yoluyla insan sermayesi geliştirilebilir. Yapısal Sermaye bulguları dikkate alındığında; - Banka1, Banka2, Banka3 ve Banka4 ün tüm yapısal sermaye değişkenlerinin skorları sektör ortalamasının üstündedir. - Banka8, Banka7 ve Banka6 nın tüm yapısal sermaye değişkenlerinin skorları sektör ortalamasının altındadır ve bunların geliştirilmesi gerekmektedir. - Banka5 in yapısal sermaye değişkenlerinden misyon, vizyon ve değerler gibi temel tanımların benimsenmesi, işlem süresini azaltma çalışmalarının yapılması, ürün ve hizmetlerin sürekli yenilenmesi ve iş yapma biçiminin tüm çalışanlarca benimsenmesi skorları sektör ortalamasının altındadır. Bu unsurlara yatırım yapılması yoluyla yapısal sermaye geliştirilebilir. Müşteri Sermayesi bulguları dikkate alındığında; - Banka1 ve Banka2 nin tüm müşteri sermayesi değişkenlerinin skorları sektör ortalamasının üstündedir. - Banka8 in tüm müşteri sermayesi değişkenlerinin skorları sektör ortalamasının altındadır ve bunların geliştirilmesi gerekmektedir. - Banka3 ün müşteri sermayesi değişkenlerinden Müşterilerin istek ve ihtiyaçlarını karşılamak ve müşteri profilinin banka çalışanlarınca bilinmesi skorları sektör ortalamasının altındadır. - Banka4 ün müşteri sermayesi değişkenlerinden Müşterilerin istek ve ihtiyaçlarını karşılamak ve müşterilerin bankaya bağlılık düzeyi skorları sektör ortalamasının altındadır. - Banka5 in müşteri sermayesi değişkenlerinden Müşterilerin istek ve ihtiyaçlarını karşılamak, müşterilerle ilişkilerin uzun dönemli olması, ürün ve hizmetleri ulusal veya uluslar arası bir marka olması, müşterilerin bankaya bağlılık düzeyi ve müşteri profilinin banka çalışanlarınca bilinmesi skorları sektör ortalamasının altındadır. - Banka6 nın müşteri sermayesi değişkenlerinden müşterilerle ilişkilerin uzun dönemli olması, ürün ve hizmetleri ulusal veya uluslar arası bir marka olması, müşterilerin bankaya bağlılık düzeyi, müşteri sadakatini sağlamaya çalışmak ve müşteri profilinin banka çalışanlarınca bilinmesi skorları sektör ortalamasının altındadır. - Banka7 nin müşteri sermayesi değişkenlerinden müşterilerin bankaya güveni, müşterilerle ilişkilerin uzun dönemli olması, ürün ve hizmetleri ulusal veya uluslar arası bir marka olması, müşterilerin bankaya bağlılık düzeyi, müşteri sadakatini sağlamaya çalışmak ve müşteri profilinin banka çalışanlarınca bilinmesi skoru sektör ortalamasının altındadır. Bu unsurlara yatırım yapılması yoluyla müşteri sermayesi geliştirilebilir. 46

Bankacılar Dergisi 3. Sonuç ve Öneriler Entelektüel sermayenin gerçekçi bir şekilde ölçülmesi ve raporlanması son yıllarda tartışılan bir konu olması nedeniyle, şirketlere rekabet avantajı yaratan bu varlıkların ölçüm ve raporlama yöntemlerinin ve kullanılan kriterlerin doğru bir şekilde belirlenmesi gerekmektedir. Literatürdeki araştırmalar incelendiğinde, entelektüel sermaye ölçümü ile ilgili makalelerde kullanılan ölçüm yönteminin, öncelikle entelektüel sermayeyi unsurları bazında ölçen yöntemler olduğu gözlemlenmiştir (Yıldız, 2010). Entelektüel sermayenin insan sermayesi, yapısal sermaye ve müşteri sermayesi unsurlarından oluştuğu ve entelektüel sermaye ölçümün bir bütün olarak sadece finansal göstergeler dikkate alınarak ölçülmemesi gerektiği, çünkü bu değerin tek başına yeterli olmadığı söylenebilir. Bunun bir diğer nedeni piyasaya dayalı bütünsel ölçümlerin spekülasyonlara maruz kalabilmesi ve istikrarlı bir ölçümü yansıtmaması olabilir. Ayrıca entelektüel sermayeyi unsurları bazında ölçen makalelerde en fazla kullanılan ölçüm yönteminin unsurların algısal ölçümü olduğu (Yıldız, 2010), özellikle entelektüel sermaye unsurlarının objektif verilere dayanmaması yani insan sermayesi, yapısal sermaye ve müşteri sermayesine özgü kabul gören ve şirketlerce faaliyet raporları, şirket haberleri veya yasal olarak yayınlanan sayısal veya oransal kriterlerin olmaması nedeniyle entelektüel sermayenin algısal ölçülmeye zorlandığı söylenebilir. Burada bütün sektörler için olmasa da belli sektörlere özgü (örneğin bankacılık sektörü) kriterlerin nicel olarak yani oransal veya sayısal bir şekilde objektif ölçüme imkân tanınması için gerekli girişimler yapılmalıdır. Bu sektörler içerisinde bankacılık sektörü entelektüel sermaye raporu yayınlayan ilk sektör olabilir. Çünkü bankalar entelektüel sermaye adı altında bütünsel olarak olmasa da müşteri odaklı değişim veya müşteri odaklılık endeksi vb. programlar yoluyla bazı alt kriterleri ölçmektedirler. Bu nedenle insan sermayesi için eğitim saati veya ücreti, çalışan memnuniyeti oranı; yapısal sermaye için entelektüel mülkiyet sayısı ve işlem süresi azaltma çalışmaları; müşteri sermayesi için ise müşteri memnuniyeti oranı, müşteri şikayetleri sayısı, müşteri sayısı, ziyaret edilen müşteri sayısı vb. şeklinde ölçümlerin entelektüel sermaye adı altında bütüncül şekilde raporlanması sağlanmalıdır. Böyle bir durum sektöre özgü karşılaştırmalara da imkan tanıyabilmektedir. Literatürdeki çalışmalara bakıldığında Çin de Şangay Borsasında yapılan çalışmada (Xiao, 2008) insan sermayesinin en fazla, müşteri sermayesinin ise en az raporlanan entelektüel sermaye unsuru olduğu gözlenmiştir. Yine İngiltere de yapılan diğer bir çalışmada (Striukova ve diğerleri, 2008) ise müşteri sermayesinin en fazla, yapısal sermayenin ise en az raporlanan entelektüel sermaye unsuru olduğu gözlenmiştir. İMKB de yapılan bir çalışmada ise (Arslan, 2005) müşteri sermayesinin en fazla, yapısal sermayenin ise en az raporlanan entelektüel sermaye unsuru olduğu gözlenmiştir. Yine Avrupa Birliği nin entelektüel sermayeyle ilgili bir konsensus projesi olan MERITUM (Measuring Intangibles to Understand and Improve Innovation Management), projesi dikkate alınan bir çalışmada ise (Flöstrand, 2006) müşteri sermayesinin en fazla, insan sermayenin ise en az raporlanan entelektüel sermaye unsurları olduğu gözlenmiştir. Bunun gibi çalışmaların bazılarının sonuçları bizim araştırma sonuçlarını destekler niteliktedir fakat, farklı sektörlerde farklı entelektüel sermaye unsurlarına daha fazla önem verilmesi gözlenebilir. Örneğin üniversite, danışmanlık ve inşaat sektörlerinde insan sermayesi daha fazla önemde olabilir. Türkiye deki özel sermayeli mevduat bankalarında yapılan bu çalışmada ise, öncelikle müşteri sermayesi, daha sonra yapısal sermaye ve son olarak da insan sermayesi, yöneticiler tarafından önem verilen veya önemli olarak algılanan entelektüel sermaye unsurlarıdır. Ayrıca müşteri sermayesi için; müşteri isterlerinin karşılanması ve müşterilerle uzun ilişkiler, yapısal sermaye için; işlem süresi azaltma çabaları ve yeni ürün ve hizmet 47

Dr. Sebahattin Yıldız geliştirme, insan sermayesi için; yöneticilerin liderliği ve çalışanların sorumluluğunu bilmesi, en önem verilen veya önemli olarak algılanan entelektüel sermaye göstergeleridir. Bu şekilde belirlenen kriterlerin ölçümünün sağlanarak, şirketlerin ölçülen entelektüel sermayesinin bilanço veya gelir tablosunda gösterilmesine imkan sağlanılmasa da ayrı bir şirket faaliyeti olarak Entelektüel Sermayeye Faaliyet Raporu şeklinde (Ek 1 e benzer şekilde) yayınlanması önerilmektedir. Bilançoda entelektüel sermayenin bir aktif olarak gösterilmesi veya gelir tablosunda bir gider olarak entelektüel sermaye unsurlarına yapılan yatırımların gösterilmesi konusu, tam olarak değer tespitinin yapılamaması nedeniyle zordur. Bilançoda bir aktif olarak yer almasına veya bilanço dipnotlarında gösterilmesine mevcut muhasebe standartları imkan vermemektedir, fakat Türkiye de TURMOB un düzenlediği bir sınavda aktif tarafta bir karşılığı olmaksızın entelektüel sermayenin pasif olarak gösterilmesi, bilançolarda artık entelektüel sermayenin gösterilmesi gerektiği ile ilgili çok önemli bir örnektir. Zaten entelektüel sermayenin varlık kriterlerini taşıdığı da şüpheli bir konudur. Değerinin kesin olarak belirlenememesi (örneğin takım çalışmasının şirkete katkısı tam olarak belirlenemeyebilir), gelecekte şirkete yapacağı getirisinin tespit edilememesi (örneğin kültürün şirkete sağlayacağı getirinin tespiti tam olarak belirlenemeyebilir) ve bu varlıkların kontrol problemi nedeniyle (örneğin insan sermayesi sadece kiralanır, satın alınamaz veya müşteri sermayesi başka şirketle ilişkilerini sürdürmeye karar vererek şirketi terk edebilir) entellektüel sermaye faaliyet raporu şeklinde ayrı olarak yayınlanabilir. Bunun için de sektöre özgü kriterler belirlenmeli ve objektif (sayısal ve oransal) olarak ölçülmeli ve raporlanmalıdır. Eğer entelektüel sermayenin raporlanması, gizli bilgilerin ifşa edilmesi olarak düşünülüyorsa, bu kamuyu aydınlatma, çıkar gruplarına doğru ve gerçekçi bilgileri sunma ve finansal tabloların yayınlanmasındaki açıklık ve şeffaflık ilkesine uymamaktadır. Bu nedenle şirketler faaliyet raporlarına ek olarak ve gönüllü bir şekilde entelektüel sermaye raporu yayınlamalıdırlar. Kaynakça ALTUNIŞIK, R., COŞKUN, R., BAYRAKTAROĞLU, S. ve YILDIRIM, E. (2004), Sosyal Bilimlerde Araştırma Yöntemleri, SPSS Uygulamalı, Sakarya, Sakarya Kitabevi. ARSLAN, Ö. (2005), Entelektüel Sermayenin Türkiye deki Raporlanma Şeklinin İncelenmesi, DEÜ, İşletme Fakültesi Dergisi, Cilt 5, No.1, s. 78-87. BORNEMANN, M. ve LEITNER, K.H. (2002), Measuring and Reporting Intellectual Capital: The Case of a Research Technology Organisation The Singapore Management Review. ERKAL, Z. (2006), Entelektüel Sermaye, Ölçülmesi ve Raporlanması, İstanbul, Derin Yayınları. FLOSTRAND, P. (2006), The Sell Side-Observations on Intellectual Capital Indicators, Journal of Intellectual Capital, Vol.7. No. 4, s.457-473. HOLMEN, J. (2005), Intellectual Capital Reporting, Management Accounting Quarterly, Vol. 6. No.4. Summer, s.1-9. MERTINS, K., WANG, W. ve WILL, M. (2009), InCaS: Intellectual Capital Management in European SME- Its Strategic Relevance and the Importance of its Certification, Electronic Journal of Knowledge Management, Vol.7. No.1. s.111-122. SEKARAN, U. (1992), Research Methods for Business: A Skill Building Approach, Second Edition, New York, John Wiley & Sons. SIPAHI, B. (1994), Entelektüel Sermayenin Finansal Tablolarda Raporlamasına İlişkin Yaklaşımlar, Muhasebe ve Finansman Dergisi, Sayı.24, Ekim, s.146-149. STEAWART, A. T. (1997), Entellektüel Sermaye, Örgütlerin Yeni Zenginliği, Nurettin Elhüseyni (çev.). İstanbul, MESS Yayınları. STRIUKOVA, L., UNERMAN, J. ve GUTHRIE, J. (2008), Corporate Reporting of Intellectual Capital: Evidence From UK Companies, The British Accounting Review, 40, s.297-313. TURMOB. (2010), Serbest Muhasebeci Mali Müşavirlik, Finansal Muhasebe Sınav Kağıdı, 4 Temmuz, s.9. XIAO, H. (2008), Corporate Reporting of Intellectual Capital: Evidence From China, The Business Review, Cambridge, Vol.11. No.1, s.124-129. YERELI, A. ve GERŞİL, G. (2005), Entelektüel Sermayeyi Ölçme ve Raporlama Yöntemleri, Celal Bayar Üniversitesi Yönetim ve Ekonomi Dergisi, C.12. S.2., s.17-29. 48

Bankacılar Dergisi YILDIZ, S. (2010), Entellektüel Sermayenin İşletme Performansına Etkisi: Bankacılık Sektöründe Bir Araştırma, İstanbul, Marmara Üniversitesi SBE Doktora Tezi. YILDIZ, S. (2010), Entelektüel Sermaye Teori ve Araştırma, İstanbul,Türkmen Yayıncılık. İnternet Sitesi Adresleri www.cowi.com. (08.05.2010) www.boku.ac.at. (10.05.2010) www.lapwing-design.com. (11.05.2010) www.attainix.com. (11.05.2010) www.oenb.at. (12.05.2010) www.arcs.ac.at. (12.05.2010) www.imkb.gov.tr (10.12.2009) www.tbb.org.tr (10.12.2009) Ek 1: COWI nin 2009 Entelektüel Sermaye Raporu Müşteriler ve Pazarlar Kaynaklar Süreçler Sonuçlar Hesaplar 2009 2008 2007 1. Kamu sektörü müşterileri % 32 % 31 % 35 2. Yarı-kamu müşteriler % 14 % 10 % 8 3. Özel müşteriler % 45 % 46 % 46 4. Diğer müşteriler % 9 % 13 % 12 5. Bireysel müşterilerin sayısı 2.277 2.228 2.069 6. Uluslararası projeler % 30 % 32 % 33 7. Uluslararası müşteriler % 27 % 21 % 22 8. 100 adet çalışan başına eğitici sayısı 11 8 10 9. 100 adet çalışan başına yayın sayısı 4 5 4 10. Müşteri girişi % 31 % 40 % 46 11. Müşteri çıkışı % 21 % 21 % 16 Organizasyon Kaynaklar Süreçler Sonuçlar 12. Uzman şebeke sayısı 78 41 40 13. Uzman şebekelere katılan personel sayısı 65 27 27 14. COWI portalındaki en iyi uygulama sayısı 1.198 1.568 1.228 15. Çalışan başına projelerin sayısı 14 15 17 16. Aktif projelerin sayısı 7.458 6.330 6.422 17. Proje başına ortalama devir hızı 1052 1.063 1.138 18. Disiplinlerarası işbirliği: teknik %17 %17 %16 19. Disiplinlerarası işbirliği: doğa bilimleri %53 %53 %53 20. Disiplinlerarası işbirliği: sosyal bilimler %46 %42 %46 21. COWI grup içindeki ticaret hacmi %6.7 %5.6 %4.9 22. COWI grup içindeki personel değişimi %1.1 %0.5 %0.6 23. Uzun dönemli görevler %12.6 %12.4 %9.2 24. Gelişim faaliyeti (dış destekli) %4.5 %6.7 %6.9 25. Gelişim faaliyeti (iç destekli) %0.7 %0.9 %1.2 26. 100 adet çalışan başına kalite denetçisi sayısı 5.5 2.8 2.2 27. Dışsal hatalardan doğan maliyetler %0.4 %0.3 %1.3 49

Dr. Sebahattin Yıldız Çalışanlar Kaynaklar Süreçler Sonuçlar 28. Çalışan sayısı 2.748 2.585 2.198 29. Kadın %34 %34 %34 30. Erkek %66 %66 %66 31. Ortalama yaş 43.5 43.9 43.9 32. Eğitim süresi (yıl olarak) 5.2 5.3 5.6 33. Eğitim süresi (kayıtlı) 3.5 3.5 3.7 34. Üstün nitelikli çalışanlar %3.2 %3.2 %4.0 35. Yüksek eğitim (tekniki) %53 %53 %55 36. Yüksek eğitim (doğa bilimleri) %6 %6 %6 37. Yüksek eğitim (sosyal bilimler) %9 %9 %9 38. Diğer yüksek eğitim %7 %7 %6 39. İş deneyimi (yıl) 15.5 15.7 16.8 40. COWI deki hizmet yılı 8.5 8.5 9.5 41. Proje yönetimi kapasitesi ( tüm projeler) %54 %53 %57 42. Proje yönetimi kapasitesi (ana projeler) %33 %32 %35 43. Proje yönetimi kapasitesi (uluslararası proje) %21 %21 %24 44. COWI için uluslararası seyahat %20 %20 %22 45. Devam eden eğitim faaliyeti %0.6 %0.6 %0.6 46. Yurtdışı seyahat faaliyetleri %4.4 %6.0 %6.1 47. Çalışan girişi %16 %29 %26 48. Çalışan çıkışı %10 %11 %14 49. Hastalık nedeniyle ayrılma %2.7 %2.6 %2.6 50. COWI de hissesi olan çalışanlar %14 %25 %31 51. 52. Mühendislik öğrencilerinin favori işveren sıralaması Sosyal bilim öğrencilerinin favori işveren sıralaması 4 4 5 42 54 42 53. Çalışan esnekliği %8 %7 %6 54. Şirket esnekliği %8 %8 %7 Kaynak: www.cowi.com. 50