İLKÖĞRETİM 7. SINIF FEN VE TEKNOLOJİ DERS KİTABI Şenay BOYRAZ TOPALOĞLU Mil lî Eği tim Ba kan lı ğı Ta lim ve Ter bi ye Ku ru lu nun 10.10.2011 ta rih ve 149 sa yı lı ku rul ka ra rıy la 2012-2013 öğ re tim yı lın dan iti ba ren 5 (beş) yıl sü rey le ders ki ta bı ola rak ka bul edil miş tir.
EKOYAY EĞT. YAY. MAT. SAN. ve TİC. LTD. ŞTİ. İnönü Mahallesi İstanbul Yolu 7. Km Necdet Evliyagil Caddesi. Nu.: 24 Batıkent / ANKARA tel.: (0312) 278 49 61 belgeç: (0312) 278 49 62 T.C. KÜLTÜR VE TURİZM BAKANLIĞI SERTİFİKA NO: 19777 Her hak kı sak lı dır. Bu ya yı nın tü mü ya da bir bö lü mü EKOYAY Eğt. Yay. Mat. San. ve Tic. Ltd. Şti. den izin al mak sı zın hiç bir bi çim de ço ğal tı la maz, ba sı lıp ya yım la na maz. EDİTÖR Sezer TOPALOĞLU DİL UZMANI Mustafa BEKDAŞ GÖRSEL TASARIMCI Hüseyin Turhan SOLAK PROGRAM GELİŞTİRME UZMANI Doç. Dr. Ali Murat SÜNBÜL ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME UZMANI Hasan PEKTAŞ REHBERLİK VE GELİŞİM UZMANI Yıldız TANRIVER BASKI EKOYAY Eğitim Yayıncılık, Matbaacılık Ankara 2012 2
İSTİKLÂL MARŞI Korkma, sönmez bu şafaklarda yüzen al sancak; Sönmeden yurdumun üstünde tüten en son ocak. O benim milletimin yıldızıdır, parlayacak; O benimdir, o benim milletimindir ancak. Çatma, kurban olayım, çehreni ey nazlı hilâl! Kahraman ırkıma bir gül! Ne bu şiddet, bu celâl? Sana olmaz dökülen kanlarımız sonra helâl... Hakkıdır, Hakk a tapan, milletimin istiklâl! Ben ezelden beridir hür yaşadım, hür yaşarım. Hangi çılgın bana zincir vuracakmış? Şaşarım! Kükremiş sel gibiyim, bendimi çiğner, aşarım. Yırtarım dağları, enginlere sığmam, taşarım. Garbın âfâkını sarmışsa çelik zırhlı duvar, Benim iman dolu göğsüm gibi serhaddim var. Ulusun, korkma! Nasıl böyle bir imanı boğar, Medeniyet! dediğin tek dişi kalmış canavar? Arkadaş! Yurduma alçakları uğratma, sakın. Siper et gövdeni, dursun bu hayâsızca akın. Doğacaktır sana va dettiği günler Hakk ın... Kim bilir, belki yarın, belki yarından da yakın. Bastığın yerleri toprak! diyerek geçme, tanı: Düşün altındaki binlerce kefensiz yatanı. Sen şehit oğlusun, incitme, yazıktır, atanı: Verme, dünyaları alsan da, bu cennet vatanı. Kim bu cennet vatanın uğruna olmaz ki fedâ? Şühedâ fışkıracak toprağı sıksan, şühedâ! Cânı, cânânı, bütün varımı alsın da Huda, Etmesin tek vatanımdan beni dünyada cüdâ. Ruhumun senden, İlâhi, şudur ancak emeli: Değmesin mabedimin göğsüne nâmahrem eli. Bu ezanlar-ki şahadetleri dinin temeli- Ebedî yurdumun üstünde benim inlemeli. O zaman vecd ile bin secde eder-varsa-taşım, Her cerîhamdan, İlâhi, boşanıp kanlı yaşım, Fışkırır ruh-ı mücerred gibi yerden na şım; O zaman yükselerek arşa değer belki başım. Dalgalan sen de şafaklar gibi ey şanlı hilâl! Olsun artık dökülen kanlarımın hepsi helâl. Ebediyen sana yok, ırkıma yok izmihlâl: Hakkıdır, hür yaşamış, bayrağımın hürriyet; Hakkıdır, Hakk a tapan, milletimin istiklâl! Mehmet Âkif ERSOY 3
ATATÜRK ÜN GENÇLİ ĞE HİTABESİ Ey Türk genç li ği! Bi rin ci va zi fen, Türk is tik lâ li ni, Türk cum hu ri ye ti ni, ilelebet, muhafaza ve müdafaa etmektir. Mevcudiyetinin ve istikbalinin yegâne temeli budur. Bu temel, senin, en kıy met li ha zi nen dir. İs tik bal de da hi, se ni, bu ha zi ne den, mahrum etmek is te ye cek, da hi lî ve ha ri cî, bed hah la rın ola cak tır. Bir gün, is tik lâl ve cumhuriyeti müdafaa mecburiyetine dü şer sen, vazifeye atıl mak için, için de bulunacağın vaziyetin imkân ve şeraitini düşünmeyecek sin! Bu im kân ve şe ra it, çok nâ mü sa it bir ma hi yet te te za hür ede bilir. İs tik lâl ve cum hu riyetine kastedecek düşmanlar, bütün dünyada emsali görülmemiş bir ga li biyetin mümessili olabilirler. Cebren ve hile ile aziz vatanın, bü tün ka le le ri zapt edil miş, bütün tersane lerine girilmiş, bütün orduları da ğı tılmış ve memleketin her köşesi bilfiil işgal edilmiş olabilir. Bütün bu şeraitten daha elîm ve da ha va him ol mak üze re, mem le ke tin da hi lin de, ik ti da ra sa hip olan lar gaf let ve da lâ let ve hat tâ hıyanet içinde bulunabilirler. Hattâ bu ik ti dar sa hip le ri şah sî men fa at le ri ni, müs tev li le rin si ya sî emel le riy le tevhit ede bi lir ler. Mil let, fakr u za ru ret için de ha rap ve bî tap düşmüş olabilir. Ey Türk istikbalinin evlâdı! İş te, bu ah val ve şerait içinde dahi, vazifen; Türk istiklâl ve cumhuriyetini kurtarmaktır! Muh taç ol du ğun kud ret, da mar la rın da ki asîl kan da, mev cut tur! 4
MUSTAFA KEMAL ATATÜRK (1881-1938) 5
İÇİNDEKİLER ORGANİZASYON ŞEMASI... 8 Güvenlik Kuralları... 10 ÖĞRENME YÖNTEMİNİZ: FEN VE TEKNOLOJİ DÜNYASINA YOLCULUK... 11 1. ÜNİTE: VÜCUDUMUZDA SİSTEMLER... 12-13 1. SİNDİRİM SİSTEMİMİZ VE SİNDİRİM SİSTEMİ SAĞLIĞIMIZ... 14 2. BOŞALTIM SİSTEMİMİZ VE BOŞALTIM SİSTEMİ SAĞLIĞIMIZ... 21 3. DENETLEYİCİ VE DÜZENLEYİCİ SİSTEMİMİZ... 27 4. DUYU ORGANLARIMIZ... 36 5. VÜCUDUMUZDAKİ SİSTEMLERİN SAĞLIĞI... 52 YAŞAM VE TEKNOLOJİ... 59 Ünite Değerlendirme Soruları... 60 2. ÜNİTE: KUVVET VE HAREKET...62-63 1. SARMAL YAYLARI TANIYALIM... 64 2. İŞ VE ENERJİ... 70 3. HAYATIMIZI KOLAYLAŞTIRAN BASİT MAKİNELER... 78 4. SÜRTÜNME KUVVETİ VE ENERJİ... 87 YAŞAM VE TEKNOLOJİ... 91 Ünite Değerlendirme Soruları... 92 3. ÜNİTE: YAŞAMIMIZDAKİ ELEKTRİK...94-95 1. CİSİMLERİ ELEKTRİKLEYELİM... 96 2. ELEKTRİK AKIMI NEDİR?... 107 3. SERİ VE PARALEL BAĞLAMA... 114 YAŞAM VE TEKNOLOJİ... 119 Ünite Değerlendirme Soruları... 120 4. ÜNİTE: MADDENİN YAPISI VE ÖZELLİKLERİ...122-123 1. ELEMENTLER VE SEMBOLLERİ... 124 2. ATOMUN YAPISI... 135 3. KATMAN ELEKTRON DİZİLİMİ VE KİMYASAL ÖZELLİKLER... 145 4. KİMYASAL BAĞ... 151 5. BİLEŞİKLER VE FORMÜLLERİ... 158 6. KARIŞIMLAR... 164 YAŞAM VE TEKNOLOJİ... 175 Ünite Değerlendirme Soruları... 176 6
5. ÜNİTE: IŞIK...178-179 1. IŞIĞIN SOĞURULMASI... 180 2. CİSİMLER NASIL RENKLİ GÖRÜNÜR?... 186 3. IŞIĞIN KIRILMASI... 193 4. MERCEKLER VE KULLANIM ALANLARI... 199 YAŞAM VE TEKNOLOJİ... 203 Ünite Değerlendirme Soruları... 204 6. ÜNİTE: İNSAN VE ÇEVRE...206-207 1. EKOSİSTEMLER... 208 2. BİYOLOJİK ÇEŞİTLİLİK... 216 3. ÇEVRE SORUNLARI VE ETKİLERİ... 221 YAŞAM VE TEKNOLOJİ... 227 KARİYER BİLİNCİ... 227 Ünite Değerlendirme Soruları... 228 7. ÜNİTE: GÜNEŞ SİSTEMİ VE ÖTESİ: UZAY BİLMECESİ...230-231 1. GÖK CİSİMLERİNİ TANIYALIM... 232 2. GÜNEŞ SİSTEMİMİZ... 239 3. UZAY ARAŞTIRMALARI... 246 YAŞAM VE TEKNOLOJİ... 252 Ünite Değerlendirme Soruları... 253 SÖZLÜK... 255 KAYNAKÇA... 256 7
ORGANİZASYON Ünite numarasını gösterir. Üni te nin ko nu ları ile il gi li gör sel le ri içe ren bö lüm le ri göste rir. 1. ÜN TE VÜCUDUMUZDA S STEMLER Üni te adını belirtir. Ünite süresince öğreneceklerinizi gösteren açıklamalar bulunmaktadır. 1. S ND R M S STEM M Z VE S ND R M S STEM SA LI IMIZ 2. BO ALTIM S STEM M Z VE BO ALTIM S STEM SA LI IMIZ 3. DENETLEY C VE DÜZENLEY C S STEM M Z 4. DUYU ORGANLARIMIZ Bu üniteyi tamamladığınızda; Sindirim sistemimizi oluşturan yapı ve organlar ile bunların görevlerini, Besinlerin vücudumuza yararlı hâle gelene kadar uğradığı değişimleri, Sindirim sistemimizin sağlığını etkileyen faktörleri, Boşaltım sistemimizi oluşturan yapı ve organlar ile bunların görevlerini, Boşaltım sistemimizin sağlığının korunması için alınabilecek önlemleri, Denetleyici ve düzenleyici sistemimizde görev alan yapı ve organlar ile bunların görevlerini, Duyu organlarımızın işleyişini ve duyu organlarımızın sağlığını korumak için alınabilecek önlemleri, Sağlık sorunlarının giderilmesinde teknolojik gelişmelerin etkisini, Vücudumuzdaki sistemlerin birbiriyle nasıl uyum içinde çalıştığını, Bağımlılığa sebep olan maddelerin vücudumuzdaki sistemlere etkisini, Organ bağışının önemini; gözlem, deney, araştırma, proje ve poster gibi etkinlikler yardımıyla öğreneceksiniz. Böylece bilgi, beceri, görüş, tutum ve davranışlarınızı geliştireceksiniz. Öğ ren ci ça lış ma ki ta bına yön len di rir. 12 12 5. VÜCUDUMUZDAK S STEMLER N SA LI I YA AM VE TEKNOLOJ 1 s. 10 13 Bö lüm de yer alan anahtar kav ram la rı be lir tir. Ko nu ya il gi ni zi çe ke cek, mo ti vas yo nu nu zu sağ la yacak bö lüm le ri gös te rir. 6. KARI IMLAR Anah tar Kav ram he te ro jen ka r m ho mo jen ka r m çö zel ti de ri ik sey rel tik Hiç Dü ündünüz mü? Ça y n içi ne e ker ya da su yun içi ne tuz at t n z da ne olu yor? e ker li çay ve ya tuz lu su da ha ön ce ö rendi i niz bi rer ele ment ve ya bi le ik mi dir? Mar ket ler de sa t lan ve saf mey ve su la r ger çek ten saf m d r? Ne Kadar Çok Kar m Varm Hatırlayalım 6. sınıfta, fen ve teknoloji dersinde işlediğiniz Maddenin Tanecikli Yapısı adlı üniteyi hatırlayınız. Bu üni te de saf mad de le ri ele ment ve bi le şik ola rak sı nıf lan dır mış tı nız. Fa kat çev re niz de ki mad de le rin sa de ce saf mad de ler den oluş ma dı ğı nı bi li yor su nuz. Ba zı mad de le rin iki ya da da ha faz la mad de nin özel lik le ri ni kay bet me den bi r a ra ya ge le rek ka rı şım la rı oluş tur du ğu nu ha tır la yı nız. Bölümün numarası ve adını gösterir. Bölüm ile ilgili ön bilgilerinizi yoklayıcı soruları gösterir. Ünite konularıyla ilgili önceki yıllarda öğrendiğiniz bilgileri hatırlatır. Güvenlik sembollerini gösterir. 164 18. yüzy la kadar ha va n n bir ele ment ol du u na ina n l yor du. 18. yüz y l da ya a m olan bi lim in sa n An toi ne La voi si er (Anton Lavoziyer) ha va n n bir ele ment ol ma d n gös ter mi tir. Bu ara t r ma c, ha va n n en az n dan iki çe it gaz dan olu tu u na ve bu gaz lar dan bi ri nin ya n c ol ma d na ina n yor du. Bu gaz da ha son ra Da ni el Rut her ford (Deny l Rad rfort) ta ra f n dan azot ola rak ad lan d r l m t r. Ger çek ten de ha va bir saf mad de de il, çe it li gaz la r n bir ka r m d r. Ha va n n yak la k be te dör dü azot, ge ri ye ka la n n ise bü yük bir k s m ok si jen ga z n dan olu ur. Ay r ca ha va da su bu ha r ve kar bon di ok sit ga z gi bi di er mad de ler de da ha az oran da bu lu nur. 35 s. 118 Çev re ni zi sa ran ha va bir ka r m d r. Pe ki, çev re niz de kar m olan ba ka hangi maddeleri biliyorsunuz? Bu ka r m lar han gi ele ment ve ya bi le ik ler den olu mu tur? Bu bö lüm de ka r m lar hak k n da pek çok ye ni bil gi edi ne cek si niz. Günlük hayatta s kça kar la t n z kar mlar bir etkinlikle ara t rmaya ne dersiniz? Üni te ko nu la rıy la il gi li araştır ma lar yap ma nız ve so nuçla rı nı pay laş ma nız için si zi yön len di rir. Ko nuy la il gi li ya paca ğı nız et kin lik le ri göste rir. Ko nuy la il gi li il ginç bilgi le rin yer al dı ğı bö lümle ri gös te rir. 8 8. ETKİNLİK Tek mi, Çift mi? Ara t r ma So ru nuz: De ri ni zin her ye ri do kun ma ya ay n de re ce de du yar l m d r? Araç ve Ge reç ler: Cet vel ve ata. Bun la r Ya p n z 1. S n f n z da iki ki i lik grup lar olu tu ru nuz. 2. Ar ka da n z dan göz le ri ni ka pat ma s n is te yi niz. 3. Ata n uç la r n yan da ki gi bi 1 cm aça rak ar ka da n z n par mak uç la r na ha fif çe bas t r n z. 4. Ar ka da n za ata n tek ucu nu mu, yok sa iki ucu nu mu his set ti i ni so ra rak ce va b n def te ri ni ze not edi niz. 5. Ay n i le mi ar ka da n z n avuç içi, du dak, kol, ba cak ve ayak la r n da yi ne le yi niz. Ve ri le ri ni zi De er len di ri niz 1. Ar ka da n z n ce vap la r n s n f ta ki di er grup la r n ce vap la r y la kar la t r n z. 2. Arkada n z vücudunun de i ik yerlerinde (avuç içi, dudak, kol vb.) ata n her iki ucunu da hissetti mi? Farkl l k olan durumlar varsa bunun nedeni ne olabilir? Arkada lar n zla tart n z. So nu ca Va r n z n san vü cu dun da de ri nin en du yar l ol du u böl ge ler ne re ler dir? Do kun ma du yu su nun or ga n de ri miz dir. De ri, en bü yük du yu or ga n m z d r. Bü tün vü cu du nu zu bir ör tü gi bi sa ran de ri de do kun ma, ba s nç, a r, s cak ve so uk gi bi uya r la r al g la yan mil yon lar ca du yu al ma c bu lu nur. De ri miz le na s l al g la r z, hiç dü ün dü nüz mü? Alt de ri de bu lu nan du yu al maç la r s cak, so uk, ba s nç, do kun ma, a r gi bi çe it li uya r la r ala rak si nir hüc re le ri ne ile tir. Bu uya r lar, si nir hüc re le ri ile be yin de ki merkez le re gi der ve bu ra da al g la n r. Du yu al maç la r, avuç içi, ayak ta ba n ve du dak ta çok sa y da bu lun du un dan bu böl ge ler ol duk ça has sas t r. Du yu or gan la r ara c l y la mey da na ge len du yu-si nir yo lu nu dü ü ne rek de ri de uya r n n du yu al maç la r ile al m ve ce vap ver me sü re ci ni de siz aç k la y n z. Siz, vü cu du nu zu sa ran de ri nin sa de ce üst k s m n gö re bi lir si niz. Bir son ra ki say fa da ki gör sel de de ri nin ya p s n da göz le gö re me di i niz ya p la r n ne ler ol du u nu ve bu ya p la r n gö rev le ri ni in ce le yi niz. De ri nin bir du yu or ga n ol ma s n n ya n s ra vü cu du nuz da ne gi bi i lev le ri ol du u hak k n da bil gi edi ni niz. Bunları Biliyor musunuz? Vü cu du nu zun çe şit li böl ge le rin de his set ti ği niz ağ rı lar as lın da bir çe şit sin yal dir. De ride ol du ğu gi bi vü cu du nu zun için de de ağ rı yı al gı la yan al maç lar var dır. Ağ rı, bir has ta lık du ru mun da si zi uya ra rak ön lem al ma nı zı sağ lar. Bunları Biliyor musunuz? Uzay ça lış ma la rı için uza ya gi den bi lim in san la rı na as tro not de nir. Rus ya gi bi ba zı ül ke ler de as tro not ye ri ne koz mo not te ri mi kul la nı lır. Her iki adı da Türk çe ye uzay ada mı ola rak çe vi re bi li riz. Uzay adam la r n n, Dün ya dan fark l olan ko ul la ra uyum sa la ya cak la r özel ta sar lan m giy si ler giy me le ri ge re kir. Bu giy si ler, uzay adam la r n uzay da ha reket eden kü çük toz lar dan ko ru ya cak, vü cut s cak l n sa bit tu ta cak ve ba s n c ayar la ya cak e kil de üre ti lir. Ay r ca ok si jen ih ti ya c n kar la ya cak ya am des tek üni te le ri de bu giy si le re ek le nir. Tek no lo ji nin uzay ara t r ma la r na kat k s ol du u gi bi uzay ara t r ma la r n n da tek no lo ji ye kat k s olur. Uzay ça l ma la r sa ye sin de gün lük ya a m m z ko lay la t ran araç ve ge reç ler de ge li ti ril mi tir. Örne in tef lon ve ke çe li ka lem uzay ara t r ma la r s ra s n da üre til mi tir. Te nis ra ket le rin de, te le fon larda kul la n lan bir çok ye ni plas tik ve gra fit mad de ilk kez uzay araç la r n da kulla n l m t r. Du man de dek tör le ri, ti ca ri mal la r n üze rin de ki çu buk lu kod la ma sis tem le ri, kalp pil le ri, t b bi la zer ler ilk ola rak uzay prog ram la r için ge li ti rilmi, son ra dan gün lük ya an t m z da kul la n l ma ya ba lan m sa y s z tek no lo ji den sa de ce bir ka ç d r. Uzay adam la r uzay da ki de ney ve göz lem le ri s ra s n da yal n z gök bi lim de il, bi yo lo ji, t p, ec za c l k, fi zik, kim ya, ta r m gi bi pek çok alan da in ce le me ya par lar. Uzay hak k n da bil dik le ri mi ze her gün bir ye ni si ek len mek te, ba z bil gi le ri miz ise ye ni ara t r ma lar la de i mek te dir. Ev re nin uç suz bu cak s z ol ma s ne de niy le uzay hak k n da bi li nen ger çek ler s n r l d r. Ara t ra l m ve Pay la a l m Uzay kir li li ği nin ne an la ma gel di ği ni ve se bep le ri ni çe şit li kay nak lar dan araş tı rı nız. Bu kir li li ğin yol aça bi le ce ği ola sı so nuç la ra da ir tah min le ri ni zi sı nıf ar ka daş la rı nız la tar tı şı nız. 1957 y l n dan bu ya na 15 000 in üze rin de ya pay uy du Dün ya yö rün ge si ne otur tul mu tur. Bu gün bu ya pay uy du lar dan yak la k 300 ü i lev gör mek te dir. Geri kalanlar n bir k sm Dünya atmosferine girerek yanm veya yeryüzüne dü mü tür. Bir k sm ise i levsiz olmas na ra men yörüngelerinde dolanmaktad r. Ay r ca uza ya f r lat lan ro ket ler den ka lan par ça lar da uzay da ser best çe ha re ket et mek te dir. Tüm bu dö kün tü ler uzay kir li li ine yol aç mak ta d r. Uzay kir li li i hem yer yü zün de ki ha ya t teh dit eder hem de in san l ve in san s z uzay araç la r na çar pa rak za rar ve re bi lir. le ti im amaç l ya pay uy du la r n du yar l par ça la r n n k r l ma s na yol aça bi lir. Bu aç dan ye ni bir so run ola rak or ta ya ç kan uzay kir li li i ne kar ön lem al n ma s için çe it li fi kir ler öne sü rül mek te dir. An cak ne ya z k ki he nüz at l m bir ad m bu lun ma mak ta d r. 16 Neler Ö rendik? s. 179 A a da ki so ru la r n ce vap la r n def te ri ni ze ya z n z. 1. Ün lü gök bi lim ci ler den bi ri ni se çe rek gök bi li mi ne yap t kat k la r k sa ca aç kla y n z. 2. Uzay prog ram la r için ge li ti ri lip da ha son ra lar gün lük ya am da kul la n l ma ya ba la nan tek no lo ji le re ör nek ler ve ri niz. 3. Uzay kir li li i ne dir? Uzay kir li li i nin ola s so nuç la r hak k n da tah min le ri ni zi ya z n z. 44 251
ŞEMASI Ko nuy la il gi li ya pa ca ğı nız gezi ve göz lem le ri belirtir. Üni te ko nu la rıy la il gi li ha zır la ya ca ğı nız pro je ler için si zi yön len di rir. Y ld r mdan Korunal m Koyun Otlatan Çoban n Üstüne Y ld r m Dü tü 9/05/2007 Bu gün Tat l ca kö yün de mey da na ge len olay da ko yun ot la tan ço ba n n üze ri ne y l d r m dü tü. Olay da ço ban a r ya ra lan d. Edi ni len bil gi ye gö re Tat l ca kö yün de ço ban l k ya pan E. Ç. kö yün d n da ko yun ot la t r ken ya mur ya ma ya ba la d. Bu s ra da ko yun la r to par la ma ya ça l an ço ban E. Ç. nin üze ri ne y l d r m dü tü. Y ld r m dü me si ni gö re rek olay ye ri ne gi den çev re de ki köy lü le rin yar d m y la E. Ç. has ta ne ye kal d r l d. Has ta ne de te da vi al t na al nan E. Ç. bu ra da ya p lan ilk mü da ha le nin ar d n dan ha ya ti teh li ke yi at la ta rak Kon ya Nu mu ne Has ta ne si ne sevk edil di. Yu ka r da ki ga ze te ha be ri ni dik kat le oku yu nuz. Siz de ya k n çev re niz den rad yo, te le viz yon ya da ga ze teler den y l d r m dü me si ile il gi li bu na ben zer ha ber ler duy mu ve ya oku mu ola bi lir si niz. Y l d r m n yol aç t ka za la r n se bep le ri ni s n f ar ka da la r n z la tar t n z. Y l d r m dan ko run mak için ne ler ya p la bi lir? Y l d r m dan ko run ma n n en iyi yo lu gök gü rül tü sü ilk du yul du u an dan iti ba ren ka pa l bir or ta ma gir mek ve son gök gü rül tü sün den son ra 30 da ki ka ge çe ne ka dar içe ri de kal mak t r. An cak ka pa l or tam lar da da ka p, pen ce re, me tal e ya, elek trik li alet ve ya te le fon lar dan uzak dur mak ge rek li dir. F r t na dan ön ce rad yo, te leviz yon, bil gi sa yar gi bi alet le rin elek trik ba lan t la r n kes mek de iyi bir ön lem dir. Bi na lar dan son ra ara ba lar da y l d r m dan ko run mak için en gü ve ni lir yer ler den bi ri dir. An cak ara ba la r n cam la r n n ka pa l ol ma s na dik kat edil me li ve a aç ya da dev ri le bi le cek di er uzun ci sim le rin ya k n na ve ya al t na park edil me me li dir. E er f r t na l ha va lar da d a r day sa n z a aç lar, elek trik ve te le fon di rek le ri gi bi uzun ci sim ler den uzak dur ma l s n z. Aç k bir alan da ki en yük sek ci sim ol ma ma ya da özen gös ter me li si niz. E er bir ba r nak bu la m yor sa n z ye re çö ke rek diz le ri ni zi ken di ni ze çe kip e i li niz. Bi sik let, trak tör, me tal çit ler ya da kaz ma, kü rek gi bi elek tri i ile te bile cek alet ler den ve için de çö zün mü olan mi ne ral ler den do la y iyi bir ilet ken olan su dan uzak du ru nuz. F r t na l ha va lar da tek ney le gez mek ya da yüz mek çok teh li ke li ola bi lir. Y l d r m, yer yü zü ile bu lut lar ara s n da ki en k sa yo lu iz ler ve ba l ca he de fi ku le ler, te le fon di rek le ri ve tek ba na du ran a aç lar olur. Y l d r m dan ko run mak için yük sek bi na la r n ça t s n da ge nel lik le pa ra to ner ler ta k l r. Pa ra to ner, elek trik yü kü nü ba k r bir tel le yer de bu lu nan bir lev ha ya ile tir. Elek trik yü kü nün bu e kil de yer kü re ye iletil me si ne top rak la ma ad ve ril di i ni ö ren mi ti niz. Top rak la ma sa ye sin de bi na lar y ld r m dan ko ru nur. 105 Gün lük ya am da kul lan d m z ma ki ne le rin ço u bi le ik ma ki ne dir. Bir bi le ik ma ki ne iki ya da da ha faz la ba sit ma ki ne nin bi r a ra da kul la n l ma s y la olu ur. Bi le ik ma ki ne ler, ba sit ma ki ne lerin ya pa bi le ce in den da ha zor i le ri tek ba na ya pa bi lir. Bi sik let bir bi le ik ma ki ne dir. Bi sik let par ça la r n bir ara da tut mak için vi da lar kul la n l r. Bi sik le tin te kerlek le ri ve pe dal la r da bi rer ba sit ma kine dir. Pe dal ler, di li le ri dön dü ren bir kal d ra ca ba l d r. Vi tes ko lu ve fren ler de bi rer kal d raç t r. Bir çok ma ki ne, ba sit ma ki ne ler den olu ur. Yanda ki bir le ik ma ki ne le rin han gi ba sit ma ki ne le rden olu tu u nu bu la bi lir mi si niz? 86 Gezi-Gözlem Çevrenizde bulunan bir müzeyi (teknoloji, arkeoloji, etnografya ve bilim müzeleri, sanal müzeler, özel kurum ve kuruluşlara ait müzeler) ziyaret ederek geçmişten günümüze basit makineleri inceleyiniz. Gözlemlerinizi öğretmeninizin dağıtacağı çalışma kâğıtlarına kaydediniz. Gezi, gözlem ve incelemelerinizi tamamladıktan sonra farklı basit makine çeşitlerinin geçmişte ve günümüzde insanlığa sunduğu yararları tartışınız. Neler Ö rendik? 25 s. 64 26 s. 65 1 1. tip kald raç 2 2. tip kald raç 3 3. tip kald raç 4 E ik düzlem 5 Sabit makara 6 Hareketli makara Yukar daki kutucuklarda baz basit makineler verilmi tir. A a daki sorular bu kutucuklar n numaralar n kullanarak defterinize cevaplay n z. a) Han gi kutu ya da kutucuklarda yer alan basit makinelerde kuv vet ten ka zanç var d r? Yanda verilen görselde yer alan makas bilenmektedir. Siz de balta, keser ve b çak gibi baz aletlerin bilendi ini görmü olabilirsiniz. Bu alet le rin za man la kö relme si ve i le vi ni ye ri ne ge ti re me me si nin se be bi ne ola bi lir? Bi sik le tin bir bi le ik ma ki ne ol du u nu ö ren di niz. Pe ki, bir bi sik le ti olu tu ran par ça lar dan han gi si da ha ça buk a na bi lir? Projenizde ta sar la yaca n z bi le ik ma ki ne nin en çok han gi k s mla r n n ne e kil de a na ca n tah min edi niz. b) Han gi kutu ya da kutucuklarda yer alan basit makinelerde yol dan ka zanç var d r? Bu ra ya ka dar ba sit ma ki ne ler den e ik düz lem, kal d raç, ma ka ra ve di li le ri ta n d n z. Pe ki, gün lük ha yat ta ba ka han gi ba sit ma ki ne le ri kul la n yor su nuz? A a da ve ri len pos ter ça l ma s n ya pa rak fark l ba sit ma ki ne çe it le ri hak k n da bil gi edi ne cek si niz. Proje ve Poster Haz rlayal m Vi da, çık rık, kes ki, te ker lek gi bi fark lı ba sit ma ki ne çe şit le ri ve bun la rın kul la nım alan la rı hak kın da bilgi top la yı nız. Araş tır ma sonuç la rı nı zı bir pos ter hâ lin de ha zır la ya rak sı nıf ar kadaş la rı nı za su nu nuz. OKUMA METN Geç mi ten Gü nü mü ze Ba sit Ma ki ne ler n sa no lu, ilk ça lar dan bu ya na, çok bü yük kuv vet ge rek ti ren i ler yap ma ya ça l m, ge li tir di i araç lar la bu i le ri da ha az kas kuv ve ti uy gu la ya rak da ha ko lay ve k sa sü re de yap ma y ba ar m t r. Aca ba in sa no lu nun kul lan d ilk ba sit ma ki ne ler ne ler ola bi lir? Ge li mi ma ki ne le rin ve mo tor lu araç la r n ke fin den çok çok uzun za man ön ce de in san lar, a r yük le ri kuv vet uy gu la ya rak kal d r mak zo run day d lar. Ma a ra lar dan ç kan ve ken di ev le ri ni in a eden in san lar için bü yük kü tük le ri ve ka ya par ça la r n ha re ket et tir meye en uy gun ba sit ma ki ne, bir kal d raç ola bi lir di. Bir des tek nokta s ve uzun bir çu buk tan olu an kal d raç lar, in san l n kul lan d en es ki ba sit ma ki ne ler den dir. Hay van la r n de ri le ri ni yüz mek için kul la n lan kes kin uç lu ta lar da ilk ba sit ma ki ne ler den bi ri dir. Gü nü müz den 5000 y l ön ce icat edi len te ker lek, bel ki de in san l k ta ri hin de en önem li bu lu la r n dan bi ri dir. Te ker lek hem a r yük lerin ta n ma s n da kul la n l m hem de ma ka ra ve di li ler gi bi ba sit ma ki ne le rin ge li ti ril me si ne fi kir ver mi tir. Ma te ma tik ve geo met ri alan la r n da önem li eser ler ver mi olan bi lim in sa n Ar i met, ba sit ma ki ne ler le il gi li pek çok bu lu un da sa hi bi ka bul edil mek te dir. MÖ 200 lü y l lar da ge mi ci lik iler le mi, bü yük ge mi ler ya p l ma ya ba lan m t r. Ne var ki bun la r de ni ze in dir mek de ba l ba na bir so run ol mak ta d r. Söy len ti ye gö re ge mi ler den bi ri o ka dar bü yük ve a r d r ki bü tün halk bi r a ra ya gel mi ve u ra m an cak ge mi yi su ya in di re memi tir. Ar i met, dev ge mi nin çev re si ne kal d raç ve ma ka ra lar dan olu an bir sis tem ku ra rak yüz ler ce ki i nin ha lat la ra sa r l ma s y la ge mi yi ko lay ca su ya in dir me yi ba ar m t r. Yan da gör dü ü nüz, Ar i met bur gu su ad ve ri len ay g t, ku yu lar da ki su yun tar la la ra ta n ma s için kul la n l mak ta d r. Gü nü müz de M s r gi bi s cak ve ku rak ül ke ler de su la ma ama c y la hâ lâ kul la n lan bu alet, dev bir vi da ya ben zer. Vi da, her dö nü ün de su yu bi raz da ha yu ka r ç kar r. Vi da n n ucu nu bir in san el ile çe vi rir. Su, ya va da ol sa ko va lar la ta n mak tan çok da ha ko lay ta na bi lir. Ar i met bur gu su, gü nü müz de pek çok en düs tri de kul la n l mak ta d r. Vi da n n çok h z l dön me si için bir mo tor dan ya rar la n l mak ta d r. Yan da ki gör sel de Or ta Ça daki sa va lar da ve ku at ma lar da du varla r ha sa ra u rat mak için kul la n lan ma ki ne ler den bi ri olan man c n gö rü yor su nuz. Bir man c n k ta yay, e ik düz lem ve kal d raç gi bi ba sit ma ki ne ler kul la n l r. Ku at ma lar da bü yük ge mi le rin de ni ze in di ril me si s ra s n da ba sit ma ki ne le rin kul la n l ma s na s tan bul un fet hi s ra s n da da ba vu rul mu tur. 1453 y l n da Fa tih Sul tan Mehmet, do nan ma la r Ha liç e in dir mek için e ik düz lem ler, k zak lar ve te ker lek ler kul la nm, bin le ce as ke rin ha lat lar la çek ti i ge mi leri ka ra dan Ha liç e in di rmi tir. 84 Ünitenin konularıyla ilgili gazete haberleri yer alır. Öğ ren dik le ri ni zi göz den ge çirme ni zi sağ la yan so ru la rı kap sa yan bö lüm le ri be lir tir. Ünitenin konularıyla ilgili okuma parçaları yer alır. Üni te de edi ni len bil gi le rin tek no loji ye, top lu ma ve çev re ye yan sı ma ları na ör nek ler içe rir. Üni te nin so nun da öğ ren dik le ri niz le il gi li ken di ni zi de ğer len dir me ni zi sağ laya cak so ru la rı içe rir. YAŞAM VE TEKNOLOJİ At k Su lar Na s l Ar t la bi lir? Ev sel, en düs tri yel, ta r m sal ve di er kul la n m lar so nu cun da kir len mi ve ya özel lik le ri k s men ya da ta ma men de i mi su lar ile ma den ocak la r, cev her ha z r la ma te sis le rin den kay nak la nan su lar, e hir böl ge le rin den cad de, oto park ve ben ze ri alan lardan ya la r n yü zey ve ya yü zey al t ak a dö nü me si so nu cunda ge len su la ra at k su de nir. Su la r n çe it li kul la n m lar so nucun da at k su hâ li ne dö nü e rek yi tir dik le ri fi zik sel, kim ya sal ve bak te ri yo lo jik özel lik le ri nin bir k s m n ve ya ta ma m n tek rar ka zan d ra bil mek için uy gu la nan fi zik sel, kim ya sal ve bi yo lo jik ar t ma i lem le ri nin bi ri ne ve ya bir ka ç na at k su ar t ma de nir. At k su yun ni te li i ne gö re kul la n la cak ar t ma i lem le ri de fark l l k gös ter mek te dir. At k su içe ri sin de bu lu nan çö zün mü or ga nik mad de le rin bak te ri yo lo jik fa ali yet ler so nu cu gi de ril me si için bi yo lo jik ar t ma te si si ter cih edi lir. At k su içe ri sin de çö zün mü ve ya as k da bu lu nan ve yer çe ki mi et ki si ile çö kel me yen mad de le rin çö kel ti le rek su dan uzak la t r l ma s için kim ya sal ar t ma te si si kul la n l r. Su yun içe ri sin de bu lunan ve ken di li in den çö ke bi len ka t mad de le rin at k su dan uzak la t r l ma s için fi zik sel ar t ma te si si ter cih edil me li dir. Bu i lem ler ay r ay r kul la n la bi le ce i gi bi bir bi ri ar d na ge le cek e kil de de ku ru la bi lir. Böy le ce ev sel, en düs tri yel, ta r m sal ve di er kul la n m lar so nu cun da kir len mi su la r n, bo al d k la r or ta m n fi zik sel, kim ya sal ve bi yo lo jik özel lik le ri ni de i tir me si en gel le nir. KARİYER BİLİNCİ Çev re Mü hen dis li i Ne dir? Çev re mü hen dis li i, ye rel ve kü re sel öl çek te, in san la r çev re nin, çev re yi de in san la r n olum suz et ki lerin den ko ru mak, in san sa l ve re fa h için çev re ko ul la r n iyi le tir mek yö nün de te mel bi lim sel kav ram la r uy gu la ma ya ko yan mü hen dis lik da l d r. Çev re mü hen dis li i e i ti mi al mak is te yen ö ren ci le rin ya ra t c, ara t r c, aka de mik ye te ne e sa hip, çev re so run la r na du yar l, ma te ma tik, fi zik, kim ya ve bi yo lo ji gi bi fen ders le ri nin ya n s ra eko no mi, sos yo lo ji, hu kuk ve i let me gi bi sos yal alan la ra da il gi du yan, da ha iyi ve sa l k l bir çev re ya ra ta bil mek için mü ca de le ede bi le cek ki i ler ol ma la r bek le nir. Çev re bi lin ci art t k ça ve çev re so run la r na da ha ak l c ve kök ten çö züm aran ma ya ba lan d k ça bu ko nu da e i tim gör mü, tek nik in san gü cü ne de gi de rek da ha çok ge rek si nim du yu la cak t r. Çev re mü hen di si nin gö rev le rini birkaç ba l k alt nda topyalabiliriz: 1) Su ve at k su alt ya p te sis le ri nin ta sa r m ve i le til me si 2) Ha va kir li li i yö ne ti mi 3) Ka t at k yö ne ti mi 4) Do al or tam la r n ko run ma s 5) Gü rül tü kir li li i yö ne ti mi 6) Çev re sel et ki de er len dir me si 7) Çev re sel et kin lik le rin eko no mik ve hu ku ki bo yut la r Üni te de an la tı lan ko nu lar la il gi li bir mes le ği ta nı tır. 120 Üni te De er len dir me So ru la r A A a da ki ifa de ler den do ru olan la r na D, yan l olan la r na Y ya z n z. Yan l ol du u nu dü ün dü ü nüz ifa de le rin do ru la r n def te ri ni ze ya z n z. ( ) 1. Nötr bir elektroskobun yapraklar kapal d r. ( ) 2. Z t yüklü cisimler birbirini iter. ( ) 3. Ampermetre, devreye paralel ba lan r. ( ) 4. Seri ba l dirençlerde ampullerden biri söner ise di eri de söner. ( ) 5. Paralel ba l dirençlerde devrenin toplam direnci artar. ( ) 6. Bir devrede ak m, direnci az olan yolu tercih eder. ( ) 7. Binalardaki devreler seri de il, paralel ba lan r. B A a da ki cüm le ler de bo b ra k lan yer le ri do ru bir cüm le ola cak e kilde ku tu için de ve ri len uy gun söz cük ve ya ifa de ler le ta ma mla y n z. Cümleleri tamamlarken ku tu için de ve ri len uy gun söz cük ve ya ifa de lerin hepsinin kullan lmayaca n göz önüne al n z. ohm - etki - ak m - gerilim - paralel - temas - seri - k sa devre - direnç - elektroskop 1. Cisimler ile ya da ile elektriklenebilir. 2. Bir cismin yük durumu ad verilen ayg t ile anla labilir. 3. Ampermetre bir devreye ba lan r ve ölçer. 4. ba l devrelerde e de er direnç en küçük dirençten daha küçüktür. 5. Bir devredeki ak m n direnci az olan yolu takip etmesine denir. 6. Gerilimin ak ma oran verir ve birimi dur. C A a daki kutucuklarda elektrik devresi emalar verilmi tir. Kutucuklar n numaralar n kullanarak numaraland r lm sorular n cevaplar n defterinize yaz n z. Bir sorunun cevab birden fazla kutucukla ilgili olabilir. 1 2 3 + + 1. Yu ka r da ki dev re ler den han gi si ya da han gi le rin de am pul ler se ri ba lan m t r? 2. Yu ka r da ki dev re ler den han gi si ya da han gi le rin de am pul ler pa ra lel ba lan m t r? 3. Yu ka r da ki dev re ler den han gi sin de am pul le rin k ver me sü re si en az d r? 4. Yu ka r da ki dev re ler den han gi sin de dev re nin e de er di ren ci en kü çük tür? 5. Yu ka r da ki dev re ler den han gi si ya da han gi le rin de bir am pul den ge çen ak m ana kol da ki ak ma e it tir? 6. Yu ka r da ki dev re ler den han gi si ya da han gi le rin de am pu lün ya da am pul le rin uç la r ara s n da ki ge ri lim pi lin ku tup la r ara s n da ki ge ri li me e it tir? + 9
Güvenlik Sembolü Gü ven lik Ku ral la rı Ça lı şır ken kim ya sal mad de ler den, ateş ten ve gö zünü ze za rar ver me ola sı lı ğı bu lu nan ben zer et kilerden ko run mak için göz lük kul la nı nız. Tehlike Anında Yapmanız Gerekenler La bo ra tu var et kin lik le ri nizde, kim ya sal mad de le rin gö zü nü ze sıç ra ma sı du rumun da gö zü nü zü bol suy la yı ka yı nız ve öğ ret me ni ni ze ha ber ve ri niz. Bıçak, bisturi, makas gibi keskin ve sivri uçlu cisimleri kullanırken çok dikkatli olmalısınız. Teh li ke anın da öğ ret me nini ze ha ber ve ri niz. Isı kay nak la rı nı ça lı şır ken ken di niz den uzak tu tunuz. Isı tıl mış mal ze me le re doğ ru dan do kun ma yınız. Isı ya da ya nık lı el di ven ya da tah ta ma şa kulla nı nız. Sı cak sı vı la rı plas tik kap la ra dök me yi niz. Teh li ke anın da öğ ret me nini ze ha ber ve ri niz. Et kin lik ön ce sin de ve son ra sın da el le ri ni zi yı ka yınız. Teh li ke anın da öğ ret me nini ze ha ber ve ri niz. Bil me di ği niz mad de le ri öğ ret me ni niz ol ma dan kul lan ma yı nız. Kim ya sal lar la ça lı şır ken ön lük gi yiniz. Teh li ke anın da öğ ret me nini ze ha ber ve ri niz. Mad denin sıç ra dı ğı ye ri en az beş da ki ka sü rey le yı ka yı nız. Tüm cam araç la rı kul lan ma dan ön ce kı rık ya da çi zik ol ma dık la rın dan emin olu nuz. Kı rı lan cam eş ya la rı uy gun bir ye re atı nız. Kul lan dık tan son ra yı ka yı nız ve kâ ğıt hav lu ile ku ru la yı nız. Teh li ke anın da öğ ret me nini ze ha ber ve ri niz. Etkinlik sırasında korunmak amacıyla koruyucu elbise giyiniz. Teh li ke anın da öğ ret me nini ze ha ber ve ri niz. Et kin lik sı ra sın da el le ri ni zi ko ru mak ama cıy la el diven ta kı nız. Teh li ke anın da öğ ret me nini ze ha ber ve ri niz. Etkinlikte dikkat etmemiz gereken durumları gösterir. 10
ÖĞRENME YÖNTEMİNİZ : FEN VE TEKNOLOJİ DÜNYASINA YOLCULUK Bi lim in san la rı ya şa dı ğı mız ev ren hak kın da pek çok il ginç ve önem li bil gi ye ulaş tı lar. Fa kat hâ lâ an la ya ma dık la rı ve ulaşa ma dık la rı pek çok sır var. Bu sır la ra ulaş mak ge le ce ğin bi lim in san la rı için he ye can ve ri ci bir za fer ola cak tır. Bu sır la rı keş fe den bi lim in san la rın dan bi ri de siz ola bi lir si niz. Fen ve tek no lo ji nin sır lar la do lu il ginç ve zevk li dün ya sı nı keş fet me ye ha zır mı sı nız? Bu ki tap ta ye ni ve il ginç bu luş lar yap ma nı za yar dım cı ola cak fark lı öğ ren me et kin lik le ri ne yer ve ril miş tir. Bu et kin lik le ri ya par ken fen ve tek no lo ji nin ha ya tı mız da ki ye ri ni fark ede bi lir si niz. Da ha az za man har ca ya rak bu ki tap tan da ha et ki li ve ko lay fay da la na bil me niz için bir lik te fen ve tek no lo ji dün ya sı na bir yol cu luk ya pa lım. MERAK EDİNİZ Bi lim me rak la baş lar! Bilgisayarın nasıl icat edildiğini ve uzayda hayat olup olmadığını merak ediyorum. Bir çok bi lim sel bu luş Me rak edi yo rum. söz le riy le baş la mış tır. Siz en çok ne le ri me rak edi yor su nuz? PLANLAYINIZ Bi lim in san la rı me rak et tik le ri so ru la rın ya nıt la rı nı bul mak için plan ya par lar. Siz de fen ve tek no lo ji der sin de me rak et ti ği niz so ru la rı nı za ya nıt arar ken öğ ret me ni niz le bir lik te plan ya pa cak sı nız. Bu plan, fen ve tek no lo ji dün ya sı na ya pa ca ğı nız yol cu lu ğu da ha gü ven li kı la cak tır. ARAŞTIRINIZ Me rak et ti ği niz so ru la rın ya nıt la rı nı bul mak için oluş tur du ğu nuz plan si zi araş tır maya yö nel te cek tir. Araş tır ma lar; ya zı lı kay nak la rı oku mak, İn ter net kay nak la rı na ulaş mak, te le viz yon prog ram la rı nı iz le mek, rad yo din le mek, uz man ki şi ler le gö rüş mek vb. şek lin de ola bi lir. Araş tır ma sü re ci si zin me rak et ti ği niz so ru la rın ya nı tı nı bul ma nı za yar dım cı olacak tır. Ba zen araş tır ma la rı nız dan el de et ti ği niz ve ri le ri ye ter li bul ma ya cak sı nız. Bu da si zi ye ni araş tır ma so ru la rı na yö nel te cek tir. ÇÖZÜMLEYİNİZ Araş tır ma bul gu la rı nız üze rin de ay rın tı lı dü şün mek, ve ri le ri ni zi çö züm le mek öğ ren me leri ni zi da ha an lam lı hâ le ge ti re cek tir. PAYLAŞINIZ Bi lim ve tek no lo ji, gü nü müz de ki dü ze yi ne bil gi bi ri ki mi so nu cun da ulaş mış tır. Bir bi lim in sa nı nın ça lış ma sı di ğer bir bi lim in sa nı nın ça lış ma sı na kat kı da bu lu na cak tır. Pay la şa rak ya şam bo yu öğ re nir ve ge li şir si niz. Bi lim in san la rı ça lış ma la rı nı biz ler le pay laş ma say dı isim le ri ni ta ri he yaz dı ra bi lir ler miy di? YAŞAMLA BÜTÜNLEŞTİRİNİZ Öğ ren di ği niz her bil gi ve ka zan dı ğı nız her be ce ri gün lük ya şa mı nız da ki bir prob le mi çöz me de si ze yar dım cı ola cak tır. Bü tün bi lim sel bil gi ler ve icat edi len tek no lo ji ler gün lük ya şam da ki prob lem ler den ve in san ih ti yaç la rın dan doğ muş tur. 11
1. ÜNİTE 1. SİNDİRİM SİSTEMİMİZ VE SİNDİRİM SİSTEMİ SAĞLIĞIMIZ 2. BOŞALTIM SİSTEMİMİZ VE BOŞALTIM SİSTEMİ SAĞLIĞIMIZ 3. DENETLEYİCİ VE DÜZENLEYİCİ SİSTEMİMİZ 4. DUYU ORGANLARIMIZ 5. VÜCUDUMUZDAKİ SİSTEMLERİN SAĞLIĞI YAŞAM VE TEKNOLOJİ 12 12
VÜCUDUMUZDA SİSTEMLER Bu üniteyi tamamladığınızda; Sindirim sistemimizi oluşturan yapı ve organlar ile bunların görevlerini, Besinlerin vücudumuza yararlı hâle gelene kadar uğradığı değişimleri, Sindirim sistemimizin sağlığını etkileyen faktörleri, Boşaltım sistemimizi oluşturan yapı ve organlar ile bunların görevlerini, Boşaltım sistemimizin sağlığının korunması için alınabilecek önlemleri, Denetleyici ve düzenleyici sistemimizde görev alan yapı ve organlar ile bunların görevlerini, Duyu organlarımızın işleyişini ve duyu organlarımızın sağlığını korumak için alınabilecek önlemleri, Sağlık sorunlarının giderilmesinde teknolojik gelişmelerin etkisini, Vücudumuzdaki sistemlerin birbiriyle nasıl uyum içinde çalıştığını, Bağımlılığa sebep olan maddelerin vücudumuzdaki sistemlere etkisini, Organ bağışının önemini; gözlem, deney, araştırma, proje ve poster gibi etkinlikler yardımıyla öğreneceksiniz. Böylece bilgi, beceri, görüş, tutum ve davranışlarınızı geliştireceksiniz. 1 s. 10 13
1. SİNDİRİM SİSTEMİMİZ VE SİNDİRİM SİSTEMİ SAĞLIĞIMIZ Anahtar Kavramlar kim sa yal sin di rim mekanik (fiziksel) sin di rim en zim Hiç Düşündünüz mü? Vü cu du nu za al dı ğı nız be sin le rin ya rar lı hâ le ge le bilme si için ne gi bi de ği şik lik le re uğ ra ma sı gerekir? Hiç karın ağrısı, kusma gibi şikâyetleriniz oldu mu? Bu gibi rahatsızlıkların sebepleri neler olabilir? Sindirim Sistemimizi Tanıyalım Oto mo bil ler, ya kıt al mak için ben zin is tas yon ların da du rur. Siz, han gi ben zin çe şit le ri ni bi li yor su nuz. Kur şun lu, kur şun suz?... Pe ki, vü cu du mu zun ya kı tı olan be sin le rin han gi çe şit le ri ni bi li yor su nuz? Be sinler, vü cu du mu za sa de ce ener ji mi sağ lar? Bü yü mek, ge liş mek, has ta lık la ra kar şı di renç ka zan mak için han gi be sin mad de le ri ne ge rek si ni mi miz var dır? 2 Vü cu du nu zun ge rek si nim duy du ğu s. 11 ener ji, tüm hüc re le ri niz de üre ti lir. Bu nun için de ye di ği niz be sin le rin bü tün hüc re le ri ni ze ulaş ma sı ge re kir. Be sin içe rik le ri nin kan ile hüc re le ri ni ze ta şın dı ğı nı bi li yor su nuz. An cak be sin le rin ka na ge çe bil mek için ye terin ce kü çük par ça la ra ay rıl ma sı ge re kir. İş te bu ne den le ağ zı nı za al dı ğı nız bir lok ma yi ye cek, vü cu du nuz da uzun bir yol cu lu ğa çı kar. Bu yol cu luk sı ra sın da yi ye cek ler ne tür de ği şik lik le re uğ rar? Vü cu du nuz mü kem mel bir ma ki ne ye ben zer. Bü yü mek, ya ra la rı onar mak, ha re ket et mek, ders ça lış mak, oyun oy na mak gi bi iş ler için dur ma dan ça lı şır. Hat ta siz uyur ken bi le vü cu du nu zun bir çok bö lü mü ça lış ma ya de vam eder. Bu zor ve yo rucu iş le ri ba şar ma nız, her bir hüc re ni zin uyum için de ça lış ma sı ile müm kün olur. Hüc re leri ni zin gö rev le ri ni sür dü re bil me si için ener ji ye ge rek si nim duy du ğu nu bi liy orsu nuz. Pe ki, bu ener ji nin kay na ğı ne dir? 14
Ek mek, ma rul, sa lam ve do ma tes ten olu şan bir sandviçi ye di ği ni z de bu yi ye cek le re ne olur? Ge lin yi yecek le rin vü cu du nuz da ge çi rdi ği de ği şim le ri bir et kin lik le keş fet me ye ça lı şa lım. 1. ETKİNLİK Yediğim Besinlere Neler Oluyor? Araş tır ma So ru nuz: Ye di ği niz be sin ler vü cu du nuz da ne gi bi de ği şik lik le re uğ rar? Araç ve Ge reç ler: Üç dört adet bis kü vi, bir bar dak su, haşlan mış ya rım pa ta tes, plas tik ki lit li tor ba, ma kas, kâ ğıt hav lu, in ce naylon ço rap, plas tik le ğen, plas tik el di ven. Bun la rı Ya pı nız 1. Sı nı fı nız da üç ya da dört ki şi lik grup lar oluş tu ru nuz. 2. Plas tik el di ven le ri ni zi giy dik ten son ra bis kü vi le ri ki lit li plas tik tor ba ya ko yu nuz ve bis kü vi le ri el le ri niz le ezi niz. 3. Plas tik tor ba ya haş lan mış pa ta te si de ek le dik ten son ra bir sü re da ha ez me ye de vam edi niz. 4. Ay nı plas tik tor ba ya su ek le yi niz. Tor ba nın için de ki ha va yı bo şalt tık tan son ra tor ba yı ki lit le yi niz. 5. Beş da ki ka bo yun ca tor ba yı el le ri niz le ovuş tu ru nuz. 6. Le ğe nin üze rin de tut tu ğu nuz tor ba nın alt ucu nu ke si niz ve ke silen kıs mı na in ce ço ra bı yer leş ti ri niz. 7. Plas tik tor ba yı sı ka rak be sin le rin tor ba dan ço ra ba geç me si ni sağ la yı nız. Ço ra bın alt ucu nu kesiniz. Çorabın etrafını kâğıt havlu ile sarınız. 8. Ço ra bı sı kış tı ra rak be sin le ri iler le ti niz ve so nun da ka lan kıs mı kâ ğıt hav lu ya ak ta rı nız. Kâ ğıt hav lu da ki mad de yi le ğe ne ak ta ra rak de ği şi mi göz lem le yi niz. Ve ri le ri ni zi De ğer len di ri niz 1. Et kin lik sü re sin ce be sin mad de le ri ne gi bi değişimlere uğ ra dı? 2. Et kin lik te kul lan dı ğı nız plas tik tor ba, in ce ço rap ve kâ ğıt hav lu nun vü cu du nuz da ki han gi or gan la rı tem sil et ti ği ni tah min edi niz. So nu ca Va rı nız Ye di ği niz be sin le rin vü cu du nuz da de ği şi me uğ ra ma sı nın ne de ni nedir? Tar tı şı nız. Yap tı ğı nız et kin lik te ki göz lem le ri ni ze da ya lı ola rak ye di ği niz bir sand vi çin vü cu du nuz da uğ ra dı ğı de ği şim le ri dü şü nü nüz. Be sin le rin içer dik le ri pro te in, yağ ve kar bon hid rat la rın vü cu du nu za sağ la dı ğı ya rar la rı bi li yor su nuz. Bu mad de ler doğ ru dan ka na ge çe bi lir mi? Ka nı mı za ge çen mad de le rin kü çük mo lekül ler hâ lin de ol ma sı ge rek li dir. Oy sa pro te in, yağ ve kar bon hid rat gi bi be sin içe rik le ri bü yük mo le kül lü dür. Ye di ği miz be sin le rin vü cu du mu za ya rar lı hâ le ge le bil me si için de ği şi me uğ ra ma sı ge re kir. İş te be sin le rin vü cudu muz da ka na ka rı şa bi le cek ka dar kü çük par ça la ra ay rıl ma sı nı sağ la yan iş lem le rin ta ma mı na sin di rim adı ve ri lir. Vü cu du muz da sin di rim le gö rev li ya pı ve or gan lar sin di rim sis te mi ni oluş tu rur. Sin di rim sis te mi, ağız la baş la yan ve anüs ile so na eren iki ucu açık bir bo ru gi bi dir. 3 4 s. 12 s. 13 15
Yap tı ğı nız et kin lik te be sin le ri el le ri niz le ovuş tu ra rak ve eze rek de ği şi me uğ rat tı nız. Aca ba be sin ler sin di rim sis te mi miz de de bu na ben zer şe kil de de ği şi me uğ ru yor ola bi lir mi? Çiğ ne me ve kas ha re ket le ri nin, be sin le ri ben zer şe kil de par ça la dı ğı nı söy le ye bi lir mi yiz? Be sin le rin fi zik sel ola rak kü çük par ça la ra ay rıl ma sı fi zik sel (me ka nik) sin di rim ola rak bi li nir. Fa kat fi zik sel sin di rim so nu cu be sin ler ka na ka rı şa cak ka dar kü çük par ça la ra ay rı la maz. Bu nun için be sin le rin kim ya sal sin di ri me uğ ra ma sı ge re kir. Kim ya sal sin di rim, be sinle rin en zim adı ve ri len sal gı lar yar dı mıy la par ça lan ma sı dır. En zim ler, be sin mad de le ri nin kü çük mo le kül le re ay rıl ma sı nı sağ lar. Böy le ce kim ya sal sin di ri mi ta mam la nan be sin ler, ka na ge çe rek hüc re le re ta şı na bi lir. Fi zik sel sin di ri min kim ya sal sin di rim de ne gi bi bir et ki si ola ca ğı nı dü şü nü yor su nuz? Sin di ri min ta mam lan ma sı ve ye di ği niz be sin le rin hüc re le re ge çe bi le cek du ru ma ge le bil me si için sin di rim sis te mi nin ba zı bö lüm le ri özel ya pı lar ka zan mış tır. Fi zik sel ve kim ya sal sin di rim, sin di rim sis te min de ki çe şit li ya pı ve or gan la rın iş bir li ği ile ger çek le şir. Aşa ğı da ki gör se li dik kat le in ce le ye rek sin di rim sis te mi ni oluş tu ran ya pı ve or gan la rı gös te ri niz. 1 Ağız: Be sin le rin fi zik sel sin di ri mi bu ra da baş lar. Be sinler, ağız da diş ve dil yar dı mıyla çiğ ne nir ve tü kü rük bez leri ta ra fın dan üre ti len tü kü rük sı vı sı ile ka rış tı rı la rak ıs la tı lır. Tü kü rük, be si nin yu tul ma sı nı ko lay laş tı rır. Tü kü rük sı vı sın da bu lu nan bir en zim ile kar bonhid rat la rın kim ya sal sin di ri mi baş lar. 3 Ye mek Bo ru su: Ye mek bo ru su nun ya pı sın da bu lu nan kaslar kasılıp gevşeyerek be sin le rin mi de ye ile til mesi ni sağ lar. 5 İn ce Ba ğır sak: Sin di rim siste mi nin en uzun bö lü mü dür. Sindi rim için hem in ce ba ğır sa ğın hem de bu ra ya ka nal lar la dö külen ka ra ci ğer ve pan krea sın salgı la rı kul la nı lır. Yağ la rın kim yasal sin di ri mi bu ra da baş lar. Yağ, pro te in ve kar bon hid rat sin di rimi in ce ba ğır sak ta ta mam la nır. Böy le ce bü yük mo le kül ler ka na ge çe bi le cek ka dar kü çük mo lekül le re ay rıl mış olur. Sin di ri mi ta mam lan mış bu be sin içe rik leri in ce ba ğır sak lar dan emi le rek ka na ge çer. 16 7 Anüs: Be sin madde le ri nin sin di ril me yen bö lü mü, ka lın ba ğır sağın son kıs mı olan anüsten sin di rim atı ğı ola rak uzak laş tı rı lır. 2 Yu tak: Ağız boş lu ğu, yu tak ile hem ye mek hem de so luk bo ru su na açı lır. Yu tak, yut kun ma sı ra sın da so luk bo ru su nu ka pa ta rak be sinle rin ye mek bo ru su na ile til me si ni sağ lar. 4 Mi de: Sin di rim sis te mi ni bir bo ru gi bi dü şü nür sek mi de bu bo ru nun en ge niş kıs mı dır. Mi de de be sin ler, mi de kas ları nın ha re ke ti ile fi zik sel olarak sin di ri lir ken bir ta raf tan da mi de nin üret ti ği sal gı lar bu ka rı şı ma ek le nir. Mi de sal gıla rın da ki asit ve en zim ler prote in le rin kim ya sal sin di ri min de gö rev li dir. Pro te in le rin sin di ri mi mi de de baş lar. 6 Ka lın Ba ğır sak: İn ce ba ğır sak ka dar uzun de ğil dir ve iç yü ze yinde gi rin ti ve çı kın tı lar bu lun maz. Ka lın ba ğır sak ta sin di rim ol maz. Sin di ril me miş be sin ler de ka lan su ve mi ne ral ler emi le rek ka na ge çer. Böy le ce sin di rim atık la rı po sa hâ li ne ge ti ri lir ve anü se ile ti lir. Ay rı ca ka lın ba ğır sak ta ya şa yan bak te ri ler, vü cu du mu zun ih ti yaç duy du ğu ba zı vi ta min le ri üre tir. 5 s. 13
Sin di rim sis te mi ni gös te ren şe ma da, sin di rim sis te mi ni oluş tu ran or gan lar dan baş ka ya pı ve or gan lar fark et ti niz mi? Bu ya pı ve or gan la rın sin di rim de ki ro lü ne ola bi lir? Yan da ki gör sel de ve ri len ka ra ci ğer ve pan kre as sal gı la rıy la sin di ri me yar dım cı olan or gan lar dır. Bu or gan lar, sal gı la rı nı bi rer ka nal la in ce ba ğır sa ğa gön de re rek sin di rim ola yı na yar dım cı olur. Ka ra ci ğer : Saf ra adı ve ri len bir sal gı üre tir. Saf ra için de bu lu nan tuz lar, yağ la rın fi zik sel ola rak par ça lanma sı nı sağ lar. Saf ra, saf ra ke se sin de de po la na rak bir ka nal ile in ce ba ğır sa ğa gön de ri lir. Saf ra kesesi Pan kre as : Pan krea sın sal gı la dı ğı pan kre as öz su yu için de pro te in, yağ ve kar bon hid rat la rı sin di ren en zim ler var dır. Pan kre as öz su yu bir ka nal ile in ce ba ğır sa ğa gön de ri lir. İnce bağırsak 6 s. 14 Yu ka rı da ki şe ma yı dik kat le in ce le yi niz. Be sin içe rik le ri nin, ken di le ri ni oluş tu ran kü çük mo le kül le re par çalan ma sı han gi mad de ile sağ la nı yor? Mi de, ağız ve in ce ba ğır sak ta bu lu nan en zim le rin fark lı be sin mad de le ri ne et ki ede bil di ği ne dik kat et ti niz mi? En zim ler, vü cu du muz ta ra fın dan üre ti le rek bir çok fark lı gö rev de kul la nı lan mo le kül ler dir. Sin di rimde gö rev li en zim ler sin di rim en zim le ri adı nı alır. Sin di rim en zim le ri bü yük mo le kül lü be sin içe rik le ri nin kü çük mo le kül le re dö nüş tü rül me si ni sağ lar. Yu ka rı da ki şe ma da pro te in, yağ ve kar bon hid rat la rın en zim ler ara cı lı ğıy la kü çük mo le kül le re dö nü şü mü nü dik kat le in ce le yi niz. 17
Yan da ki şe ma da be sin içe rik le ri sem boller le tem sil edil mek te dir. Her bir be sin içeri ği nin sin di ri mi nin sin di rim sis te mi nin han gi bö lü mün de baş la dı ğı nı ve ta mam lan dı ğı nı şe ma üze rin de gös te ri niz. Şe ma yı in ce le ye rek han gi ya pı ve or gan lar dan sal gı la nan en zim le rin hangi be sin içe rik le ri ne et ki et tik le ri ni açık la yı nız. Şe ma da ay rı ca be sin le rin in ce ba ğır sak tan ka na ve kan dan da vü cut hüc re le ri ne ge çi şi gös te rilmiş tir. Han gi be sin içe rik le ri in ce ba ğır sak tan ka na ge çer? İn ce ba ğır sak yü ze yi nin gi rin ti li çı kın tı lı ol ma sı nın ya ra rı ne ola bi lir? Han gi be sin ler ka lın ba ğır sak tan emi lir? Kar bon hid rat la rın sin di ri mi nin ağız da başla dı ğı nı öğ ren di niz. Mi de ye ula şan kar bon hidrat lar, bu ra da de ği şik li ğe uğ ra ma dan in ce ba ğır sa ğa ge çer ve bu be sin le rin sin di ri mi ta mam la nır. Pro te in ler ise mi de de kim ya sal ola rak sin di ril me ye baş lar 7 ve in ce ba ğır sak lar da ken di le ri ni oluş tu ran da ha kü çük mo le kül le re par ça la nır. s. 15 8 s. 16 Yağ la rın kim ya sal sin di ri mi de in ce ba ğır sak ta baş lar ve ta mam la nır. Böy le ce bü tün be sin le rin içe rik le ri nin in ce ba ğır sak yü ze yin den ka na ge çe bi le cek ka dar kü çük par ça la ra ay rıl dı ğı nı fark et ti niz mi? Be sin içe rik le ri nin ka na geç me si ne emi lim de nir. Yu ka rı da ki şe ma da gör dü ğü nüz gi bi in ce ba ğır sak yü ze yin de bu lu nan par mak şek lin de ki bu çı kın tı lar vil lus adı nı alır. Bu ya pı lar in ce ba ğır sa ğın iç yü zey ala nı nı ge niş le te rek da ha faz la madde nin emi li mi ni sağ lar. Ka lın ba ğır sak ta be sin ar tık la rın da ki faz la su ve mi ne ral ler emi le rek ka na ge çer. Po sa hâ li ne ge ti ri len dış kı, ka lın ba ğır sak ta iler le ye rek anüs ten dı şa rı atı lır. Böy le ce yi ye cek le rin sin di rim sis te min de yak la şık 8-12 sa at sü ren yol cu lu ğu ta mam la nır. Sindirim Sistemimizin Sağlığı Siz hiç ka rın ağ rı sı, is hal, kus ma gi bi ra hat sız lık lar ge çir di niz mi? Bu şi kâ yet ler, sin di rim sis te mi ile il gi li bir has ta lı ğın be lir ti le ri ola bi lir mi? Bes len me alış kan lık la rı nı zın sin di rim sis te mi ni zi na sıl et ki le di ği ni hiç dü şün dünüz mü? Vü cu du nu zun sağ lık lı ça lı şa bil me si, bü yü me niz ve ge liş me niz de bu ka dar önem li olan sin di rim sis temi ni zin sağ lı ğı nı ko ru mak için ne ler yap ma lı sı nız? Araştıralım ve Paylaşalım Sin di rim sis te mi ni zin sağ lı ğı nı et ki le yen olum lu ve olum suz et ken ler ne ler dir? Bir haf ta bo yun ca ye di ği niz yi ye cek le rin bir lis te si ni oluş tu ru nuz. Lis te ni zi oluş turur ken her öğü nün sa ati ni, han gi yi ye cek ten ne ka dar ye di ği ni zi ve öğün ara la rın da yi yip iç tik le ri ni zi ya zı nız. Lis te ni zi ta mam la dık tan son ra bes len me alış kan lık la rı nın sin di rim sis te mi üze rin de ki olum lu ve olum suz etkile ri ni sı nıf ar ka daş la rı nız la tar tı şı nız. 9 s. 17 Elif in iki gün dür kar nı ağ rı yor. Siz ce Elif in ka rın ağ rı sı nın ne de ni ne ola bi lir? Han gi sin di rim sis te mi has ta lık la rı nı bi li yor su nuz? Sı nı fı nız da ya da çev re niz de bu has ta lık la ra ya ka la nan kim se var mı? 18