Yrd.Doç.Dr. Meltem SARIBEYOĞLU SKALAR Marmara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Milletlerarası Hukuk Anabilim Dalı Öğretim Üyesi ULUSLARARASI HUKUK VE SÜRDÜRÜLEBİLİR KALKINMA Kavram, İlkeler ve Yargısal Uygulama İstanbul - 2015
Yayın No : 3212 Hukuk Dizisi : 1571 1. Baskı - Nisan 2015 - İSTANBUL ISBN 978-605 - 333-274 - 9 Copyright Bu kitab n bu bas s n n Türkiye deki yay n haklar BETA Bas m Yay m Da t m A.fi. ye ait tir. Her hak k sak l d r. Hiç bir bö lü mü ve pa rag ra f k s men ve ya ta ma men ya da özet halinde, fotokopi, faksimile veya baflka herhangi bir flekilde ço alt lamaz, da t lamaz. Normal ölçüyü aflan iktibaslar yap lamaz. Normal ve kanunî iktibaslarda kaynak gösterilmesi zorunludur. Dizgi : Beta Bas m A.fi. Bask -Cilt : Birlik Fotokopi Baskı Ozalit ve Büro Malz. San. Tic. Ltd. fiti. Yıldız Mah. Çırağan Cad. No: 5 1 Nolu Mağaza Beşiktaş/ ST. Tel: (0-212) 269 30 00 (Sertifika No. 20179) Kapak Tasar m : Veysel Coşkun Beta BASIM YAYIM DA ITIM A.Ş. (Sertifika No. 16136) Narl bahçe Sokak No. 11 Ca alo lu - STANBUL Tel : (0-212) 511 54 32-519 01 77 Fax: (0-212) 513 87 05-511 36 50 www.betayayincilik.com
Gerçek barış adalet olmadan imkânsızdır. Adaletin başlıca unsuru ekonomik adalettir. Ekonomik adalet sürdürülebilir kalkınma olmadan imkânsızdır. Sürdürülebilir kalkınma bu nedenle barışın önemli bir önkoşuludur. Eğer barış uluslararası hukukun vazgeçilmez bir amacı ise sürdürülebilir kalkınma uluslararası hukuk tarafından en önemli hedefine ulaşmakta vazgeçilmezdir. * C.G. Weeramantry ** * True peace is impossible without justice. A principal element of justice is economic justice. Economic justice is impossible without sustainable development. Sustainable development is thus an important prerequisite to peace. If peace is an indispensable object of international law, sustainable development is indispensable to the attainment by international law of its most important goal. ** WEERAMANTRY, C.G., Universalising International Law, Martinus Nijhoff Publishers, Leiden/Boston, 2004, s. 447.
ÖNSÖZ Sürdürülebilir kalkınma kavramı 1987 Brundtland Komisyonu Raporu ile çevre ve kalkınma tartışmalarına yön veren bir kavram olarak ortaya çıkmış ve Birleşmiş Milletler Çevre ve Kalkınma Konferansı sonunda uluslararası toplumca oybirliğiyle kabul edilen 1992 Rio Bildirgesi nin temel taşı haline gelmiştir. Kavramın, çatışan yararları ekonomik kalkınma, insan hakları ve çevresel koruma uzlaştırması beklentisi, sonraki yıllarda devam etmiştir. Nihayet, 2015-sonrası dönemde Sürdürülebilir Kalkınma Hedeflerinin tasarlanmasıyla, sürdürülebilir kalkınma, uluslararası siyasetin merkezine yerleşmektedir. Yeni oluşan kavram ve kavramın etrafında şekillenen yeni hukuk ve siyaset araçları, antlaşmalar ve mekanizmalar uluslararası hukukçuların da sürece dâhil olmasını sağlamıştır. Sürdürülebilir Kalkınma ve Uluslararası Hukuk: Kavram, İlkeler ve Yargısal Uygulama, sürdürülebilir kalkınmanın, klasik anlamda uluslararası hukukun kaynakları arasında sınıflandırılmasına gerek olmaksızın, uluslararası hukukun bir parçası haline geliş sürecini anlatmaktadır. Gerçekten yargısal uygulamadan çok sayıda örnek sürdürülebilir kalkınmanın uluslararası hukukta giderek önem kazandığını göstermektedir. Sürdürülebilir Kalkınma ve Uluslararası Hukuk: Kavram, İlkeler ve Yargısal Uygulama nın araştırmacılara ve akademisyenlere yararlı olmasını ve Türk hukuk literatüründe, çevresel korumanın uluslararası hukukun diğer alanlarıyla entegrasyonunu konu alan çalışmalara katkıda bulunmasını dilerim. Marmara Üniversitesi Hukuk Fakültesi nde çalışma sürecime destek veren tüm meslektaşlarıma ve huzurlu çalışma ortamımız için Milletlerarası Hukuk Anabilim Dalı Başkanımız Prof.Dr. Selami Kuran a teşekkürlerimi sunarım. Kendisinin manevi desteğini her zaman hissetmek bana çok yardımcı oldu. Özellikle, Sürdürülebilir Kalkınma ve Uluslararası Hukuk: Kavram, İlkeler ve Yargısal Uygulama yı yayımlanmasından önce okuyarak bana değerli tavsiyelerini ileten arkadaşlarım ve meslektaşlarım, Yrd.Doç.Dr. Derya Aydın Okur, Yrd.Doç.Dr. Halil Rahman Başaran ve Yrd.Doç.Dr. Oya Boyar a ne kadar teşekkür etsem yetersiz kalır. Ayrıca, bazı ulaşamadığım kaynakları temin etmeme yardımcı olan Ar.Gör. Firdevs Şeyda Türkay a da teşekkür ederim. Kitabın yazımı süresince benden her tür beklentilerini askıya alan aileme ve sevgili eşim Boštjan a özel-
VI likle minnettarım. Son olarak, Sürdürülebilir Kalkınma ve Uluslararası Hukuk: Kavram, İlkeler ve Yargısal Uygulama yı büyük bir özenle yayıma hazırlayan Beta Yayıncılık ın yöneticisi Seyhan Satar a ve mensupları Nur Baylav ve Veysel Coşkun a emekleri için teşekkür ederim. İstanbul, 16 Mart 2015 Yrd.Doç.Dr. Meltem Sarıbeyoğlu Skalar
İÇİNDEKİLER Önsöz...V Karar Dizini... XI Kısaltmalar...XVII Giriş...1 I. Kitabın Kapsamı...1 II. Kitabın Amacı ve İçeriği...5 III. Bazı Terimlere İlişkin Kısa Açıklama...7 BİRİNCİ BÖLÜM ULUSLARARASI HUKUKTA SÜRDÜRÜLEBİLİR KALKINMA KAVRAMI I. Sürdürülebilir Kalkınma Kavramının Ortaya Çıkışı...17 A. Tarihsel Gelişim...17 B. Başlıca Belgeler...21 1. Stockholm Bildirgesi...21 2. Brundtland Raporu...25 3. Rio Konferansı ve Bildirgesi...29 4. Gündem 21...33 5. Rio Konferansı Sonrası Johannesburg Konferansı Öncesi Gelişmeler...36 a. Kalkınma Hakkı ve 1993 Dünya İnsan Hakları Konferansı...39 b. 1997 Birleşmiş Milletler Genel Kurul Özel Oturumu...46 c. 2000 Birleşmiş Milletler Binyıl Kalkınma Hedefleri...47 d. Dünya Ticaret Örgütü ve 2001 Doha Kalkınma Turu...48 e. Monterrey Uzlaşması...53 6. Johannesburg Belgeleri...54
VIII 7. 2005 Dünya Zirvesi Sonuç Belgesi...59 8. Rio+20: Birleşmiş Milletler Sürdürülebilir Kalkınma Konferansı...60 II. Sürdürülebilir Kalkınmanın Uluslararası Hukukta Statüsü...65 A. Yumuşak Hukuk Belgelerinde Sürdürülebilir Kalkınma...65 B. Uluslararası Antlaşmalarda Sürdürülebilir Kalkınma...68 C. Uluslararası Yargı Kararlarında Sürdürülebilir Kalkınma...83 D. Öğretide Sürdürülebilir Kalkınma...87 İKİNCİ BÖLÜM SÜRDÜRÜLEBİLİR KALKINMAYA İLİŞKİN ULUSLARARASI HUKUK İLKELERİ I. İlkelerin Kapsamı...99 II. Sürdürülebilir Kalkınmaya İlişkin Genel İlkeler... 103 A. Uluslararası Ekonomik İlişkilerde Hukukun Üstünlüğü... 103 B. İşbirliği Yükümlülüğü... 104 C. İnsan Haklarının Gözetilmesi İlkesi... 108 III. Sürdürülebilir Kalkınmaya İlişkin Yeni Delhi Bildirgesi İlkeleri... 110 A. Devletlerin Doğal Kaynakların Sürdürülebilir Kullanımını Sağlamak Görevi... 110 B. Hakkaniyet İlkesi ve Yoksulluğun Ortadan Kaldırılması... 118 C. Ortak Ama Farklılaştırılmış Sorumluluklar İlkesi... 125 D. İnsan Sağlığı, Doğal Kaynaklar ve Ekosistemlere İhtiyatlı Yaklaşım İlkesi... 134 E. Kamu Katılımı İlkesi ve Bilgiye ve Adalete Erişim... 147 F. İyi Yönetim İlkesi... 156 G. Özellikle İnsan Hakları ve Sosyal, Ekonomik ve Çevresel Amaçlara İlişkin Olarak Entegrasyon ve Karşılıklı-İlişki İlkesi... 163
IX ÜÇÜNCÜ BÖLÜM YARGISAL UYGULAMA: ULUSLARARASI YARGISAL VE YARGISAL-BENZERİ KARARLARDA SÜRDÜRÜLEBİLİR KALKINMA I. Uluslararası Adalet Divanı... 171 II. Uluslararası Deniz Hukuku Mahkemesi... 183 III. Sürekli Hakemlik Mahkemesi... 189 IV. Ticaret ve Yatırım Uyuşmazlıkları... 193 A. Dünya Ticaret Örgütü Temyiz Organı... 193 B. Uluslararası Yatırım Uyuşmazlıkları Çözümü: ICSID ve NAFTA... 200 V. Bölgesel İnsan Hakları Mekanizmaları... 207 A. Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi... 207 B. Amerikalılar-arası İnsan Hakları Komisyonu ve Mahkemesi... 223 C. Afrika İnsan ve Halkların Hakları Komisyonu... 230 Sonuç... 238 Kaynakça... 243
KARAR DİZİNİ **** Uluslararası Adalet Divanı Construction of a Road in Costa Rica along the San Juan River (Nicaragua v. Costa Rica); Certain Activities Carried Out by Nicaragua in the Border Area (Costa Rica v. Nicaragua), Provisional Measures, Order of 13 December 2013, I.C.J. Reports 2013, p. 398... 183 Fisheries Jurisdiction (Federal Republic of Germany v. Iceland), Merits, Judgment, I.C.J. Reports 1974, p. 175... 105 Fisheries Jurisdiction (United Kingdom v. Iceland), Merits, Judgment, I.C.J. Reports 1974, p. 3... 105 Gabčikovo-Nagymaros Projesi Davası (Macaristan/ Slovakya), I.C.J Reports 1997, p. 7...112, 137, 166, 171, 191, 217, Kasikili/Sedudu Island (Bostwana/Namibia), Judgment, I. C. J. Report. 1999, p. 1045... 176 Legality of the Threat or Use of Nuclear Weapons, Advisory Opinion, I.C.J. Reports 1996, p. 226...112, 122, 171 Pulp Mills on the River Uruguay (Argentina v. Uruguay), Judgment, I.C.J. Reports 2010, p. 14... 112, 138, 178, 186 Pulp Mills on the River Uruguay (Argentina v. Uruguay), Provisional Measures, Order of 13 July 2006, I.C.J. Reports 2006, p. 113...112, 179, 181 Request for an Examination of the Situation in Accordance with Paragraph 63 of the Court s Judgment of 20 December 1974 in the Nuclear Tests (New Zealand v. France) Case, I. C. J. Reports 1995, p. 288...121, 137 * Yargısal ve yargısal-benzeri organların kitapta yer verilen tüm karar, rapor veya danışma görüşleri bu başlık altında listelenmiştir.
XII Uluslararası Deniz Hukuku Mahkemesi Land Reclamation by Singapore In And Around The Straits Of Johor (Malaysia v. Singapore), Provisional Measures, Order, 8 Ekim 2003...141, 185 Minutes of The Public Sittings Held on 19 and 20 November and 3 December 2001, The MOX Plant Case (Ireland v. United Kingdom), Provisional Measures... 140 Responsibilities and obligations of States with respect to activities in the Area, Advisory Opinion, 1 February 2011, ITLOS Reports 2011...142, 185 Southern Bluefin Tuna Cases (New Zealand/Japan; Australia/Japan) Requests for provisional Measures, Order, 27 Ağustos 1999... 139 The Volga Case (Russian Federation v. Australia) ITLOS Case No. 11, (23 Dec. 2002).... 184 The MOX Plant Case (Ireland/United Kingdom) Request for provisional Measures, Order, 3 Aralık 2001...140, 184 Dünya Ticaret Örgütü Anlaşmazlıkların Halli Mekanizması ABD - Ton İthalatı Üzerinde Kısıtlamalar (United States- Restrictions on the Import of Tuna), Panel Raporu, 1991, GATT BISD 39S/155... 198 Panel Raporu, European Communities Measures Affecting the Approval and Marketing of Biotech Products, WT/ DS291/R, 29 Eylül 2006... 144 Temyiz Organı Raporu (Report of the Appellate Body), United States-Import Prohibition of Certain Shrimp and Shrimp Products, WT/DS58/AB/R, 12 Ekim 1998... 193 Temyiz Organı Raporu (Report of the Appellate Body), United States-Import Prohibition of Certain Shrimp and Shrimp Products; Recourse to Article 21.5 of the DSU by Malaysia, WT/DS58/AB/RW, 22 Ekim 2001... 193 United States Import Prohibition of Certain Shrimp and Shrimp Products, Report of the Panel, WT/DS58/R, 15 Mayıs 1998... 195
XIII Yatırım Uyuşmazlıkları Biwater Gauff (Tanzania) Ltd. v. United Republic of Tanzania, ICSID Case No. ARB/05/22, Award, 24 Temmuz 2008... 206 Metalclad Corporation v. United Mexican States, (ICSID Case No. ARB(AF)/97/1), Award, 30 August 2000, ICSID Review, 16 (2001), no. 1... 202 Methanex Corporation v. United States of America, NAFTA, Decision of the Tribunal on Petitions from Third Persons to Intervene as Amicus Curiae, 15 Ocak 2001...201, 203 Suez v Argentina, ICSID Case No ARB/03/17, Order in Response to a Petition for Participation as Amicus Curiae, 17 March 2006... 205 Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi Balmer-Schafroth ve Diğerleri/İsviçre, (Judgment), 67\1996\686\876, 26 Ağustos 1997... 144 Budayeva ve Diğerleri/Rusya, (Judgment) 15339/02, 21166/02, 20058/02, 11673/02 ve 15343/02, 20 Mart 2008... 218 Demir ve Baykara/Türkiye, Büyük Daire (Judgment) 34503/97, 12 Kasım 2008... 217 Dubetska ve Diğerleri/Ukrayna, (Judgment) 30499/03, 10 Şubat 2011... 214 Fadeyeva/Rusya, (Judgment) 55723/00, 9 Haziran 2005...213, 216 Fredin/İsveç (No 1), (Judgment) 12033/86, 18 Şubat 1991... 221 Giacomelli/İtalya, (Judgment) 59909/00, 2 Kasım 2006... 216 Guerra ve Diğerleri/İtalya, Büyük Daire (Judgment) 14967/89, 19 Şubat 1998... 152, 155, 210, 216 Hamer/Belçika, (Judgment) 21861/03, 27 Kasım 2007... 222 Hatton ve Diğerleri/Birleşik Krallık, Büyük Daire (Judgment) 36022/97, 8 Temmuz 2003... 155, 210, 211, 213 Kyrtatos/Yunanistan, (Judgment) 41666/98, 22 Mayıs 2003...211, 213, 222 Ledyayeva, Dobrokhotova, Zolotareva ve Romashina/Rusya, (Judgment) 53157/99, 53247/99, 53695/00 ve 56850/00, 26 Ekim 2006.. 214
XIV López Ostra/Spain, (Judgment) 16798/90, 9 Aralık 1994...153, 208, 212 Marckx/Belçika, (Judgment) 6833/74, 13 Haziran 1979... 209 Öneryıldız/Türkiye, Büyük Daire (Judgment) 48939/99, 30 Kasım 2004... 218 Posti ve Rahko/Finlandiya, (Judgment) 27824/95, 24 Eylül 2002... 221 Powell ve Rayner/Birleşik Krallık, (Judgment) 9310/81, 21 Şubat 1990... 210 Taşkın ve Diğerleri/Türkiye, (Judgment) 46117/99, 10 Kasım 2004...154, 216 Tătar/Romanya, (Judgment) 67021/01, 27 Ocak 2009...145, 217 Amerikalılar-arası İnsan Hakları Komisyonu ve Mahkemesi Community of San Mateo de Huanchor and it s members v. Peru, Case 504/03, Report No. 69/04, Inter-Am. C.H.R., OEA/Ser.L/V/II.122 Doc. 5 rev. 1 at 487 (2004)... 144 Maya Indigenous Communities of the Toledo Dist. v. Belize, Case 12.053, Inter-Am. Comm n H.R., report No. 40/04, OEA/Ser.LN/II.122 doc. 5, rev. 1, n.123 (Oct. 12, 2004)... 226 Mayagna (Sumo) Awas Tingni Community v. Nicaragua, Inter-Am. Court Hum. Rts (ser. C) No. 79 (Aug. 31, 2001)... 227 Saramaka People v. Suriname, Inter-Am. Ct. Hum. Rts. (ser. C) No. 172 (Nov. 28, 2007)... 228 Yanomami v. Brazil, Case 7615 (Brazil), 1984 1985 Annual Report of the Inter-American Commission on Human Rights 24, OEA/Ser.L/V/II.66, doc. 10, rev. 1 (1985)... 225 Afrika İnsan ve Halkların Hakları Komisyonu Centre for Minority Rights Development (Kenya) and Minority Rights Group International on behalf of Endorois Welfare Council v Kenya. Afr. Comm n HPR, Case 276/2003 (Feb. 4, 2010)... 235 The Social and Economic Rights Action Center and the Center for Economic and Social Rights v. Nigeria ( Ogoniland ), African Commission on Human and Peoples Rights, Comm. No. 155/96 (2001)... 233
XV Hakemlik Mahkemeleri Fur Seal Arbitration, (Bering Sea Tribunal of Arbitration), 1895... 17, 84 Gentini Case (Italya/Venezüela), MCC, 1903... 101 Iron Rhine ( Ijzeren Rijn ) Railway (the King- dom of Belgium and the Kingdom of the Netherlands), Permanent Court of Arbitration, 24 May 2005...166, 190 Island of Palmas case (Netherlands, USA), 4 April 1928... 112 Lake Lanoux Arbitration (Fransa/İspanya), Arbitral Tribunal, 16 Kasım 1957... 84... Trail smelter case (United States, Canada), 16 April 1938 and 11 March 1941... 84, 112
KISALTMALAR AB ABAD ABD AÇG AfB AGİT AİHM AİHS AKAS ASEAN AT BÇS Bkz. BM BMDHS BMİDÇS CARICOM CARU CSD CTE ÇED Çev. Avrupa Birliği Avrupa Birliği Adalet Divanı Amerika Birleşik Devletleri Açık Çalışma Grubu Afrika Birliği Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi Avrupa Konseyi Antlaşmaları Serisi Güneydoğu Asya Ulusları Birliği Şartı (Charter of the Association of Southeast Asian Nations) Avrupa Toplulukları Biyolojik Çeşitlilik Sözleşmesi Bakınız Birleşmiş Milletler Birleşmiş Milletler Deniz Hukuku Sözleşmesi Birleşmiş Milletler İklim Değişikliği Çerçeve Sözleşmesi Karayipler Topluluğu ve Ortak Pazarı (Caribbean Community and Common Market) Uruguay Nehri İdare Komisyonu (Administrative Commission of the River Uruguay) Birleşmiş Milletler Sürdürülebilir Kalkınma Komisyonu (United Nations Commission for Sustainable Development Ticaret ve Çevre Komitesi (Committee on Trade and Environment) Çevresel Etki Değerlendirme Çeviren
XVIII Der. DTÖ Ed. FAO GATT GEF Ibid. IBRD ICSID ILA IMF IMO Infra ITLOS JPOI Loc. cit. Derleyen Dünya Ticaret Örgütü Editör Gıda ve Tarım Örgütü (Food and Agriculture Organization) Gümrük Tarifeleri ve Ticaret Genel Anlaşması (General Agreement on Tariffs and Trade) Küresel Çevre Kuruluşu (Global Environment Facility) Aynı yerde Uluslararası İmar ve Kalkınma Bankası (International Bank for Reconstruction and Development) Yatırım Uyuşmazlıklarının Çözümü İçin Uluslararası Merkez (International Centre for Settlement of Investment Disputes) Uluslararası Hukuk Derneği (International Law Association) Uluslararası Para Fonu (International Monetary Fund) Uluslararası Denizcilik Örgütü (International Maritime Organization) Aşağıda m. madde NAFTA NIEO OECD OSPAR s. sayfa Supra UAD UDHM International Tribunal for the Law of the Sea Johannesburg Eylem Planı (Johannesburg Plan of Implementation) Yukarıda belirtilen yer Kuzey Amerika Serbest Ticaret Anlaşması Yeni Uluslararası Ekonomik Düzen (New International Economic Order) Ekonomik İşbirliği ve Kalkınma Örgütü (Organisation for Economic Co-operation and Development) Kuzey-Doğu Atlantik in Deniz Çevresinin Korunması için Sözleşme (Convention for the Protection of the Marine Environment of the North-East Atlantic) Yukarıda Uluslararası Adalet Divanı Uluslararası Deniz Hukuku Mahkemesi
XIX UNCED UNCLOS UNDP UNEP UNESCO vb. vd. Vol. WCED WEHAB WHO WSSD Birleşmiş Milletler Çevre ve Kalkınma Konferansı (United Nations Conference on Environment and Development) United Nations Convention on the Law of the Sea Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı (United Nations Development Programme) Birleşmiş Milletler Çevre Programı (United Nations Environment Programme) Birleşmiş Milletler Eğitim, Bilim ve Kültür Örgütü (United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization) ve benzeri ve devamı Volume Dünya Çevre ve Kalkınma Komisyonu (World Commission on Environment and Development) Su, enerji, sağlık, tarım ve biyolojik çeşitlilik Dünya Sağlık Örgütü (World Health Organization) Sürdürülebilir Kalkınma Dünya Zirvesi (World Summit on Sustainable Development)