Prof. Dr. A. Ayşen Kaya - Berna Canlı

Anadolu Üniversiesi Sosyal Bilimler Dergisi Anadolu Universiy Journal of Social Sciences Türkiye ye Yönelik Uluslararası Turizm Talebinin Belirleyenleri: Panel Veri Yaklaşımı The Deerminans of Inernaional Tourism Demad For Turkey: A Panel Daa Approach Prof. Dr. A. Ayşen Kaya - Berna Canlı Öz Bu çalışmanın amacı, Türkiye ye yönelik uluslararası urizm alebinin belirleyicilerini araşırmakır. Bu nedenle 1990-2010 ve 1990-2008 dönemleri için seçilmiş 24 OECD ülkesinden Türkiye ye yönelik uluslararası urizm alebi, panel veri yönemi kullanılarak ahmin edilmişir. Seçilen her OECD ülkesinden Türkiye ye gelen uris sayısı bağımlı değişken, gelir düzeyi ve göreli fiya düzeyi açıklayıcı değişkenler olarak alınmışır. Ayrıca Türk urizmine rakip olarak seçilen Yunanisan, İspanya ve Porekiz in ikame ekisini ölçmek için bu ülkelerin fiya değişkenleri modele dahil edilmişir. Aynı zamanda Marmara Depremi nin ekisini ölçmek için 1999 yılı kukla değişkeni kullanılmışır. Elde edilen bulgular, OECD ülkelerinden Türkiye ye yönelik uluslararası urizm alebini belirlemede gelirin önemli bir değişken olduğunu gösermişir. OECD ülkelerinin gelir düzeyinin arması Türkiye ye yönelik urizm alebini arırmakadır. Göreli fiya düzeyi değişkeninin kasayısı beklenilenin aksine negaif çıkmışır. Porekiz in ikame ekisinin yüksek ve poziif, Yunanisan ın ikame ekisinin negaif olduğu gözlenirken İspanya için ise elde edilen bulgular anlamlı bulunmamışır. Anahar Kelimeler: Uluslararası Turizm Talebi, OECD Ülkeleri, Panel Veri Yönemi Absrac The purpose of his sudy is o invesigae he deerminans of he inernaional ourism demand o Turkey. For his purpose, he ourism demand from seleced 24 OECD counries o Turkey is esimaed by using panel daa approach for he period of 1990-2010 and 1990-2008. The ouris arrival from each seleced OECD counry is used for dependen variable, and income level and relaive price level are used for he explanaory variables in order o explain he ourism demand. Moreover, he price variables of Greece, Spain and Porugal are added o measure he subsiuion effec. A he same ime, dummy variable is used o invesigae he effec of he Marmara earhquake for 1999. The empirical resuls show ha income variable is a significan variable explaining inernaional ourism demand o Turkey from OECD counries. Also, as he level of income increases, ourism demand increases. Relaive price variable is negaive even hough i is expeced posiive. The subsiuion effec of Porugal is posiive and high while he subsiuion effec of Greece is negaive. A he same ime he subsiuion effec of Spain is saisically insignifican. Keywords: Inernaional Tourism Demand, OECD Counries, Panel Daa Approach Giriş Turizm alebi seyaha eme iseğinde olan ve bu iseği karşılamak için yeerli gelire sahip olan insan sayısı olarak anımlanabilir. Ekonomideki diğer mal ve hizmelere yönelik alebe göre bazı farklılıklar ve değişik özellikler göserir. Turizm alebini ekileyen fakörler üç grupa oplanabilir. Birincisi, urisik mal ve hizme fiyaları, kişilerin harcanabilir geliri, uzaklık, arz kapasiesi, eknoloji gibi fakörleri içine alan ekonomik fakörlerdir. İkincisi, eğiim düzeyi, kenleşme oranı, boş zaman, meslek, hareke olanakları gibi fakörleri içinde barındıran oplumsal fakörler ve üçün- Prof. Dr. A. Ayşen Kaya, Ege Üniversiesi İİBF İkisa Bölümü, aysen.kaya@ege.edu.r Berna Canlı, Ege Üniversiesi Sosyal Bilimler Ensiüsü İkisa ABD Dokora Öğrencisi, canli.berna@gmail.com sbd.anadolu.edu.r 43

Türkiye ye Yönelik Uluslararası Turizm Talebinin Belirleyenleri: Panel Veri Yaklaşımı cüsü bunların dışında kalan zevk ve alışkanlıklar, reklam ve anıım, sağlık, erör gibi diğer fakörlerdir (İçöz, 2005:117-152; Lim, 1997: 842-845; Kozak vd., 2001: 66-75). Turisik mal ve hizmelerin urizm alanı dışında başka alanlarda çok sayıda ikamesinin olması, onların yerini kolaylıkla lüks nielikeki mal ve hizmelerin almasına sebep olur. Bu nedenle urizm alebi çok esnekir. Aynı zamanda urisik ükeime konu olan mal ve hizmeler arasında aşırı bir rekabe vardır (Olalı ve Timur, 1998: 196). Ayrıca bir ülkeye yönelik uluslararası urizm harekeleri, ülkenin dış icarei için son derece önemli olan döviz girdisini sağlayarak ülkenin döviz rezervini arırmakadır (İçöz, 2005, 235). 1980 li yıllarda oraya çıkan küreselleşme ekonomik sınırların oradan kalkmasına, dünya icareinin hızla armasına, ekonomik refahın büyük oranda yükselmesine neden olmuşur. Bu durum urizmde büyük bir alebin doğmasına uluslararası urizm harcamalarının büyük boyulara ulaşmasını sağlamışır. Aynı zamanda bilgi, ileişim ve ulaşırma eknolojisinde beklenilerin öesindeki hızlı gelişme, ekonomik ve siyasal nedenlerle genişlemiş olan urizm alebine rekabe oramı yaraarak, farklı gelir gruplarındaki ükeiciler için urizm alebini ekin hale geirmişir (DPT, 2006 3-4). Küresel urizm harekelerine bakıldığında 2005 yılında uluslararası urizm alebi 808 milyon kişi iken urizm harekelerine kaılım her geçen yıl hızla ararak 2010 yılında 940 milyon kişiye yükselmişir. 2020 yılında ise küresel urizm alebinin 1,5 milyar kişiye ulaşacağı ahmin edilmekedir. Küresel urizm alebinde en büyük pay %22 ile ABD başı çekmeke onu İspanya ve Fransa izlemekedir. Küresel urizm sekörünün 2010 yılı için, dünya isihdamına (doğrudan veya dolaylı) kakısının % 6-7 civarında olduğu ve dünyadaki üm ekonomik faaliyelere kakısının ise % 5 civarında olduğu ahmin edilmekedir. Ayrıca dünya mal ve hizme ihracaının %6 sını ve icari hizme ihracaının %30 unu oluşurmakadır (UNW- TO, 2010:1; UNWTO, 2011: 2). Dünya daki gelişmelere paralel olarak Türk urizm sekörünün de ekonomik kalkınmanın arkasındaki en önemli iici güçlerden biri olduğu söylenebilir. Sekör 2009 yılında 95.3 milyar TL ekonomik faaliyee bulunarak GSYİH nın % 10.2 sini oluşurmuşur. Bununla birlike yaklaşık 1,7 milyon kişiye isihdam yaraarak oplam isihdamın (seyaha sekörü dahil olmak üzere) % 7,2 sini sağladığı görülmekedir (Türkiye Turizm Sekörü Raporu, 2010: 3). Kısaca belirmek gerekirse urizm gelirleri ülkemiz ve diğer ülke ekonomileri için önemli bir kaynakır. Bu geliri yaraan da urizm alebidir. Ülkeler, urizm alebini yükselmek için son yıllarda büyük bir rekabein içine girmişlerdir. Türkiye de bir urizm ülkesi olarak bu rekabein içinde yer almakadır. Bu nedenle Türkiye de urizm alebi ve bu alebin belirleyenleri önemli bir araşırma konusudur. Bu çalışma buradan harekele, seçilmiş 24 OECD ülkesinden Türkiye ye yönelik olan uluslararası urizm alebinin belirleyenlerini 1990-2010 dönemi ve dünyada yaşanan küresel kriz nedeniyle son iki yıl dışlanarak alınan 1990-2008 dönemi olmak üzere iki dönem için analiz edilmişir. Giriş bölümünden sonra ikinci bölümde, uluslararası urizm harekeleri ve Türkiye de urizm sekörünün gelişimi ele alınmışır. Üçüncü bölümde, konu ile ilgili lieraür incelemesi yapılmışır. Dördüncü bölümde, kullanılan veriler ve yönem açıklanmışır. Beşinci bölümde ise ekonomerik analiz sonucunda elde edilen bulgulara yer verilmişir. Uluslararası Turizm Harekeleri ve Türkiye 1990-2010 yılları arasındaki uluslararası urizm harekeleri Grafik 1 de göserilmekedir. 1990 yılında Dünya da uluslararası uris girişleri 435 milyon kişi ve uluslararası urizm geliri de 262 milyar dolar gerçekleşmişir. 2008 yılında ise Dünya da uluslararası uris girişleri 917 milyon kişiye ve uluslararası urizm geliri de 939 milyar dolara yükselmişir. Dünya da 1990 yılından 2008 yılına kadar her iki değerde sürekli arış gözlenirken 2009 yılında yaşanan küresel kriz nedeniyle Dünya da uluslararası uris sayısı 882 milyon kişiye ve uluslararası urizm geliri 851 milyar dolara düşmüşür. Faka 2010 yılında dünya urizminden beklenin üzerinde iyileşme gerçekleşmiş ve uluslararası uris girişleri bir önceki yıla göre % 6.6 arış gösererek 940 milyon kişiye ve uluslararası urizm geliri de %4.7 arış ile 919 milyar dolara yükselmişir (UNWTO, 2011:4). 44

Cil/Vol.: 13 - Sayı/No: 1 (43-54) Anadolu Üniversiesi Sosyal Bilimler Dergisi Kaynak: UNWTO Tourism Highlighs, 2011 (www.unwo.org; Erişim: 08.11.2011). Yukarıda sözü edilen 2010 yılında 940 milyona ulaşan uluslararası uris sayısının dünyadaki dağılımı şu şekilde gerçekleşmişir. En fazla uris akışı 496.1 milyon kişi ile Avrupa ülkelerine doğru olmuş ve bundan en yüksek payı 178 milyon kişi ile Ora Avrupa ülkeleri elde emişir (UNWTO, 2011:10). Avrupa yı 197.4 milyon kişi ile Asya ve Pasifik ülkeleri ve 154.4 milyon kişi ile Amerika akip emişir. En çok uris çeken ilk on ülke sıralamasında 76.8 milyon kişi ile Fransa başa gelmeke, onu 59.7 milyon kişi ile Amerika, 55.7 kişi ile Çin, 52.7 ile İspanya ve 43.6 milyon kişi ile İalya ve 28,1 kişi ile İngilere akip emekedir. Türkiye ise 27 milyon kişi ile İngilere den sonra yedinci sırada yer almakadır. Daha sonra sırayı 26.9 milyon kişi ile Almanya, 24.6 kişi ile Malezya ve 22.4 kişi ile de Meksika izlemekedir. (UNWTO, 2011:6). Dünyadaki son on yıllık gelişmeyi görebilmek için 2000 yılında dünyadaki ilk on ülke sıralamasına bakığımızda ilk beş sıralamada 2010 yılına göre çok fazla değişme görülmemişir. İlk beş ülke sırasıyla Fransa (75.6 milyon kişi), İspanya (47.9 milyon kişi), ABD (50.9 milyon kişi), İalya (41.2 milyon kişi) ve Çin (31.2 milyon kişi) dir. Daha sonraki beş ülke ise Rusya (21.2 milyon kişi), Meksika (20.6 milyon kişi), İngilere (25.2 milyon kişi), Kanada (19.7 milyon kişi) ve Avusurya (18.0 milyon kişi) dır (UNWTO, 2002). Türkiye nin 2000 yılında en fazla uris çeken ilk on ülke içinde yer almadığı görülmüşür. 2010 yılında uluslararası urizm harekeliliğinden elde edilen oplam gelir 919 milyar dolar olarak gerçekleşmişir. En yüksek gelir elde eden ilk on ülke sıralamasında 103.5 milyar dolar ile A.B.D., başa gelmeke, onu sırasıyla 52.5 milyar dolar ile İspanya, 46.3 milyar dolar ile Fransa, 39.7 milyar dolar ile Çin ve 45.8 milyar dolar ile İalya akip emişir. Türkiye elde eiği 20.8 milyar dolar gelir ile Avusralya (30.1 milyar dolar) ve Hong Kong dan (23.0 milyar dolar) sonra onuncu sırada yer almakadır (UNWTO, 2011:6). Kısaca Türkiye nin son on yılda dünya urizmi içindeki gelişimine bakığımızda 2000 yılında gelen uris sayısı bakımından 20. sırada bulunurken, 2010 yılında 7. sıraya yükselmişir. 2000 yılında urizm gelirleri açısından ise 14. sırada iken 2010 yılında 10. sırada yer alarak önemli bir performans gösermişir (www. kulur.gov.r). sbd.anadolu.edu.r 45

Türkiye ye Yönelik Uluslararası Turizm Talebinin Belirleyenleri: Panel Veri Yaklaşımı Seyaha ve Turizm Rekabe Raporuna (2011) göre dünya seyaha ve urizm rekabe endeksi sıralamasında İsviçre ilk sırayı alırken bu ülkeyi Almanya, Fransa, Avusurya ve İsveç akip emekedir. Türkiye ise 133 ülke arasında 50. sırada bulunmakadır. Avrupa ülkeleri için hazırlanan rekabe endeksi sıralamasında ise Türkiye 42 ülke arasında 29. sıradadır. Raporun düzenleyici al endeksinde ise, İspanya, Porekiz ve Yunanisan sırasıyla 22., 19. ve 34. sırada yer alırken, Türkiye 66. sıradadır. Tüm al indeksler iibariyle Türkiye nin durumu incelendiğinde Türkiye nin külürel mirasları dolayısıyla urizmde önemli bir yere sahip olduğunu ancak alyapı, güvenlik ve hijyen problemleri nedeniyle endekse ora sıralarda yer aldığı belirilmekedir. Ayrıca raporda, Türkiye nin külürel ve doğal alanlar, sergiler ve göseriler ile uluslararası fuarlar aracılığıyla külürel miraslarını gelişirmeye yönelik pek çok düzenlemede bulunduğu ancak hala güvenlik, sağlık, hijyen, ulaşım ve çevresel sürdürülebilirlik ile ilgili problemlerinin devam eiği ifade edilmekedir (WEF, 2011). Buraya kadar küresel urizmin gelişimi ve Türkiye nin bu ülkeler içindeki yeri çeşili gösergeler yardımıyla belirlenmeye çalışılmışır. Şimdi Türkiye deki urizm harekeliliğinin yıllar iibariyle gelişimi incelenecekir. 1980-2010 yıllarını kapsayan dönemde Türkiye ye gelen oplam yabancı uris sayısı ve yabancı urizm gelirlerine ilişkin veriler Tablo 1 de göserilmişir. Tabloya göre 1980 yılından günümüze hem ülkeye gelen yabancı uris sayısında hem de yabancı urizm gelirlerinde önemli bir arış yaşanmışır. Türkiye ye gelen yabancı uris sayısı 1980 yılında 1.288 bin kişi iken 1990 yılında yaklaşık beş ka ararak 5.389 kişiye ulaşmışır. 1980 yılında 326.654 bin dolar olan yabancı urizm gelirleri 1990 yılında yaklaşık on ka ararak 3.225 milyon dolara yükselmişir. Bu dönemde dış icarein serbesleşirilmesi, döviz piyasasında ve sermaye girişlerinde serbesleşmeyle başlayan harekeler sonucu urizmde önemli bir gelişme yakalandığı söylenebilir. Ancak 1999 yılında yaşanan Marmara Depremi nedeniyle o yıl hem ülkeye gelen yabancı uris sayısında hem de yabancı urizm gelirlerinde önemli bir düşüş gözlenmişir. 2001 yılında gelen yabancı uris sayısı 10. 412 bin iken 2010 yılında 28.511 bin kişiye ulaşmışır. 2001 yılında 7.386 milyon dolar olan urizm gelirleri 2010 yılında 15.577 milyon dolara yükselmişir. Son 10 yıllık süreç içinde urizm seköründe gözlenen bir diğer eğilim de kişi başına oralama harcamaların azalması olmuşur. 2001-2010 döneminde yabancı urisen elde eiği geliri 7-8 milyar dolardan 15-16 milyar dolara yükselen Türkiye, kişi başı gelirlerde ise 732 dolarlardan 546 dolara kadar bir düşüş yaşamışır. Tablo 1. Türkiye ye Gelen Yabancı Turis Sayısı ve Yabancı Turizm Gelirleri (1980-2010) Yıllar Gelen Yabancı Turis (1000 kişi) Turizm Geliri (1000$) Oralama Harcama ($) Kişibaşı 1980 1 288 326 654 253 1985 2 614 1 482 000 567 1990 5 389 3 225 000 621 1995 7 726 4 957 000 684 1996 8 614 5 962 100 748 1997 9 689 8 088 549 880 1998 9 752 7 808 940 879 1999 7 464 5 203 000 736 2000 10 412 7 636 000 732 2001 11 277 7 386 246 655 2002 12 922 9 009 677 697 2003 13 702 9 676 623 706 2004 17 203 12 124 059 705 2005 20 523 13 929 300 679 2006 19 276 12 556 829 651 2007 23 018 13 989 952 608 2008 26 432 16 801 618 636 2009 27 348 15 853 074 580 2010 28 511 15 577 357 546 Kaynak: T.C. Külür ve Turizm Bakanlığı (www.kulur.gov.r; 03.10.2011) 46

Cil/Vol.: 13 - Sayı/No: 1 (43-54) 2009-2010 yılları arasında Türkiye ye en fazla uris gönderen ülkeler Tablo 2 den izlenebilir. Birleşik Devleler Topluluğu (BDT), Almanya ve İngilere Türkiye ye uris gönderen ülkeler arasında başa gelmekedir. Bu üç ülke vaandaşları Türkiye ye gelen yabancı urislerin yaklaşık % 36 sını oluşurmakadır. Sonra sırasıyla; İran, Bulgarisan, Hollanda, Fransa, Anadolu Üniversiesi Sosyal Bilimler Dergisi İalya ve Yunanisan ın Türkiye ye en fazla uris gönderen ülkeler olduğu görülmekedir. 2009-2010 yılları arasındaki değişim oranına bakığımızda Türkiye ye gelen uris sayında en fazla arış göseren ilk üç ülke ise sırasıyla; İran (% 36.30), B.D.T (% 10.86) ve İngilere (% 10.17) dir. Tablo 2. Türkiye ye En Fazla Turis Gönderen Ülkeler Ülkeler Gelen Turis Sayısı (bin kişi) Değişim Oranı (%) 2010 2009 2010/2009 B.D.T 6.075.5 5.480.0 10.86 Almanya 4.385.3 4.488.4-2.29 İngilere 2.673. 6 2.426.7 10.17 İran 1.885.1 1.383.3 36.30 Bulgarisan 1.434.0 1.406.6 1.94 Hollanda 1.073.10 1.127.2-4.79 Fransa 928.4 932.8-0.57 İalya 671.1 634.9 5.70 Yunanisan 670.3 616.5 8.72 Kaynak: TURSAB (www.ursab.org.r; 03.10.2011) Türk urizmi son 40 yılda önemli yapısal gelişme ve değişmeler gösermişir. Türk urizm sekörü 1970 1982 yılları arasında devle deseği ile yönlendirilen bir sekör iken 1982 yılından iibaren özel önem aşıyan sekör olarak görülmüş ve birçok yasal düzenlemeler yapılmaya başlanmışır (DPT, 2006: 9). 1982 yılında 2634 sayılı Turizmi Teşvik Yasası yürürlüğe girmesiyle urizm sekörüne yönelik pek çok önemli gelişmeler oraya çıkmışır. Seköre uygulanan eşvik poliikaları, urizme daha fazla kaynak akarılması, urizm bilincinin yerleşmesi, yaırımcıların urizme daha çok ilgi gösermesi, özel sekör-yabancı sermaye işbirliği, yöresel gelişim projelerinin uygulanması bu gelişmelerde ekili olan fakörler olarak göserilebilir (Egeli, 1997: 245). Ayrıca Turizm Gelişirme Fonu kurularak urizm sekörüne yönelik yaırım indirimi, vergi indirimi, finansman fonu, gümrük muafiyei, uzun dönemli krediler gibi eşvikler de yer almışır. 2000 li yıllarda ise urizmi ekileyen en önemli olgu havacılık sekörünün liberalleşmesi olmuşur. 2002 yılından sonra aran havayolu şirkei sayısı ile hem ulusal hem de uluslararası yolcu sayısı arış gösermişir (Türkiye Turizm Sekörü Raporu, 2010: 3). İşe bu yapısal gelişmeler Türkiye de uris sayısı ve urizm gelirlerinin armasında önemli bir rol oynamışır. Lieraür İncelemesi Turizme yönelik poliika kararları alınmasında ve urizm ile ilgili planlamaların yapılmasında önemli ekiye sahip olan urizm alebinin belirlenmesi birçok araşırmacı arafından büyük ilgi görmüşür. Bu nedenle lieraürde uluslararası urizm alebinin belirleyenlerini araşırmaya yönelik pek çok çalışma bulunmakadır. Bu çalışmalardan bazıları aşağıdaki abloda özelenmişir. sbd.anadolu.edu.r 47

Türkiye ye Yönelik Uluslararası Turizm Talebinin Belirleyenleri: Panel Veri Yaklaşımı Tablo 3. Lieraür Tablosu Yazar Ülke Sayısı ve Dönem Yönem ve Tesler Bulgular İçöz, O., Var, T. ve Kozak, M. (1997) Akış, S. (1998) Ledesma F.J, Navaro M.J. ve Perez J.V. (1999) Amaral ve Munoz (2000) 10 Avrupa Ülkesinden Türkiye ye (1982-1993) En Küçük Kareler (EKK) Yönemi Seçilmiş 18 ülkeden Türkiye ye (1980-1993) EKK Yönemi 13 Avrupa ülkesinden Tenerife Adası na (1979-1997) Seçilmiş 17 ülkeden İspanya ya (1985-1995) Saik ve dinamik panel veri yönemi EKK Yönemi /Genelleşirilmiş EKK /panel veri yönemi Döviz Kuru urizm alebini açıklamada en önemli değişken olarak bulunmuşur. Ülkelerin gelir düzeyi ve göreli fiya düzeyinin Türkiye ye yönelik urizm alebini belirleyen değişkenler olduğu sonucuna ulaşılmışır. Döviz kuru ve seyaha maliyei önemli belirleyen ancak inelasik olduğu sonucuna varılmışır. Gelir düzeyi, döviz kuru ve fiya düzeyi değişkenlerinin önemli olduğunu gelirin poziif ve elasik diğer üm değişkenlerin negaif ve inelasik olduğu sonucuna varılmışır. Halıcıoğlu, F. (2004) Dünya dan Türkiye (1960 2002) Auoregressive Disribued Lag (ARDL) CUSUM ve CUSUMSQ Türkiye ye yönelik uluslararası urizm alebini belirleyen en önemli fakörün reel gelir düzeyi olduğunu bunu göreli fiyalar ve ulaşım masraflarının akip eiğini gösermekedir. Proença, Soukiazis, E. (2005) S., İspanya, Almanya, Fransa, İngilere den Porekiz e (1977 2001) EKK Yönemi / Sabi ekiler / Rassal ekiler Porekiz in urizm alebini açıklayan en önemli değişkenlerin kişi başına gelir düzeyi ve yaak kapasiesi olduğu bulunmuşur. Akürk, T. (2006) OECD ülkelerinden Türkiye ye (1980 2004) ARDL Sosyal şebeke ekisinin özellikle Almanya, Finlandiya, Norveç ve İsveç için Türkiye ye yönelik urizm alebini belirlemede önemli bir fakör olduğu Avusurya, Belçika, Fransa, Almanya, Yunanisan ve İngilere için gelir düzeyinin önemli olmasına karşılık OECD ülkeleri için urizm fiyaının önemli bir fakör olmadığı bulunmuşur. MunozT.G ve L.F.G. Marin (2006) Munoz, T. G. (2006) 14 Ülkeden Balearic Adalarına (1991-2003) Almanya dan İspanya ya (1991 2003) GMM Yönemi Dinamik Panel Veri GMM Yönemi Turis gönderen ülkenin ekonomik şarları ile dışsal şoklar uluslararası urizm alebini belirlemede önemli bir göserge olarak bulunmuşur. Gelir değişkeni poziif ve önemli, uris sayısının gecikmeli değerinin urizm alebini açıklayan en önemli değişken olduğu sonucuna ulaşılmışır. Bununla birlike Almanya dan İspanya ya yönelik urizm alebinin gelir elasikiyeinin birden büyük olduğu ve göreli fiyalardan ekilendiği gözlenmişir. Mervar, A. ve Payne, J. E., (2007) Hırvaisan a yönelik urizm alebi (1994:12004:4) ARDL yönemi Fiya düzeyi ve ulaşım masraflarının isaisiksel olarak anlamlı olmadığını buna karşılık gelir düzeyinin anlamlı olduğunu ve poliik karmaşanın urizm alebini olumsuz ekilediğini gösermekedir. Önder, Ö., Candemir, A. ve Kumral, N. (2008) Aslan, A., Kula, F., ve Kaplan, M. (2009) Surugiu, C., Leiao, N.C. ve Surugiu, M.R., (2011). OECD ülkelerinden İzmir e (1980 2005) Almanya, Ukrayna Rusya,İngilere,Hollanda, Bulgarisan, Avusurya, Fransa, İran, dan Türkiye (1995 2004) 23 Avrupa ülkesinden Romanya ya (1997-2008) EKK Yönemi GMM Yönemi Panel veri yönemi -Sabi ekiler ve Tobi model Turis gönderen ülkenin gelir düzeyi ve reel döviz kurunun, alebi açıklayan anlamlı değişkenler olduğu sonucuna varılmışır. Türkiye ye yönelik uluslararası urizm alebini belirleyen en önemli değişkenin sosyal şebeke ekisi olduğu belirlenmişir. En önemli değişkenler gelir düzeyi, ülkeler arasındaki ikili icare ve nüfus olarak bulunmuşur. 48

Cil/Vol.: 13 - Sayı/No: 1 (43-54) Veriler ve Yönem Çalışmanın bu bölümünde 1990-2010 dönemi için seçilmiş 24 OECD ülkesinden 1 Türkiye ye yönelik uluslararası urizm alebine eki eden fakörler belirlenmeye çalışılmışır. Ekonomerik analizde kullanılan bağımlı değişkene ai veri sei 1990-2010 dönemi için mevcu olduğundan, analizde kullanılan dönem 21 yılla sınırlandırılmışır. Bunun yanında AB de yaşanan küresel kriz dikkae alınarak 1990-2008 dönemini kapsayan ayrı bir analiz yapılmışır. Hem dönemsel veri eksikliği nedeniyle hem de mevsimselliğin yaraacağı problemleri oradan kaldırmak için çalışmada yıllık veriler kullanılmışır. Dolayısıyla çalışmada kullanılan panel veri sei dengeli (balance) panel veri seidir Turizm alebinin belirleyenlerine yönelik yapılan pek çok çalışmada gelen uris sayısı (%51) bağımlı değişken olarak kullanılmakadır. Bunun yanında uris harcamaları (%49) ve geceleme süresinin (%4) bağımlı değişken olarak kullanıldığı çalışmalar da mevcuur. Açıklayıcı değişken olarak ise çoğunlukla; gelir düzeyi (%84), göreli fiya düzeyi (%73), ulaşım masrafları (%55), döviz kuru (%25) değişkenleri kullanılmakadır (Lim, 1997, s.839-841). Bu çalışmada 1990-2010 dönemini kapsayan 21 yıllık zaman periyodunda, zamanında i ülkesinden Türkiye ye gelen uris sayısı bağımlı değişken olarak alınmışır. Ülkelere göre gelen uris sayısına ilişkin veriler Türkiye Seyaha Acenaları Birliği (TÜRSAB) resmi siesinden elde edilmişir. Turizm alebini açıklamada ekili olan iki önemli değişken; gelir düzeyi ve göreli fiya düzeyi değişkenleri modelde açıklayıcı değişkenler olarak yer almışır. Gelir düzeyi kişilerin seyaha kararı vermelerinde ekili olan önemli bir değişkendir. Ampirik lieraür incelendiğinde urizm alebinin ve konaklama süresinin, poansiyel urislerin doğrudan kişisel gelir düzeyi ile ilişkili olduğunu gösermekedir. Reel gelir, harcanabilir gelir, gayri safi yur içi hasıla, gayri safi milli hasıla pek çok çalışmada gelir düzeyini emsilen kullanılmakadır (Proença ve Soukiazis, 2005:6). 1 Ele alınan ülkeler; Avusralya, Avusurya, Belçika, Kanada, Danimarka, Finlandiya, Fransa, Almanya, Yunanisan, Macarisan, İalya, Japonya, Lüksemburg, Meksika, Hollanda, Yeni Zelanda, Norveç, Polonya, Porekiz, İspanya, İsveç, İsviçre, İngilere ve Amerika Birleşik Devleleri dir. Çek Cumhuriyei, bazı yıllar iibariyle Tükeici Fiya Endeksine, Esonya, Slovak Cumhuriyei, Şili ve İsrail bazı yıllar iibariyle döviz kuruna, İzlanda, İrlanda ve Kore uris sayısına ulaşılamaması nedeniyle analiz dışında bırakılmışır. Anadolu Üniversiesi Sosyal Bilimler Dergisi Uluslararası urizm alebine yönelik yapılmış çalışmaların büyük çoğunluğu gelir elasikiyeinin poziif ve birden büyük olduğunu gösermekedir (Amaral ve Munoz, 2000; Munoz, 2006, Munoz, 2007; Önder vd., 2008; Ledesma vd., 1999). Bu çalışmada gelir değişkeni olarak ülkelerin gayri safi yuriçi hasıla (GSYİH) düzeyi (Saınalma Gücü Pariesi ne göre) proxy olarak kullanılmışır. Veriler OECD veri abanından elde edilmişir. Analizde kullanılan göreli fiya düzeyi, fiya değişkenini yansımakadır. Ekonomik eori urizm alebi ile fiya düzeyi arasında negaif bir ilişki olduğunu söylemekedir (Lim, 1997; Munoz, 2006, 2007; Surugiu, 2011) Ayrıca, lieraürde, fiya düzeyi uluslararası urizm alebine karşı genellikle inelasik bulunmuşur (Eila ve Einav, 2004; Munoz, 2006; Proença ve Soukiazis, 2005; Surugiu vd., 2011). Eila ve Einav (2004), gelişmiş ülkelerde urizm fiyaı alep elasikiyeinin bire yakın, gelişmeke olan ülkelerde ise birden küçük olduğunu oraya koymuşlardır. Birkaç çalışmada ise aradaki ilişki poziif bulunmuşur (Kaafono ve Gounder, 2004; Ledesma vd., 1999; Surugiu vd., 2011). Ampirik çalışmalarda urizm fiyaını ifade edebilecek değişkenin sapanması önem aşımakadır. Sadece urizm fiyalarını yansıan fiya endeksinin bulunmaması nedeniyle ampirik çalışmalarda döviz kuru, ükeici fiya endeksi, döviz kuru ile ayarlanmış ükeici fiya endeksi değişkenleri kullanılmakadır. (Lim, 1997:.842; Eila ve Einav, 2004:13-17). PT i Bu çalışmada göreli fiya düzeyi ( ), uris gönderen ülke ile Türkiye nin Tükeici Fiya Endeksleri oranının reel döviz kuru ile ayarlanmasıyla elde edilmişir. Tükeici Fiya Endeksi ile döviz kuru verileri OECD veri abanından elde edilmişir. Burada göreli fiya düzeyi aşağıdaki formül kullanılarak hesaplanmışır (Akış, 1998; Aslan vd., 2009; Munoz, 2006; Munoz, 2007; Proença ve Soukiazis, 2005). PT i = CPI origin CPI TR * ER TR / Origin Turizm alebi sadece ev sahibi ülkenin fiya düzeyine bağlı değil aynı zamanda uris gönderen ülkenin fiya düzeyine de bağlıdır. Örneğin uris gönderen ülkenin fiya düzeyinin arması poansiyel urislerin alım gücünü azalarak urizm alebini olumsuz yönde ekileyebilmekedir. Diğer arafan ev sahibi sbd.anadolu.edu.r 49

Türkiye ye Yönelik Uluslararası Turizm Talebinin Belirleyenleri: Panel Veri Yaklaşımı ülkede fiya düzeyinin arması ikame ekisi meydana geirmeke ve poansiyel urislerin urizm aleplerinin diğer rakip ülkelere kaymasına neden olmakadır (Proença ve Soukiazis, 2005:7). Bu çalışmada urizmde Türkiye nin rakibi olarak seçilen ülkelerin; Yunanisan, İspanya ve Porekiz in göreli fiya düzeyleri, ikame ekisini görebilmek için açıklayıcı değişken olarak modele dahil edilmişir. Türkiye de oellerin doluluk oranının oralama olarak % 35 civarında olması nedeniyle yaak kapasiesi modele dahil edilmemişir. Turizm alep modellerinde kullanılan diğer bir açıklayıcı değişken olan ulaşım masrafları, veri eksikliği nedeniyle analiz dışında bırakılmışır. Tüm bu nedenlerden dolayı oluşurulan alep denkleminde, gelir düzeyi ve göreli fiya düzeyi açıklayıcı değişkenler olarak alınmışır. 1999 yılındaki Marmara Depremi nin ekisini görebilmek için kukla değişken olarak modele ilave edilmişir. Aşağıda Model 1, Model 2 ve Model 3 olmak üzere üç ade alep denklemi oluşurulmuşur. Ln d, i, β 1 + β 2 Ln gdp i, + β3 Ln rpi, + ε i = (Model 1) Ln d i, = β 1 + β 2 Ln gdp i, + β3 Ln rpi, + β 4 Ln gr + β5 Ln sp + β 6 Ln pg + ε i, Ln di, = β 1 + β 2 Ln gdp i, + β3 Ln rpi, + β 4 Ln gr + β5 Ln sp + (Model 2) β 6 Ln pg β 7 dm99 + ε, + (Model 3) i Denklemler, çif-logarimik doğrusal denklem sisemidir. Yukarıdaki denklemlerde; d i : zamanında i ülkesinden Türkiye ye gelen uris sayısı, d : zamanında i ülkesinden Türkiye ye gelen uris sayısı, i gdp i, : zamanında i ülkesinin Saın Alma Gücü Pariesi ne göre Gayri Safi Yuriçi Hasıla, rp i, : zamanında i ülkesi ile Türkiye arasındaki göreli fiya düzeyi, gr sp pg : Türkiye ile Yunanisan arasındaki göreli fiya düzeyi, : Türkiye ile İspanya arasındaki göreli fiya düzeyi, : Türkiye ile Porekiz arasındaki göreli fiya düzeyi, dm 99 : 1999 Marmara Depremi, ε i, : haa erimi olarak ifade edilmekedir. 1990-2010 dönemi ve küresel krizin dışlandığı 1990-2008 dönemi için 24 OECD ülkesinden Türkiye ye yönelik uluslararası urizm alebini ahmin emek için panel veri yönemleri uygulanmışır. Panel veri sei kullanımının pek çok avanajı vardır. Öncelikle panel veri, yalnızca kesi veri ya da zaman serisinde gözlenemeyen ekilerin modele dahil edilmesine olanak verir, ayrıca bireysel heerojenlik konrol edilebilir. Panel veri yönemi daha fazla bilgi verir ve daha fazla farklılaşma sağlar. Bununla birlike daha düşük çoklu doğrusallık (mulicollinereariy), daha yüksek serbeslik derecesi ve daha fazla ekinliğe olanak verir (Balagi, 2005: 4-6). 50

Cil/Vol.: 13 - Sayı/No: 1 (43-54) Panel veri yönemi üç çeşi ahmin olanağı sunar. Eğer kesi veriler arasında farklılaşırma yoksa yani her bir kesi veri için ek bir sabi erim varsa havuzlanmış veri yönemi (pooled model) ile ahmin yapılabilir. Ancak her bir kesi veri için farklı bir sabi erim söz konusu olabilir. Eğer modellenmemiş heerojenlik durumu varsa yani her bir kesi veri ayrı bir sabi erime sahipse ve aynı zamanda gözlemlenmeyen heerojenlik değişkenlerle korelasyon halindeyse, havuzlanmış veri yöneminin seçilmesi ahmin edicilerin sapmalı ve uarsız olmasına neden olur. Bu durumda sabi ekiler modeli (fixed effecs model) (LSDV) ercih edilmelidir. Eğer gözlemlenmeyen heerojenlik değişkenlerle korelasyon halinde olmayıp haa erimi ile korelasyon halindeyse bu durumda rassal ekiler modeli (random effecs model) (GLS) ercih edilebilir (Grenee, 2003: 285). Bulgular Çalışmada havuzlanmış veri yönemi, sabi ekiler modeli ve rassal ekiler modeli ayrı ayrı uygulanmışır. Havuzlanmış model ve sabi ekiler modelinden hangisinin uygun model olduğuna karar verebilmek Anadolu Üniversiesi Sosyal Bilimler Dergisi için Chow esi yapılmışır. Chow esinde boş hipoezin kabul edilmesi durumunda havuzlanmış model geçerli olmakadır. Boş hipoezin reddi durumunda ise uygun modelin sabi ekiler modeli olduğu anlaşılmakadır. Tes sonucu sabi ekiler modelinin ercih edilmesi gerekiğini gösermekedir. Sabi ekiler ve rassal ekiler modelleri arasında karar verebilmek için Hausman spesifikasyon esi uygulanmışır. Hausman spesifikasyon esinde boş hipoezin kabul edilmesi rassal eki modelinin varlığına, reddedilmesi ise sabi eki modelinin varlığına işare emekedir. Hausman es sonucuna göre bireysel ekinin açıklayıcı değişkenle korelasyon halinde olduğu sonucuna ulaşılmış yani boş hipoez reddedilmişir. Tes sonuçları ve modelde kullanılan ülkelerin belirli bir grup ülkesi olmaları da göz önünde bulundurularak sabi ekiler modelinin uygun model olduğuna karar verilmişir. Çalışmada kullanılan urizm alep denklemleri sabi ekiler modeli ahmin sonuçlarından elde edilen kasayılar üzerinden yorumlanmışır. Tablo 4, Model (1), Model (2) ve Model (3) ün sabi ekiler modeli ahmin sonuçları ile Chow esi ve Hausman spesifikasyon esi sonuçlarını gösermekedir. Tablo 4. Sabi Ekiler Modelinin Tahmin Sonuçları (1990-2010) Modeller Değişkenler Model(1) Model(2) Model(3) 2.448 2.452 2.115 Ln(gdp) (15.969)* (10.301)* (9.173)* 0.847 0.881 0.791 Ln(rp) (6.203)* (4.475)* (4.224)* -1.539-2.464 Ln(gr) (-2.225)** (-3.686)* -0.278 0.34 Ln(sp) (-0.621) -0.784 1.626 2.215 Ln(pg) (2.01)** (2.874)** dm99-0.708 (-7.296)* Chow Tesi 153.597 138.792 152.782 Hausman Spesifikasyon Tesi 101.348 85.720 65.875 *, ** sırasıyla %1 ve %5 anlamlılık düzeylerini gösermekedir. Turizm alebine yönelik yapılmış çalışmalarda gelir elasikiyeinin çoğunlukla birden büyük olduğu gözlenmekedir. Bu durum urizmin lüks bir mal olmasından kaynaklanmakadır. Bu analizde de urizm alebinin gelir esnekliği üm modellerde birden büyük çıkmışır. Elde edilen kasayılar sırasıyla (2.448), (2.452) ve (2.115) dir. Bu durum OECD ülkelerinin ekonomik durumunun Türkiye ye yönelik urizm alebini belirlemede önemli bir fakör olduğunu gösermekedir. sbd.anadolu.edu.r 51

Türkiye ye Yönelik Uluslararası Turizm Talebinin Belirleyenleri: Panel Veri Yaklaşımı Göreli fiya düzeyi ile urizm alebi arasında negaif yönlü bir ilişki vardır. Bu ikisadi olarak beklenen bir sonuçur. Ancak elde edilen sonuç, göreli fiya düzeyi ile urizm alebi arasında poziif yönlü bir ilişki olduğunu gösermişir. Bu durum da, fiya düzeyinde meydana gelecek yüzde birlik bir arış, OECD ülkelerinden Türkiye ye yönelik olan urizm alebini yüzde birden daha az arıracakır. Elde edilen kasayının poziif çıkmasını, OECD ülkelerinin gelir düzeyinin Türkiye nin gelir düzeyinden yüksek olmasıyla ve Türkiye de uygulanan döviz kuru poliikasının sonucu olarak açıklayabiliriz. Turizmde Türkiye nin rakibi olarak ifade edilen Yunanisan, İspanya ve Porekiz in ikame ekisi Model (2) ve Model (3) ile incelenmişir. Model (2) de İspanya ya ai sonuçlar anlamlı çıkmamışır. Yunanisan için ikame ekisi negaif bulunmuşur. Porekiz için ikame ekisi ise poziif ve birden büyük elde edilmişir. Bu durumda Porekiz de fiya düzeyindeki yüzde birlik bir arış Türkiye ye olan urizm alebini yüzde 1. 626 arırdığı söylenebilir. Marmara Depremi nin kukla değişken olarak ilave edildiği Model (3) sonuçları ise 1999 depreminin urizm alebini olumsuz yönde ekilediğini gösermekedir. Ayrıca Model (2) de görüldüğü gibi Model (3) de de İspanya nın ikame kasayısı anlamlı çıkmamışır. Yunanisan ın ikame kasayısı ise negaif (-3. 686) olarak bulunmuşur. Yani Yunanisan ın fiya düzeyindeki yüzde birlik bir arış Türkiye ye yönelik urizm alebini yüzde 3.686 düşürmekedir. Bu durumda, Türkiye nin Yunanisan a ikame olmadığı söylenebilir. Porekiz in ikame kasayısı ise poziif ve birden büyük olarak bulunmuşur. Porekiz in urizmi, Türkiye nin urizmine alernaif olduğu şeklinde yorumlanabilir. Yaşanan küresel kriz yılları (2009 ve 2010 yılları) veri seinden çıkarılarak 1990-2008 dönemi için ayrı ahmin yapılmışır. Tablo 5, 1990-2008 dönemi ahmin sonuçlarını vermekedir. Tablo 5. Sabi Ekiler Modelinin Tahmin Sonuçları (1990-2008) Modeller Değişkenler Model(1) Model(2) Model(3) 2.367 2.432 2.114 Ln(gdp) (14.448)* (-9.348)* (-8.357) 0.696 0.829 0.766 Ln(rp) (4.666)* (-3.870)* (-3.744)* -0.335-1.633 Ln(gr) (-0.420)** (-2.074)* -0.084 0.435 Ln(sp) (-0.175) (0.938)* 0.133 1.220 Ln(pg) (0.14)** (1.320)*** dm99-0.663 (-6.566)* Chow Tesi 132.551 122.326 133.464 Hausman Spesifikasyon Tesi 80.677 81.636 83.228 *, ** sırasıyla %1 ve %5 anlamlılık düzeylerini gösermekedir. Kriz yılları dışlandığında Yunanisan, İspanya ve Porekiz in ikame kasayıları düşmekedir. Model (2) ye göre, Türkiye ve Yunanisan (İspanya) arasındaki göreli fiya düzeyinin yüzde 1 düşmesinin Türkiye ye yönelik urizm alebini yüzde 0.335 (yüzde 0.084) arırdığı, Türkiye ve Porekiz in göreli fiya düzeyinde yaşanan yüzde birlik bir arışın ise Türkiye deki urizm alebini yüzde 0.133 arırdığı sapanmışır. Diğer bir ifadeyle Yunanisan ve İspanya ile Türkiye nin ikame olmadığı faka Porekiz ile ikame olduğu sonucuna varılmışır. Sonuç Bu çalışmada 24 OECD ülkesinden Türkiye ye yönelik uluslararası urizm alebinin belirleyenleri 1990-2010 dönemi ve dünyada yaşanan küresel kriz nedeniyle son iki yıl dışlanarak alınan 1990-2008 dönemi olmak üzere iki dönem için araşırılmışır. İki yılın dışlanmasının nedeni yaşanan ekonomik krizin ekisini görmek içindir. Panel veri yönemi kullanılarak yapılan çalışmada farklı değişkenler kullanılarak üç model oluşurulmuşur. 52

Cil/Vol.: 13 - Sayı/No: 1 (43-54) Bu çalışmada Türkiye ye yönelik uluslararası urizm alebinin en önemli belirleyenin gelir değişkeni olduğu sonucuna varılmışır. Bu sonuç OECD ülkelerinin ekonomik durumlarının Türkiye ye yönelik urizm alebini belirlemede önemli bir fakör olduğunu gösermekedir. Ayrıca göreli fiya düzeyi ile urizm alebi arasında poziif yönlü ilişki bulunmuşur. Ancak Türkiye de fiya düzeyinin yükselmesinin Türkiye ye yönelik urizm alebini arırıyor olması ikisadi olarak beklenenin aksidir. Bu durumu OECD ülkelerinin gelir düzeyinin Türkiye nin gelir düzeyinden yüksek olmasıyla ve Türkiye de uygulanan kur poliikasının sonucu olarak açıklayabiliriz. 1990-2010 dönemi ve 1990-2008 dönemi ahmin sonuçları incelendiğinde Yunanisan, İspanya ve Porekiz in ikame esneklik kasayıları farklılık gösermekedir. 1990-2010 dönemi sonuçları İspanya için anlamlı bulunmamışır. Kriz yılları dışlandığında elde edilen sonuç ise İspanya ile Türk urizmi arasında ikame ekisinin olmadığını gösermekedir. Yunanisan ın ikame kasayısı negaif yönlüdür ve kriz yılları dışlandığında kasayı mulak değerce düşüş gösermekedir. Bu durum Yunanisan ile Türk urizmi arasında ikame ekisinin olmadığını yansımakadır. Porekiz ile Türk urizmi arasında ikame ekisi bulunmuşur. Yani, Porekiz ile Türkiye arasındaki göreli fiyalarda meydana gelen yüzde birlik bir arış, Türkiye ye yönelik urizm alebini % 0.133 arırmakadır. 1990-2010 dönemi ve 1990-2008 dönemi karşılaşırıldığında ise yaşanan kriz, ikame esneklik kasayısının değerini arırmışır. Kısaca Türkiye son yirmi yılda urizmde büyük aılım gerçekleşirerek dünyada ön sıralara ırmanmaya başlamışır. Ancak uluslararası urizminde rekabe çok armışır. Bu nedenle Türkiye urizm alebini arırmak ve OECD ülkelerinin urizm pazarından daha fazla pay almak için OECD ülkelerinin gelir düzeylerini dikkae alarak ülkeye daha fazla uris çekemeye yönelik bazı çalışmalar yapılmalıdır. Türkiye nin sahip olduğu doğa ve arihi güzellikler daha iyi anıılmalı ve Türkiye çeşili uluslararası organizasyonlarda yer almalıdır. Rakip ülkelerin urizmine (Yunanisan ve İspanya vb. gibi) ikame ekisi sağlayacak uris memnuniyeine yönelik çeşili ürün ve hizmeleri en iyi şekilde (güvenlik, hijyen, çevre emizliği, gıda güvenliği ve çeşililiği, ulaşım kolaylığı vb.) sağlamalı ve organize emelidir. Ayrıca AB ülkelerinde yaşanan kriz nedeniyle Türkiye ye gelen uris sayısının ve urizm gelirlerinin azalmaması için hem fiya hem de kalieye dayalı rekabei sağlayacak bölge dinamiklerine uygun yeni ürün ve olanaklarını ve urizmini Anadolu Üniversiesi Sosyal Bilimler Dergisi çeşilendirerek ( kongre urizmi, golf urizmi, ya urizmi, yayla ve kır urizmi, ermal urizmi vb.) uluslararası pazara sunmalıdır. Kaynakça Akış, S., (1998). A Compac Economeric Model of Tourism Demand for Turkey, Tourism Managemen, 19(1): 99-102. Akürk, T., (2006). Tourism Demand for Turkey: Models, Analysis and Resuls, Middle Eas Technical Universiy, Insiue of Applied Mahemaics: Ankara. Amaral, T.P. ve Munoz, T.G., (2000). An Economeric Model for Inernaional Tourism Flows o Spain, Applied Economic Leers, 7(8): 525-529. Aslan, A., Kula, F. ve Kaplan, M., (2009). Inernaional Tourism Demand for Turkey: A Dynamic Panel Daa Approach, Research Journal of Inernaional Sudies, 9: 65-73. Balagi, H.B., (2005). Economeric Analysis of Panel Daa, Third Ediion, John Wiley & Songs Ld.:Wes Sussex, England. DPT Müseşarlığı, (2006). Dokuzuncu Kalkınma Planı (2007-2013) Türk Turizm Özel İhisas Komisyonu Raporu, hp://plan9.dp.gov.r/oik49_ urizm/49urim.pdf (erişim arihi 24. Kasım. 2011). Egeli, H. A., (1997). Türk Turizminin Dış Ticare ve Sekörlerarası Bağlanılar Açısından Değerlendirilmesi, Ankara Üniversiesi SBF Dergis,i 52(1): 235-246. Eila, Y., ve Einav, L., (2004). Deerminans of Inernaional Tourism: A Three-Dimensional Panel Daa Analysis, Applied Economics, 36: 1315-1327. Greene, W.H., (2003). Economeric Analysis, Fifh Ediion, Upper Saddle River: Prenice Hall. Halıcıoğlu, F., (2004). An ARDL Model of Aggregae Tourism Demand for Turkey, Global Business and Economics RewiewAnhology, 614-624. İçöz, O., (2005). Turizm Ekonomisi, 3. Baskı, Turhan Kiabevi: Ankara. İçöz, O., Var, T., ve Kozak, M., (1997). Tourism Demand in Turkey, Annals of Tourism Research, 25(1): 236-239. sbd.anadolu.edu.r 53

Türkiye ye Yönelik Uluslararası Turizm Talebinin Belirleyenleri: Panel Veri Yaklaşımı Kaafono, R. ve Gounder, A., (2004). Modelling Tourism Demand in Fiji, Economics Deparmen Reserve Mank of Fiji Suva, Working Paper 2004/01. Kozak, N., Kozak, M. A. ve Kozak, M., (2001). Genel Turizm İlkeler ve Kavramlar, Gözden Geçirilmiş 5. Baskı, Deay yayıncılık: Ankara. Ledesma F,J., Navarro, M. ve Perez, J.V., (1999). The Panel Daa and Tourism Demand. The Case of Tenerife, Fundacion de Esudios de Economica Aplicada, Documeno de Trabajo 99-17. Lim, C., (1997). Review of Inernaional Tourism Demand Models, Annals of Tourism Research, 24(4): 835-849. Mervar, A. ve Payne, J. E., (2007).. An Analysis of Foreign Tourism demand for Croaion Desinaions: Long-Run Elasiciy Esimaes, Radni Maerijali EIZ-a EIZ Working Papers EIZ-WP-0701. Munoz, T.G., (2006). Inbound Inernaional Tourism Demand o Canary Island: A Dynamic Panel Daa Model, Tourism Managemen, 28(2): 281-291. Munoz, T.G., ve Marin, L.F.M., (2006). Tourism in Balearic Islands: A Dynamic Model for Inernaional Demand for Using Panel Daa, Tourism Managemen, 28(5): 1224-1235. Munoz, T.G., (2007). German Demand for Tourism in Spain, Tourism Managemen, 28(1): 12-22. OECD Saisics, hp://sas.oecd.org/index.aspx (erişim arihi: 21.Eylül. 2011). Olalı, H. ve Timur, A., (1986). Turizmin Türk Ekonomisindeki Yeri, Ofse Mabaacılık: İzmir. Önder, A. Ö., Candemir, A. ve Kumral, N., (2009). An Empirical Analysis of he Deerminans of Inernaional Tourism Demand: The Case of İzmir, European Planning Sudies, 17(10): 1525-1533. Proença, S. A. ve Soukiazis, E., (2005). Demand for Tourism in Porugal: A Panel Daa Approach, Documeno De Trabalho/Discussion Paper (February) 29. Surugiu, C., Leiao, N.C. ve Surugiu, M.R., (2011). A Panel Daa Modelling of Inernaional Tourism Demand: Evidences for Romania, Ekonomska israzivanja, 24(1): 134-145. T.C. Başbakanlık Yaırım Desek ve Tanıım Ajansı, Türkiye Turizm Sekörü Raporu, 2010. hp:// www.inves.gov.r/r-tr/infocener/publicaions/ Documens/TURIZM.SEKTORU.pdf (erişim arihi: 11. Kasım. 2011). T.C. Külür ve Turizm Bakanlığı. hp://www.kulur. gov.r/tr/belge/1-13/urizm.hml (erişim arihi: 3. Ekim. 2011). Türkiye Seyaha Acenaları Birliği (TURSAB). hp://www.ursab.org.r/r (erişim arihi: 3. Ekim. 2011). Türkiye Turizm Sraejisi 2023, Eylem Planı (2007-2010). hp://www.kulur.gov.r/tr/dosya/1-70089/h/sraejisi2023.pdf (erişim arihi: 9. Kasım. 2011). UNWTO, World Tourism Baromeer 2010 (February). hp://www.unwo.org/facs/eng/baromeer. hm (erişim arihi: 7. Kasım. 2011). UNWTO, World Tourism Baromeer 2011. hp:// mk.unwo.org/sies/all/files/pdf/unwo_barom11_1_key_rends_web_en.pdf (erişim arihi: 7. Kasım. 2011). UNWTO, Tourism Highlighs 2002. hp://www. unwo.org/facs/eng/pdf/highlighs/unwto_ Highlighs02_en_HR.pdf (erişim arihi: 01 Ekim 2012). UNWTO, Tourism Highlighs 2010. hp://www. unwo.org/facs/eng/pdf/highlighs/unwto_ Highlighs10_en_HR.pdf (erişim arihi: 5 Eylül. 2011). UNWTO, Tourism Highlighs 2011, hp://www. unwo.org/facs/eng/highlighs.hm (erişim arihi: 21 Kasım. 2011). World Economic Forum 2011, Travel and Tourism Compeiiveness Repor-2011. hp://www3.weforum. org/docs/wef_traveltourismcompeiiveness_repor_2011.pdf (erişim arihi: 23. Kasım. 2011). World Tourism Organisaion (UNWTO), hp://unwo.org/en (erişim arihi: 03 Ekim. 2011). World Travel and Tourism Council (WTTC),hp://wc.org World Developmen Indicaors Online Daabase, www.worldbank.org (erişim arihi: 03. Ekim. 2011). 54