20. ULUSAL PAZARLAMA KONGRESİ Anadolu Üniversitesi - Eskişehir Çalışanların Kurumsal Sosyal Sorumluluk Algılarının, Dört Temel Kurumsal Sosyal Sorumluluk Boyutuna Göre Değerlendirilmesi: Sivas Belediyesi nde Bir Uygulama A Study to Evaluation of Consumer Perceptions of Corporate Social Responsibility Regarding to Four Dimensions of Basic Corporate Social Responsibility: An Application in Sivas Municipal Uğur Uğur 1 - Murat Sayılı 2 Özet En genel tanımıyla sosyal sorumluluk, bir varlığın toplu yaşamdaki faaliyetlerinden dolayı çevresinde yarattığı olumlu veya olumsuz etkileri değerlendirip, olumsuz etkilere karşı önlem almasıdır. Artan küreselleşmeyle birlikte kurumsal sosyal sorumluluk, tüm dünyada önemli ve yaygın bir konu haline gelmiştir. Çalışmanın amacı, Sivas Belediyesi çalışanlarının, kurumsal sosyal sorumluluğun dört temel boyutu olan, ekonomik, yasal, ahlaki ve gönüllü sorumluluklarla ilgili algılarının gereklilik, beklenti ve isteme boyutlarına göre belirlenmesidir. Sonuç olarak, kurumsal sosyal sorumluluklar boyutundaki algılamalarda beklenti seviyesinden gereklilik seviyesine bir eğilim tespit edilmiştir. Anahtar Kelimeler: Kurumsal Sosyal Sorumluluk, Pazarlama Abstract In its most general definition of social responsibility is to take precautions against adverse effects with evaluating the positive or negative effects created around their activities in an entity s public life. With the increasing globalization of corporate social responsibility has become a common and important subject all over the world. The aim of the study is, determine to Sivas Municipality employees perception of the four basic dimensions of corporate social responsibilities economic, legal, moral and volunteer according the size requirements, expectations and desire. As a result, a trend was detected in the perception of corporate social responsibility, from expected level to necessity level. Keywords: Corporate Social Responsibility, Marketing Giriş Kurumsal Sosyal Sorumluluk (KSS), paydaşların toplumsal ve çevresel beklentilerine cevap veren veya bu beklentileri fazlasıyla karşılayan işletme faaliyetlerinde, bir şirketin gönüllü olarak benimsediği davranışlar ve ilkelerdir (TİSK vd, 2014, s.8). Tarihsel seyri içerisinde sosyal sorumluluğun salt devlet tarafından yerine getirilmesi gereken bir görev olduğu düşüncesinden, kâr amacı güden kuruluşların ve sivil toplumun da yükümlülükleri bulunan bir alan olduğu düşüncesine geçildi. Bugün kurumlardan sosyal sorumluluklarını yerine getirmeleri beklenmekte ve bu beklentileri ne ölçüde karşıladıkları toplum tara- 1 Cumhuriyet Üniversitesi, ugurugur5053@gmail.com 2 Gaziosmanpaşa Üniversitesi, muratsayili@yahoo.com 219
Çalışanların Kurumsal Sosyal Sorumluluk Algılarının, Dört Temel Kurumsal Sosyal Sorumluluk Boyutuna Göre Değerlendirilmesi: Sivas Belediyesi nde Bir Uygulama fından sorgulanmaktadır (Kızılay, 2012, s.20). İnsanların çevreye ve topluma karşı sorumlulukları olduğu gibi, işletmelerin de bu tarz sorumlulukları vardır. Hatta işletmeler için bunlardan çok daha fazlası söz konusudur. İşletmeler sadece çevreye ve topluma değil tüketicilere, çalışanlara, devlete, rakiplerine ve daha pek çok yere ve kişiye karşı sorumludurlar (Boz, 2012, s.35). Artan küreselleşmeyle birlikte KSS, tüm dünyada önemli ve yaygın bir konu haline gelmiştir. KSS medyada daha fazla yer almakta; tüketici örgütleri, üretim koşullarına ve pazara açılma yöntemlerine ilişkin sürekli olarak bilgi talep etmekte; sivil toplum kuruluşları (STK) ve sendikalar, şirketlerden topluma karşı olan sorumluluklarını yerine getirmelerini talep etmekte; kurumsal müşteriler ise tedarikçilerinden KSS gerekliliklerini yerine getirmelerini talep etmektedirler. Bunun yanı sıra, siyasetçiler de KSS nin politika geliştirmenin bir yolu olduğunu keşfetmişlerdir (TİSK vd, 2014, s.8). İşletmelerin pazarlama açısından sosyal sorumluluktan elde edecekleri ekonomik faydalar, tüketicilerin pozitif ürün ve marka değerlendirmesi, marka tercihi ve marka tavsiyesiyle ilişkilendirilmektedir (Kotler ve Lee, 2006, s.23). Çünkü tüketiciler için artık sadece bir ürünün/hizmetin maddi değeri ve kalitesi onu satın almak için yeterli değildir. Satın aldıkları ürünün arkasındaki kuruluşun toplum için ne yaptığına bakmaktadırlar (Özgen, 2007, s.2). Kurumsal sosyal sorumluluk uygulamaları, tüketicilerin işletmeler üzerindeki baskılarını azaltmanın ötesinde, işletmenin pazardaki imajını güçlendirme ve ürünlerini tüketicilere satma çabalarını kolaylaştırma aracı olarak da kullanılabilir (Öztürk vd, 2013, s.86). Araştırmada, çalışanların kurumsal sosyal sorumluluk alanları olan ekonomik, yasal, etik ve gönüllü sorumluluklarla ilgili algıları incelenmiş ve bu dört alan ile ilgili gereklilik, beklenti ve isteme boyutlarında algıların ne yönde değiştiği araştırılmıştır. Araştırma bulguları ile Carroll un Kurumsal Sosyal Sorumluluk Piramidi karşılaştırılmış, uygunluk veya farklılık olup olmadığı incelenmiştir. Kurumsal Sosyal Sorumluluk Türk Dil Kurumu nun güncel sözlüğüne göre sosyal sözcüğü, toplumsal; sorumluluk sözcüğü ise kişinin kendi davranışlarını veya kendi yetki alanına giren herhangi bir olayın sonuçlarını üstlenmesi, sorum, mesuliyet anlamına gelmektedir (URL, 1). Buradan hareketle sosyal sorumluluk kavramının sözlük anlamının toplumla ilgili konularda yüklenilen işten ve görevden ötürü gerektiğinde hesap verme durumu olduğu söylenebilir (Yönet, 2005, s.241). KSS, hiçbir evrensel tanımı olmamakla birlikte genellikle, etik değerlere dayalı, yasal gerekliliklere uygun ve insanlar, topluluklar ve çevreye saygılı şeffaf iş uygulamalarını ifade eder (Hayford, 2013, s.2). KSS, işletmelerin üretim odaklı olduğu, faaliyetlere verimlilik ve ekonomiklik perspektifinden bakıldığı Adam Smith in maksimum kar anlayışının yerini topluma sorumlu davranılması anlayışına bırakmasının bir sonucu olarak ortaya çıkmıştır (Peltekoğlu, 2001, s.179). KSS, paydaşların toplumsal ve çevresel beklentilerine cevap veren veya bu beklentileri fazlasıyla karşılayan işletme faaliyetlerinde, bir şirketin gönüllü olarak benimsediği davranışlar ve ilkelerdir (TİSK vd, 2014, s.8). Sosyal sorumluluk, işletmenin ekonomik faaliyetlerinin tüm toplumun çıkarlarına zarar verilmeden yönetilmesidir. Bir başka deyişle, sosyal sorumluluk; işletmenin ekonomik ve yasal koşullara, iş ahlakına, örgüt içi ve dışı kişi ve grupların beklentilerine uygun bir çalışma stratejisi gütmesi demektir (Demir ve Songür, 1999: 151). Sosyal sorumluluk; karar verici durumda olanların, kendi çıkarlarını olduğu kadar toplumun genel çıkarlarını da geliştirecek ve koruyacak eylemlerin yapılmasındaki zorunluluktur (Hill ve Gareth, akt.halıcı, 2001, s.12). En genel tanımıyla sosyal sorumluluk, bir varlığın toplu yaşamdaki faaliyetlerinden dolayı çevresinde yarattığı olumlu veya olumsuz etkileri değerlendirip, olumsuz etkilere karşı önlem alması olarak tanımlanabilir (Kaya, 2008, s.15). Görüldüğü gibi yapılan bu tanımların ortak noktası, işletmelerin çevresinde yer alan çıkar gruplarının toplumsal beklentilerini dikkate alması gerekliliği konusunda ortak bir paydada buluşulmuş olmasıdır (Top ve Öner, 2008, s.98). Sonuç olarak, genel bir tanımsal çerçevede ele almak gerekirse, kurumsal sosyal sorumluluk, işletmelerin örgütsel süreçlerini toplumsal yararlılık ilkesi çerçevesinde yönetmeleridir (Akgeyik, 2007, s.68). Doğal çevreyi koruma; müşterilerine kaliteli ve güvenli ürünler sunma; çalışanların temel hak ve özgürlüklerine saygı gösterme, faaliyetlerine ilişkin doğru bilgi sunma ve toplumun refah seviyesine katkıda bulunacak eğitim, sağlık ve sanat etkinliklerini destekleme gibi konular bu kavram kapsamında değerlendirilmektedir (Kaya, 2008, s.15). 220
20. Ulusal Pazarlama Kongresi, 10-13 Haziran, 2015 Avrupa Birliği (AB) 2011 bildirisinde KSS hakkında KSS, işletmelerin toplum üzerindeki etkileri bakımından yerine getirmeleri gereken sorumluluklardır. Yürürlükteki mevzuata ve toplu sözleşmelere saygı göstermek, bu sorumluluğu yerine getirmenin bir önkoşuludur. İşletmeler kurumsal sosyal sorumluluğunu layıkıyla yerine getirebilmek için paydaşlarıyla işbirliği yaparak toplumsal, çevresel ve etik konuların yanı sıra insan hakları ve tüketiciyle ilgili hususları da işletme faaliyetlerine ve temel stratejilerine dâhil etmelidirler ifadesi yer almaktadır (European Commission, 2011, s.6). Sosyal açıdan etik ve sorumlu davranış sergilemek işletmenin kısa vadede ödünler vermesine hatta güçlüklerle karşılaşmasına neden olmakla beraber uzun dönemde kazanımlar sağlamaktadır (Lantos, 2001, s.618). Türkiye Kurumsal Sosyal Sorumluluk Derneği ne göre, KSS, sadece özel sektörün uluslararası pazarlarda daha rekabetçi olabilmesi, çalışanların iş süreçlerine daha etkin katılması, çevrenin korunması, sivil toplum-özel sektör işbirliklerinin gelişmesi için yararlı değil aynı zamanda sürdürülebilir kalkınmanın gerçekleşmesi ve toplumsal alanda başarıya ulaşabilmek için önemli bir unsurdur. Ayrıca KSS, şirketlerin sosyal paydaşları ile etkileşime geçmesini sağlayarak yeni iş imkânları yaratır, şirketlerin marka değerini arttırır, şirketlerin uzun dönemli karlılığını arttırır, uluslararası yatırımcıların ilgisini çeker, Türk özel sektörünün küresel alandaki rekabet gücünün arttırır, AB üyelik sürecinde özel sektörün yapması gereken çalışmalara hazırlıkların yapılmasına daha uygun bir ortam hazırlar (URL, 2). Bunlara ek olarak kurumsal sosyal sorumluluğun faydaları; iyi niyeti geliştirmek, müşteri sadakatini artırmak, bağlantılı kurumlar için fayda sağlamak, çalışan sadakatini artırmak, perakende satışlarının artırmak, paydaş ilişkileri kurmak, itibarı oluşturmak ve geliştirmek, rekabet avantajı oluşturmak, şeklinde sıralanabilmektedir (Bowd vd., 2006, s.152). KSS denildiğinde bundan genellikle bir işletmenin sürdürülebilir büyüme temel hedefine yönelik olarak doğayı ve çevreyi koruyacak önlemler alarak üretimde bulunması anlaşılmaktadır. Oysa bu son derece eksik bir tanımlamadır. Bir işletmenin çevreye ve topluma karşı sorumlulukları yanı sıra doğrudan ve/veya dolaylı ilişki içerisinde bulunduğu ve işletme kararlarından ve faaliyetlerinden ciddi olarak etkilenebilecek tüm paydaşlara karşı sorumluluğu bulunmaktadır (Aktan ve Börü: 2007, s.13). İşletmelerin sorumluluklarına gösterilen ilginin faaliyette bulundukları dar çevreden bütün bir dünya geneline doğru yoğunlaştığı ve bunun özellikle Sanayi Devrimi sonrası arttığı görülmektedir. İşletme faaliyetlerinin etkilerinin çok daha fazla alanı etkilemeye başlaması ve bunun da kitle iletişim araçları sayesinde daha fazla insan tarafından farkına varılması bu eğilime neden olan önemli faktörler arasında yer almaktadır (Öztürk vd, 2013, s.73). KSS farkındalığının aynı zamanda kamuoyunda yarattığı etki ile itibarın ve marka değerinin artmasına da katkısı vardır. KSS, bir kalite kriteri olarak görülmelidir (Çevirme, 2012, s.18). Önceleri yalnızca birer kâr mekanizması olarak görülen ticari organizasyonlar, artık toplum tarafından, üzerinde faaliyet gösterdikleri coğrafyalara ve içinde var oldukları topluma karşı sorumlulukları olan yapılar olarak algılanmaktadırlar (Akgül, 2010, s.102). İşletmelerin pazarlama açısından sosyal sorumluluktan elde edecekleri ekonomik faydalar, tüketicilerin pozitif ürün ve marka değerlendirmesi, marka tercihi ve marka tavsiyesiyle ilişkilendirilmektedir (Kotler ve Lee, 2006, s.23). Kurumsal Sosyal Sorumluluğun Boyutları KSS alanında birçok yaklaşım söz konusudur. Konuyla ilgili temel alınan başlıca yaklaşımlar, Carroll un Sosyal Sorumluluk Modeli, Frederick in Kurumsal Sosyal Sorumluluk Modeli, Davis in Sosyal Sorumluluk Modeli, Wartick ve Cochran Sosyal Sorumluluk Modeli ve Wood un Sosyal Performans Modeli dir (Öztürk, 2013, s.18-22). Bu çalışmada tüketicilerin kurumsal sosyal sorumluluk algıları, Carroll un Sosyal Sorumluluk Modeli ndeki dört temel kurumsal sosyal sorumluluk boyutuna göre incelenmiştir. Carroll, kurumsal sosyal sorumluluğu dört boyutta incelemiştir: Ekonomik, yasal, ahlaki ve gönüllü sorumluluklar. Carroll, bu dört boyuttan oluşan bir sosyal sorumluluk piramidi geliştirmiştir (Carroll, 1991, s.4). 221
Çalışanların Kurumsal Sosyal Sorumluluk Algılarının, Dört Temel Kurumsal Sosyal Sorumluluk Boyutuna Göre Değerlendirilmesi: Sivas Belediyesi nde Bir Uygulama Kaynak: Carroll,A.B. (1991) The Pyramid of Corporate Social Responsibility: Toward the Moral Management of Organizational Stakeholders, Business Horizons, 34: 42. Şekil 1. Kurumsal Sosyal Sorumluluk Piramidi Ekonomik sorumluluklar: Tüm işletmelerin ilk düzeydeki sorumluluğu olarak, tüketicilerin ihtiyaç duydukları ve istedikleri mal ve hizmetleri üretmesi ve ürettiklerini karlı bir şekilde satmasıdır (Carroll, 1991, s.4). Carroll a göre işletmelerin ekonomik sorumlulukları, her hissenin kazancını maksimize edecek biçimde çalışmaları, mümkün olduğunca yüksek karı gerçekleştirmeye kendilerini adamaları, rekabetçi konumlarını korumaları, yüksek düzeyde organizasyonel etkinliği sürdürmeleri ve karlılıkta sürekliliği sağlamalarıdır (Ersöz, 2007, s.30). Yasal Sorumluluklar: İşletmelerin ekonomik faaliyetlerini sürdürürken belli bir yasal çerçeveyi de göz önünde bulundurmaları önem taşımaktadır. Yasal çerçeve aynı zamanda işletmeler için ahlaki ilkelerin bir boyutunu oluşturmaktadır. İşletmenin ekonomik faaliyetlerini sürdürürken uyması gereken ilkeler ve değerler yasa koyucular tarafından belirlenmiştir (Öztürk vd, 2013, s.35). Ahlaki (Etik) Sorumluluklar: İşletmelerin ekonomik ve yasal sorumlulukları yerine getirmelerinin yanı sıra etik sorumlulukları da yerine getirmeleri beklentisi vardır (Carroll, 1979, s.500). Etik sorumluluklar kanunlarca belirlenmemiş ancak sosyal bireyler tarafından benimsenmiş hem pozitif hem de negatif anlamda, hem yapılması beklenen olumlu hem de uzak durulması beklenen olumsuz her tür aktivite, çalışma, politika ve davranışları kapsar (İbişoğlu, 2007, s.10). Etik kurumsal sosyal sorumluluk, kurumların amaçlarını ve bu amaçlarına ulaşmak için seçtikleri yol ve yöntemleri toplumun siyasi, ekonomik, sosyal ve kültürel refahına zarar vermeden gerçekleştirip gerçekleştirmediklerini ele almaktadır (Lantos, 2001, s.620). Gönüllü (Hayırseverlik) Sorumluluklar: Kurumun tamamen gönüllü olarak kabul ettiği, hayırseverce katkılar, işsizlerin etkin bir şekilde eğitimi ve günlük bakım merkezleri sağlanması gibi yükümlülüklerdir (Carroll, 1991, s.4). Diğer bir ifadeyle, kurumun sadece gönüllü ve isteğe bağlı olarak toplum yararına olacak hayırsever uygulamalarını kapsamaktadır. Bu uygulamalar doğrudan ya da dolaylı olabilir. Kurumlar, toplumsal bir soruna çözüm olacak ya da dikkat çekecek uygulamalarla toplum refahına katkı sağlamaya çalışabilir (Öztürk, 2013, s.19). Carroll a göre ekonomik ve yasal sorumluluklar gerekli; etik sorumluluklar beklenen; hayırseverlik sorumlulukları ise arzu edilen sorumluluklardır (Schwartz ve Carroll, 2003, s.504). İşletmeler hem işletme dışı faktörleri, hem de işletme içi faktörleri göz önünde bulundurarak sosyal sorumluluk türlerinden hangileri üzerinde yoğunlaşacaklarının tercihini yapmak durumundadırlar (Ateşoğlu ve Türker, 2010, s.211). Artan sayıda tüketici, işletmeleri ve onların kamuoyuna yansıyan yüzleri olarak pazarlama çabalarını daha duyarlı bir şekilde irdelemektedir. Bu irdeleme sonucunda, tüketicilerin kurumsal sosyal sorumlulukla ilgili beklentileri de artmaktadır. Yasal ve ekonomik sorumlulukları yanında tüketicilerin işletmelerden ahlâki ve gönüllü sorumluluklara ilişkin beklentileri çoğalmaktadır (Torlak, 2007, s.87). 222
20. Ulusal Pazarlama Kongresi, 10-13 Haziran, 2015 Carroll un Sosyal Sorumluluk Piramidi, literatürde referans olarak pek çok çalışmada geçmekle birlikte, doğrudan piramit üzerine yapılan araştırma sayısı azdır. Kurumsal Sosyal Sorumluluk Piramidi ile ilgili literatürde; Atwima Kwanwoma Kırsal Bankası nın eğitim, sağlık, su ve sanitasyon, elektrifikasyon gibi konularda topluma katkılarını dört temel sosyal sorumluluk alanından etkilenen gruplar üzerine bir araştırma (Hayford, 2013), kurumsal sorumluluk kavramının gelişiminin ve dört bileşeninin incelenmesi, kar sağlamaktan hizmet sunumuna kadar işletmenin toplumsal rolü üzerine farklı bakış açıları (Lantos, 2001), çalışanların işletme sosyal sorumluluklarına ilişkin ekonomik, yasal, ahlaki ve gönüllü sorumluluk algılamalarının örgütsel bağlılıkları üzerinde etkisi (Hasanov, 2010), ilaç sektöründe faaliyet gösteren Türk ve çokuluslu işletmelerde, çalışanların işletmelerinin sosyal sorumluluk anlayışına ilişkin algıları (Çerik ve Özarslan, 2008), Schwartz and Carroll un 1991 modelini geliştirmek için üç etki alanlı modelin önerilmesi (Grant ve Palakshappa, 2012), evrensel kurumsal sosyal sorumluluk modeli üzerine bir model önermesi (Nalband ve Al Kelabi, 2014), Carroll un Sosyal Sorumluluk Piramidi ni tanımlayıcı olarak kullanarak, kurumsal sosyal sorumluluğun doğasını Afrika boyutunda araştırma (Visser, 2005), KSS aşamaları olan ekonomik, yasal, ahlaki ve gönüllü sorumluluklar ile örgütsel bağlılık türleri olan duygusal bağlılık, normatif bağlılık ve devamlılık bağlılığı arasındaki ilişkinin araştırılması (Erkman ve Şahinoğlu, 2012), kurumsal sosyal sorumluluk algılamalarının örgütsel özdeşleşme üzerindeki etkisi (Kaplan, 2013), otel işletmelerinde uygulanmakta olan kurumsal sosyal sorumluluğun (KSS) çalışanın işte kalma niyetine ve iş tatminine etkisi (Çalışkan ve Ünüsan, 2011), çalışmaları bulunmaktadır. Araştırma: Tüketicilerin Kurumsal Sosyal Sorumluluk Algılarının, Dört Temel Kurumsal Sosyal Sorumluluk Boyutuna Göre Değerlendirilmesi Araştırmanın Amacı Araştırmanın amacı, örneklem kapsamında Sivas Belediyesi çalışanlarının kurumsal sosyal sorumluluk ile ilgili algı ve düşüncelerinin dört temel kurumsal sosyal sorumluluk boyut olan ekonomik (gerekli), yasal (gerekli), etik (beklenen) ve hayırseverlik (arzu edilen) sorumluluklar boyutunda; demografik değişkenlerine göre değişim gösterip göstermediği ve Carroll un kurumsal sosyal sorumluluk piramidinde söz konusu dört boyuta atfedilmiş olan gereklilik, beklenti ve arzu edilme derecelerinin belirtilenden farklılık gösterip göstermediği araştırılmıştır. Araştırmanın hipotezleri aşağıdaki gibidir: Ana Hipotez; H1: Etik sorumluluklar gerekli görülür olarak belirlenmiştir. Alt Hipotezler; H2: Cinsiyet değişkenine göre dört temel kurumsal sosyal sorumluluk faktörü algılamalarında anlamlı H3: Yaş değişkenine göre dört temel kurumsal sosyal sorumluluk faktörü algılamalarında farklılık yoktur. H4: Eğitim değişkenine göre dört temel kurumsal sosyal sorumluluk faktörü algılamalarında H5: Çalışma süresi değişkenine göre dört temel kurumsal sosyal sorumluluk faktörü algılamalarında H6: Kadro durumu değişkenine göre dört temel kurumsal sosyal sorumluluk faktörü algılamalarında H7: Gelir durumu değişkenine göre dört temel kurumsal sosyal sorumluluk faktörü algılamalarında Araştırmanın Kapsamı Araştırmanın anakütlesi, Sivas Belediyesi ana binası ve bağlı kurumlar olan zabıta müdürlüğü, itfaiye müdürlüğü, su kanalizasyon işleri müdürlüğü, sosyal hizmetler müdürlüğü binalarında çalışan işçi, memur ve yöneticilerden oluşan personeldir (URL, 3). Personelin bir kısmı sürekli dışarıda ve gezici olarak çalıştığından örneklem, söz konusu binalardaki personelden kolayda rastgele örnekleme yöntemi ile belirlenmiştir. Araştırmanın Yöntemi Araştırmada verilerin toplanmasında anket tekniği kullanılmıştır. Anket sorularının hazırlanmasında öncelikle kurumsal sosyal sorumluluk ve pazarla- 223
Çalışanların Kurumsal Sosyal Sorumluluk Algılarının, Dört Temel Kurumsal Sosyal Sorumluluk Boyutuna Göre Değerlendirilmesi: Sivas Belediyesi nde Bir Uygulama ma alanlarında literatür taranarak bu alanda yapılmış olan araştırmalardan ve anket çalışmalarından (Carroll, 1979; Lantos, 2001; Torlak, 2007; Demir vd, 2008; Akgül, 2010; Yılmaz, 2007; Top ve Öner, 2008) yararlanılmıştır. Anketin birinci kısmında demografik özellikler ve çalışma şekli ile ilgili 6 soruya yer verilmiştir. İkinci kısımda kurumsal sosyal sorumluluk ile ilgili gereklilik, beklenti ve arzu edilme derecelerini ölçen, cevaplayıcının 1 den (olumsuz), 10 a (olumlu) kadar derecelendirme yapması istenen 50 adet soru bulunmaktadır. Araştırmada ölçümün hassasiyetini artırmak amacıyla 10 lu ölçek kullanılmıştır. İlgili sorulardan 14 ü hayırseverlik, 12 si etik, 13 ü yasal ve 11 i ekonomik sorumluluklarla ilgili dereceleme sorularıdır. Puanlama ise, algıların, 1 den (olumsuzdan) 10 a (olumluya) doğru gidildikçe beklenmez den gerekir e doğru değiştiği düşüncesinden hareketle, 1-2-3-4 aralığı beklenmez, 5-6 aralığı arzu edilir, 7-8 aralığı beklenir ve 9-10 aralığı gerekir şeklinde belirlenmiştir. Beklenmez aralığı çalışanların kurumların sosyal sorumluluklarıyla ilgili alanlarda hiçbir beklentilerinin olmadığı veya konuyla ilgilenmediklerini; arzu edilir aralığı çalışanların kurumların sosyal sorumlulukları yerine getirmelerini arzu ettikleri fakat bir beklenti ya da gereklilik olmadığını; beklenir aralığı çalışanların kurumlardan sosyal sorumluluklarını yerine getirmeleri konusunda beklentilerinin olduğunu; gerekir aralığı ise çalışanların kurumların sosyal sorumlulukları yerine getirmesi gerektiğini düşündüklerini göstermektedir. Araştırma verilerinin analizinde SPSS istatistik programı kullanılmıştır. Araştırmanın Analizi ve Bulguları Araştırmanın ana kütlesi 755 çalışandan oluşmaktadır ve seçilen örneklem (278), %5 hata payı ve %95 güven düzeyinde ana kütleyi temsil yeteneğine sahiptir (Sample Sizes Table, Saunders vd, 2009, s.221). Hazırlanan 300 anketten 278 adet geri dönüş olmuştur, geri dönüş oranı %92 dir. Kullanılan 50 maddelik kurumsal sosyal sorumluluk ölçeğinin güvenilirlik katsayısı (Cronbach Alpha ) 0.967 olarak hesaplanmıştır. Böylelikle araştırmanın oldukça güvenilir olduğu söylenebilir (Özdamar, 2002, s.673). Demografik Bulgular Katılımcıların cinsiyet, yaş, eğitim olmak üzere demografik özelliklerine ilişkin bulgular Tablo 1 de görülmektedir. Tablo 1. Demografik Nitelikler Cinsiyet Frekans % Eğitim Frekans % Yaş (Yıl) Frekans % Kadın 85 30.6 İlköğretim 13 4.7 25 ve altı 22 7.9 Erkek 193 69.4 Lise 90 32.4 26-35 112 40.3 Toplam 278 100.0 Önlisans 60 21.6 36-45 79 28.4 Lisans 96 34.5 46-55 58 20.9 Lisansüstü 19 6.8 56 ve üzeri 7 2.5 Toplam 278 100.0 Toplam 278 100.0 Katılımcıların büyük bölümünün (%69.4) erkek olduğu, kadınların oranının çok düşük olduğu (%30.6) görülmektedir. Eğitim durumuna göre dağılımda ise katılımcıların yaklaşık %37 sinin ilk ve ortaöğretim mezunu olduğu, büyük kısmının (%63) yükseköğretim mezunu olduğu görülmektedir. Yaş unsuru incelendiğinde, katılımcıların büyük çoğunluğunun orta yaş grubuna dahil olduğu görülmektedir. Katılımcıların çalışma koşullarına ilişkin bulgular Tablo 2 de görülmektedir: Araştırma bilgilerine göre, katılımcıların çoğunluğunun (%67.3) memur olduğu, %28.7 sinin işçi ve kalan %4 ünün ise yönetici olduğu görülmektedir. Çalışma yılı olarak 11-15 yıl arası çalışanlar (%13.3) dışında kalan grupların birbirlerine yakın (yaklaşık %28) olduğu görülmektedir. Gelir durumu göz önünde bulundurulduğunda katılımcıların yaklaşık %81 inin gelirinin 1001-3000 TL arasında olduğu görülmektedir. 224
20. Ulusal Pazarlama Kongresi, 10-13 Haziran, 2015 Hipotez Analizi ve Bulguları Araştırmanın hipotez analizleri ve bulguları şöyledir: Ana Hipotezin Analizi: Araştırmanın ana hipotezi: Araştırmanın ana hipotezi olarak, H1: Etik sorumluluklar gerekli görülür olarak belirlenmiştir. Tablo 3 incelendiğinde Carroll un kurumsal sosyal sorumluluk piramidinde yer alan dört sorumluluk faktörünün de ortalama dağılımları ölçekte 7-8 aralığında yani beklenir olarak ortaya çıkmıştır. Elde edilen sonuçlara göre örneklem çerçevesinde geliştirilen kurumsal sosyal sorumluluk piramidi aşağıdaki gibi gösterilebilir: Tablo 2. Çalışma Bilgileri Kadrosu Frekans % Çalışma Süresi Frekans % Gelir Frekans % Yönetici 11 4.0 5 yıl ve daha az 75 27.0 1000 TL den az 13 4.7 Memur 187 67.3 6-10 yıl 79 28.4 1001-2000 TL 85 30.6 İşçi 80 28.7 11-15 yıl 37 13.3 2001-3000 TL 141 50.7 Toplam 278 100.0 16 yıl ve üzeri 87 31.3 3001-4000 TL 34 12.2 Toplam 278 100.0 4001 TL ve üzeri 5 1.8 Toplam 278 100.0 Carroll un kurumsal sosyal sorumluluk piramidi Şekil 2. Kurumsal Sosyal Sorumluluk Piramidi Karşılaştırması Örnekleme ait kurumsal sosyal sorumluluk piramidi Carroll un kurumsal sosyal sorumluluk piramidi Örnekleme ait kurumsal sosyal sorumluluk piramidi Şekil 2 de görüldüğü gibi katılımcıların dört temel kurumsal sosyal sorumluluk boyutuyla ilgili algıları Carroll un kurumsal sosyal sorumluluk piramidinden farklılık göstermektedir. Carroll a göre ekonomik ve yasal sorumluluklar gerekli görülmekte, etik sorumluluklar beklenir ve hayırseverlik sorumluluğu da istenir iken, araştırmanın örneklemi dahilinde belediye çalışanlarının kurumsal sosyal sorumluluk algıları her bir boyut için beklenir olarak belirlenmiştir. Buna karşılık Tablo 3 ve Tablo 4 sonuçları incelendiğinde, ölçekte 8.5 puan üzeri dikkate alınması durumunda, katılımcıların beklentisinin 9-10 aralığı olan gerekir yönündedir. Dolayısıyla her bir faktör için katılımcıların tercihlerinin beklenir olduğu fakat gereklidir yönünde bir eğilimden söz edilebilir. Tablo 4 incelendiğinde, 8.5 üzeri dikkate alınarak yapılan ölçümde, hayırseverlikte 3 kişinin (%12.5), etik sorumluluklarda 21 kişinin (%87,), yasal sorumluluklarda 21 kişinin (%87), ekonomik sorumluluklarda 14 kişinin (%58.3) beklenir aralığından gerekli aralığına kaydığı belirlenmiştir. 225
Çalışanların Kurumsal Sosyal Sorumluluk Algılarının, Dört Temel Kurumsal Sosyal Sorumluluk Boyutuna Göre Değerlendirilmesi: Sivas Belediyesi nde Bir Uygulama Tablo 4. Kurumsal Sosyal Sorumluluk Faktörleri Ortalamaları Grafik 1. Kurumsal Sosyal Sorumluluk Faktörleri Ortalamaları Grafik 1 incelendiğinde, bu durum daha net olarak görülmektedir. Grafiğin sola çarpık olması, genel dağılımda 9-10 aralığına yani gerekir e doğru bir eğilim olduğu görülmektedir. Alt Hipotezlerin Analizi Araştırma verilerinin analizi için uygulanacak testin belirlenmesinde Kolmogorov-Smirnov Z Testi uygulanmıştır. Test sonucu, hayırseverlik 0.004, etik 0.000, yasal 0.000, ekonomik 0.000 ve toplam 0.000 bulunmuştur. Dolayısıyla p<0.05 olduğundan araştırmada non-parametrik test uygulanması gerektiği belirlenmiştir. Alt hipotezlerin sınanmasında yaş faktöründe iki değişken olduğundan non-parametrik testlerden Mann-Whitney U Testi, diğer değişkenler için non-parametrik test olan Kruskal Wallis Testi uygulanmıştır. Hipotez testlerinin sonuçları Tablo 5 te sunulmuştur. H2: Cinsiyet değişkenine göre dört temel kurumsal sosyal sorumluluk faktörü algılamalarında anlamlı Yapılan Mann-Whitney U testi sonucunda her bir faktör için p>0.05 olduğundan hipotez kabul edilmiştir. Dört temel kurumsal sosyal sorumluluk boyutuna 226
20. Ulusal Pazarlama Kongresi, 10-13 Haziran, 2015 Tablo 5. Hipotez Testleri Sonuçları Hayırseverlik Etik Yasal Ekonomik Toplam Cinsiyete Göre Farklılıkların Anlamlılık Sonuçları Asymp. Sig. (2-tailed) 0.183 0.480 0.075 0.308 0.170 Cinsiyete Göre Farklılıkların Anlamlılık Sonuçları Asymp. Sig. (2-tailed) 0.926 0.082 0.600 0.287 0.579 Cinsiyete Göre Farklılıkların Anlamlılık Sonuçları Asymp. Sig. (2-tailed) 0.020 0.141 0.002 0.000 0.009 Cinsiyete Göre Farklılıkların Anlamlılık Sonuçları Asymp. Sig. (2-tailed).082.046.076.038.031 Cinsiyete Göre Farklılıkların Anlamlılık Sonuçları Asymp. Sig. (2-tailed) 0.238 0.052 0.045 0.559 0.271 Cinsiyete Göre Farklılıkların Anlamlılık Sonuçları Asymp. Sig. (2-tailed) 0.267 0.030 0.108 0.566 0.164 göre çalışanların algılarında cinsiyete göre bir farklılaşma görülmemektedir. H3: Yaş değişkenine göre dört temel kurumsal sosyal sorumluluk faktörü algılamalarında farklılık yoktur. Yapılan test sonucunda, faktörlerin hepsinde p>0.05 bulunduğundan alt hipotez 2 kabul edilmiştir. Çalışanların kurumsal sosyal sorumluluk algılamalarında yaşa göre bir farklılaşma görülmemektedir. H4: Eğitim değişkenine göre dört temel kurumsal sosyal sorumluluk faktörü algılamalarında Yapılan test sonucunda, 3 faktörde p<0.05 bulunduğundan hipotez reddedilmiş ve gruplar arası farklılıkların anlamlılığını belirlemek üzere Mann-Whitney U testi uygulanmıştır. Eğitim grupları arasındaki farklılık anlamları Tablo 6 da sunulmuştur. Bu verilere göre özellikle ilköğretim mezunlarının diğer gruplarla arasında dört faktörün hepsi için anlamlı bir farlılık gözlenmektedir. İlköğretim mezunlarının kurumsal sosyal sorumluluk beklentilerinin diğer eğitim düzeylerine göre daha düşük kaldığı söylenebilir. H5: Çalışma süresi değişkenine göre dört temel kurumsal sosyal sorumluluk faktörü algılamalarında Yapılan test sonucunda, iki faktörde p<0.05 çıktığından hipotez reddedilmiş ve gruplar arası farklılıklar incelenmiştir. Tablo 7 incelendiğinde, özellikle 11-15 yıl arası iş deneyimi olanlar ile diğer gruplar arasında dört faktörün hepsi için anlamlı farklılık belirlenmiştir. 11-15 yıl arası iş deneyimi olanların kurumsal sosyal sorumluluk beklentilerinin diğer grupları göre daha yüksek olduğu görülmektedir. H6: Kadro durumu değişkenine göre dört temel kurumsal sosyal sorumluluk faktörü algılamalarında Yapılan test sonucunda, bir faktörde p<0.05 çıktığından hipotez reddedilmiş ve gruplar arası farklılıklar incelenmiştir. Tablo 8 incelendiğinde, etik ve yasal sorumluluklar boyutunda yöneticilerle diğer çalışanlar arasında anlamlı farklılık belirlenmiştir. Etik ve yasal sorumluluklar bağlamında yöneticilerin beklenti seviyesinin diğer çalışanlardan daha yüksek olduğu görülmektedir. 227
Çalışanların Kurumsal Sosyal Sorumluluk Algılarının, Dört Temel Kurumsal Sosyal Sorumluluk Boyutuna Göre Değerlendirilmesi: Sivas Belediyesi nde Bir Uygulama Tablo 6. Eğitim Durumuna Göre Gruplar Arası Farklılıkların Anlamlılık Sonuçları (Mann-Whitney U) Grup-1 Grup-2 Hayırseverlik Etik Yasal Ekonomik Toplam İlköğretim Lise Lise 0.00 0.02 0.00 0.00 0.00 Önlisans 0.00 0.01 0.00 0.00 0.00 Lisans 0.00 0.02 0.00 0.00 0.00 Lisansüstü 0.00 0.04 0.00 0.00 0.00 Önlisans 0.54 0.76 0.71 0.26 0.85 Lisans 0.89 0.79 0.24 0.02 0.44 Lisansüstü 0.80 0.91 0.82 0.09 0.55 Önlisans Lisans 0.48 0.60 0.11 0.17 0.50 Lisansüstü 0.40 0.60 0.52 0.15 0.43 Lisans Lisansüstü 0.99 0.94 0.68 0.60 0.91 Tablo 7. Çalışma Yılına Göre Gruplar Arası Farklılıkların Anlamlılık Sonuçları (Mann-Whitnery U) Grup-1 Grup-2 Hayırseverlik Etik Yasal Ekonomik Toplam 1-5 Yıl 6-10 Yıl 6-10 Yıl 0.48 0.19 0.06 0.03 0.14 11-15 Yıl 0.02 0.01 0.02 0.03 0.01 16+ Yıl 0.15 0.30 0.15 0.01 0.09 11-15 Yıl 0.05 0.04 0.34 0.59 0.05 16+ Yıl 0.39 0.98 0.57 0.89 1.00 11-15 Yıl 16+ Yıl 0.14 0.05 0.17 0.48 0.06 H7: Gelir durumu değişkenine göre dört temel kurumsal sosyal sorumluluk faktörü algılamalarında Yapılan test sonucunda, bir faktörde p<0.05 çıktığından hipotez reddedilmiş ve gruplar arası farklılıklar incelenmiştir. Tablo 8. Kadro Durumuna Göre Gruplar Arası Farklılıkların Anlamlılık Sonuçları (Mann-Whitnery U) Grup-1 Yönetici Grup-2 Hayırsevelik Etik Yasal Ekonomik Toplam Memur 0.10 0.02 0.01 0.43 0.09 İşçi 0.13 0.01 0.03 0.44 0.18 Memur İşçi 0.69 0.78 0.81 0.45 0.94 Tablo 9 incelendiğinde, geliri 2001-3000 TL arasında olanlar ile diğer gruplar arasında etik ve yasal sorumluluklar boyutunda anlamlı farklılık belirlenmiştir. Gelir seviyesi boyutunda 2001-3000 TL arası gelire sahip katılımcıların etik ve yasal sorumluluklar bağlamında beklentilerinin diğer gelir gruplarına göre daha yüksek olduğu belirlenmiştir. Korelasyon Tablosu Araştırma konusu olan dört temel kurumsal sosyal sorumluluk faktörü algısı arasında yapılan korelasyon ölçümü sonuçları Tablo 10 da sunulmuştur. Bu sonuçlara göre, faktörler arasında anlamlı ve olumlu yönde bir ilişki olduğu söylenebilir. Herhangi 228
20. Ulusal Pazarlama Kongresi, 10-13 Haziran, 2015 Tablo 9. Gelir Durumuna Göre Gruplar Arası Farklılıkların Anlamlılık Sonuçları (Mann-Whitnery U) Grup-1 Grup-2 Hayırseverlik Etik Yasal Ekonomik Toplam 1000 TL ve az 1001-2000 TL 2001-3000 TL 1001-2000 TL 0.85 0.31 0.69 0.87 0.91 2001-3000 TL 0.56 0.94 0.85 0.30 0.49 3001-4000 TL 0.64 0.13 0.25 0.68 0.45 4001-5000 TL 0.52 0.20 0.52 0.46 0.92 2001-3000 TL 0.14 0.04 0.20 0.15 0.11 3001-4000 TL 0.37 0.36 0.17 0.66 0.41 4001-5000 TL 0.46 0.41 0.58 0.57 0.94 3001-4000 TL 0.05 0.01 0.01 0.45 0.02 4001-5000 TL 0.86 0.11 0.23 0.81 0.39 3001-4000 TL 4001-5000 TL 0.27 0.74 0.83 0.60 0.74 Tablo 10. Faktörler Arası Korelasyon İlişkisi Grup İstatistik Etik Yasal Ekonomik Hayırseverlik rho 0.77 0.78 0.69 Etik rho 1.00 0.88 0.73 Yasal rho 1.00 0.74 Ekonomik rho 1.00 bir kurumsal sosyal sorumluluk faktörüne karşı beklenti artarken diğer faktörler için de arttığını söylemek mümkündür. Sonuç ve Tartışma Topluma hizmet uygulamalarına temel oluşturan sosyal sorumluluk kavramı günümüzde giderek artan bir öneme sahiptir. Çünkü küreselleşme ve gelişen bilgi teknolojileri ile artan rekabet, müşteri istek ve beklentilerini de farklılaştırmıştır. Müşteriler artık sadece aldıkları ürün ve hizmetin kalitesi ve fiyatı ile değil; bunları üreten kurumun etik değerlere sahip olup olmadığı ve topluma hizmet ederek sosyal sorumluluğunu yerine getirip getirmediği ile de ilgilenmektedir (Saran vd, 2011, s.3734). Günümüzde tüketicilerin beklentilerindeki değişime ayak uyduran işletmeler için sosyal sorumluluk kavramının da kapsamı değişmiş ve gelişmiştir (Akkoyunlu ve Kalyoncuoğlu, 2014, s.141). Başlangıçta kar ediyor olmak sosyal sorumluluk için yeterli bir ölçü iken, bugün işletmelerin sorumlulukları, ekonomik, ahlaki ve hukuki zorunluluklarının ötesinde bir toplumsal faydayı gerektirmektedir. Günümüzde işletmeler gerek yasal zorunluluklar gerek bütünüyle gönüllülük temelinde yardımseverlik amaçlı gerekse stratejik amaçlı sosyal sorunlara odaklanmaktadırlar (Akatay, 2008, s.110). Araştırmada, Carroll un kurumsal sosyal sorumluluk piramidinde belirlediği dört temel kurumsal sosyal sorumluluk boyutunda belediye çalışanlarının algıları ölçülerek beklenti seviyeleri belirlenmiştir. Araştırmanın ana hipotezi olarak Carroll un kurumsal sosyal sorumluluk piramidinde etik sorumluluklar için varsayılan beklenir seviyesinin gerekir seviyesine yükseldiği ileri sürülmüştür. Günümüz dünyasında yaşanan teknolojik ve sosyal değişimlerin bir yansıması olarak artan bilinç ve duyarlılığın bir sonucu olarak, kurum ve kuruluşların sergiledikleri sorumluluklar boyutunda insanların beklentilerinin artık daha ileri seviyelere geldiği, özellikle etik sorumluluklarda gereklilik seviyesinde bir algının oluştuğu düşüncesi, araştırmanın ana konusunu oluşturmuştur. Yapılan analizler sonucunda dört kurumsal sosyal sorumluluk boyutunda da çalışanların algıları beklenir şeklinde belirlenmiştir. Bununla birlikte tüm sorumluluklarda gereklidir e dönük bir eğilimin olduğu ortaya çıkmıştır. Böylece kısmen de olsa ana hipotezin kabul edilebileceği düşünül- 229
Çalışanların Kurumsal Sosyal Sorumluluk Algılarının, Dört Temel Kurumsal Sosyal Sorumluluk Boyutuna Göre Değerlendirilmesi: Sivas Belediyesi nde Bir Uygulama mektedir. Bu durum araştırmanın temel varsayımı olan artan bilinç ve farkındalık sonucu, beklenti yönündeki etik sorumlulukların artık gerekli görülmeye başlandığı önermesini desteklemektedir. Dolayısıyla kurum ve kuruluşlar faaliyetlerini yürütürken sosyal sorumluluklar boyutunda halkın giderek daha çok önem verdiği hatta gerekli gördüğü uygulamalara ağırlık vermelidirler. Bununla birlikte kurumsal sosyal sorumluluk piramidinde gerekli olarak görülen ekonomik ve yasal sorumlulukların, araştırma kapsamında beklenir olarak belirlenmesi düşündürücü bir durum olup; söz konusu sorumluluklar anlamında beklentinin düşük olması, tartışılması gereken bir konu olarak değerlendirilmektedir. Araştırmada, demografik unsurlar ve çalışma şekli ile kurumsal sosyal sorumlulukları ilişkilendiren 6 adet alt hipotez belirlenmiştir. İlk iki hipotezin analiz sonucu olarak, sosyal sorumlulukları algılama boyutunda cinsiyet ve yaş faktörlerine göre farklılık olmadığı ortaya konmuştur. Üçüncü hipotez analizine göre ilköğretim mezunların algılarının diğer eğitim seviyelerine göre farklılaştığı, eğitim seviyesine göre kurumsal sosyal sorumluluk beklentilerinin de arttığı gözlenmektedir. Dördüncü hipotez analizi sonuçlarına göre özellikle 11-15 yıl arası iş deneyimi olanların tüm sosyal sorumluluk boyutlarında diğer gruplardan farklılaştığı gözlenmiştir. Katılımcıların yaşlarına göre ortalama dağılımları ile ilişkilendirildiğinde özellikle orta yaş grubunda bulunan ve işyerinde de deneyim olarak ortalama sürelerde olan kesimin sosyal sorumluluk beklentilerinin daha yüksek olduğu söylenebilir. Beşinci ve altıncı hipotezlerin analiz sonuçlarına göre yönetici olan ve geliri 2000 TL nin üzerinde olan çalışanların etik ve yasal sorumluluklar boyutunda diğer gruplardan farklılaştığı gözlenmektedir. Söz konusu grupların etik ve yasal sosyal sorumluluklar konusunda beklentilerinin daha yüksek olduğu ortaya çıkmıştır. Son olarak yapılan korelasyon çalışmasında, her bir faktör için beklentideki değişmelerin diğer faktörleri de olumlu yönde etkileyeceği ortaya çıkmıştır. Katılımcıların herhangi bir faktör için beklentileri yükseldikçe diğer faktörler için yükselmektedir. Araştırma sonucunda Carroll un kurumsal sosyal sorumluluk piramidinde öne sürdüğü dört sorumluluk boyutuna göre, beklentilerin gerekliliğe dönüştüğü görülmüştür. Yani insanların düşüncelerinde artık kurum ve kuruluşların sorumluluklarının yerine getirmede zorunlu oldukları yönünde bir eğilim olduğu ortaya çıkarılmıştır. Ayrıca artan eğitim seviyesi ve yoğun teknoloji kullanımı, insanlarda bilinç ve farkındalık artışına neden olmakta, bu da sosyal sorumluluk beklentilerinin daha da artmasına neden olmaktadır. Dolayısıyla uzun dönemde hayatta kalmaya, kar etmeye ve gelişmeye çalışan kuruluşlar, söz konusu sosyal sorumluluklarını yerine getirme boyutunda toplum çıkarlarını ve artan bu beklenti düzeyini göz önünde bulundurup, tüm faaliyetlerini bu yönde organize etmelidirler. Bu bağlamda, iç müşteri olarak da adlandırılan ve kurum için önemli bir karar faktörü olan çalışanların, kurumların sosyal sorumluluklarını yerine getirme boyutunda algılamaları ve kurumlardan beklentilerinin seviyesini ortaya koyması noktasında araştırma sonuçlarının önemli olduğu düşünülmektedir. Araştırma Sivas Belediyesi nde uygulanmış olup, sonuçları diğer kurum ve kuruluşların çalışanlarına genellenemez. Araştırma, sosyal sorumluluk alanları ile ilgili gelecekte yapılabilecek; coğrafi konum, kültüralt kültür, inançlar, siyasi görüşler gibi unsurlara göre algı ve beklentilerin seviyelerinin ölçülmesi gibi araştırmalara fikir vermesi bakımından önemlidir. Kaynakça Akatay, Ayten, 2008. Kurumsal Sosyal Sorumluluk Anlayışındaki Değişimlerin Yönetsel İşleyişe Etkileri, Yönetim Bilimleri Dergisi, 6: 2. Akgeyik Tekin, 2007. İnsan Kaynakları Yönetimi Boyutuyla Kurumsal Sosyal Sorumluluk: (Bir Alan Araştırması), Sosyal Siyaset Konferansları Dergisi, 52: 65-106 Akgül Urungu, 2010, Kurumsal Sosyal Sorumluluk Kavramına Sosyal Antropolojik Bir Yaklaşım, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Antropoloji Dergisi, 24: 95-114 Akkoyunlu, Gonca Şükriye ve Selma Kalyoncuoğlu, 2014. İşletmelerin Kurumsal Sosyal Sorumluluk Çalışmalarının Marka Algısı Üzerine Etkisinin Değerlendirilmesi, Niğde Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 7 (3): 125-144 230
20. Ulusal Pazarlama Kongresi, 10-13 Haziran, 2015 Aktan C.Can ve Deniz Börü, 2007. Kurumsal Sosyal Sorumluluk, İgiad Yayınları: 4, İstanbul. Ateşoğlu İrfan ve Ali Türker, 2010. Konaklama İşletmelerinin Sosyal Sorumluluk Faaliyetlerine Yaklaşımı: Muğla İli Örneği, Süleyman Demirel Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 15 (3): 207-226 Bowd, Ryan, Les Bowd ve Phil Harris, 2006, Communicating Corporate Social Responsibility: An Exploratory Case Study of A Major UK Retail Centre, Journal of Public Affairs, 6 (2). Boz Necip, 2012. Turizm Sektöründe Kurumsal Sosyal Sorumluluk ve Sürdürülebilirlik, Kurumsal Sosyal Sorumluluk Dergisi, 2:35. Carroll, Archie B. 1979. A Three dimensional conceptual model of Corporate Performance. Academy of Management Review, 4 (4), 494-505. Carroll, Archie B., 1991. The Pyramid of Corporate Social Responsibiiity: Toward the Moral Management of Organizational Stakeholders, Business Horizons, 34(4): 39-48 Çalışkan Osman ve Çağatay Ünüsan, 2011. Otel Çalışanlarının Kurumsal Sosyal Sorumluluk Algısının İş Tatmini Ve İşte Kalma Niyetine Etkisi, Anatolia: Turizm Araştırmaları Dergisi, 22 (2). Çerik Şule ve Emel Özarslan, 2008. Çalışanların Sosyal Sorumluluk Boyutlarına İlişkin Algıları: İlaç Sektöründe Karşılaştırmalı Bir Uygulama, Ege Akademik Bakış, 8 (2). Çevirme Filiz, 2012. Sağlık Sektöründe KSS ve Sürdürülebilirlik, Kurumsal Sosyal Sorumluluk Dergisi, 2:17-18 Demir Hulusi ve Neşe Songür, 1999. Sosyal Sorumluluk ve İş Ahlakı, Balıkesir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 2(3): 150-168 Turhan Erkman ve Fatih Şahinoğlu, 2012. Kurumsal Sosyal Sorumluluk Faaliyetlerine İlişkin Çalışan Algıları İle Örgütsel Bağlılığın Hizmet Sektöründe İncelenmesi, Marmara Üniversitesi İİBF Dergisi, 33 (2). Ersöz Halis Yunus, 2007. Türkiye de Kurumsal Sosyal Sorumluluk Anlayışının Gelişiminde Meslek ve Sivil Toplum Kuruluşlarının Faaliyetleri, Rol ve Önemleri, İTO Yayınları, İstanbul. European Commission, 2011. Communıcatıon from the Commission to the European Parliament, The Council, The European Economic and Social Committee and The Committee of the Regions, Brussels. Grant Suzanne ve Nitha Palakshappa, 2012. Social Enterprise and Corporate Social Responsibility: Towards A Deeper Understanding of the Links and Overlaps, 4 th Emes International Research Conference on Social Enterprise, Liege. Hasanov Vusal, 2010. Çalışanların İşletmelerin Sosyal Sorumluluklarına İlişkin Algılamalarının Örgütsel Bağlılığa Etkisi, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, Ankara. Halıcı Ali, 2001. İşletmelerde Sosyal Sorumluluk Strateji leri: Çanakkale İlinde Bir Araştırma, Yönetim ve Ekonomi, 7(1): 11-26. Hayford Adjei, 2013. Assessing the Corporate Social Responsibility Activities of Atwima Kwawoman Rural Bank Limited and its Impact on the Communities it Operates, Researchjournali s Journal of Business Ethics, 1(2): December. İbişoglu Aylin, 2007. Kurumsal Sosyal Sorumluluk: Vestel Örneği, Başkent Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Ankara. Kaplan Metin, 2013. Kurumsal Sosyal Sorumluluk Algılamalarının Örgütsel Özdeşleşme Üzerindeki Etkisi, Selçuk Üniversitesi İktisadi Ve İdari Bilimler Fakültesi Sosyal ve Ekonomik Araştırmalar Dergisi, 2013 (26). Kaya Sait, AR&GE Bülten, http://www.izto.org.tr/portals/0/iztogenel/dokumanlar/isletmelerde_sosyal_sorumluluk_ve_ sa_8000_s_kaya_26.04.2012%2020-47-57. pdf/04.08.2014 Kızılay Harun, 2012. Değişen Sosyal Sorumluk Anlayışı: Gönüllülük Değil Zorunluluk, Kurumsal Sosyal Sorumluluk Dergisi, 2:20-22. 231
Çalışanların Kurumsal Sosyal Sorumluluk Algılarının, Dört Temel Kurumsal Sosyal Sorumluluk Boyutuna Göre Değerlendirilmesi: Sivas Belediyesi nde Bir Uygulama Kotler, Philip ve Nancy Lee, 2006. Kurumsal Sosyal Sorumluluk. Mediacat Kitapları, İstanbul. Lantos, Geoffrey P., 2001. The Boundaries of Strategic Corporate Social Responsibility, Journal of Consumer Marketing, 18(7): 595-635. Nalband Nisar Ahamad ve Saad Al Kelabi, 2014. Redesigning Carroll s CSR Pyramid Model, Journal of Advanced Management Science, 2 (3). Özgen Ebru, 2007. Kurumsal Sosyal Sorumluluk Kavramı ve Çalışan Memnuniyetine Etkisi, D.Ü. Ziya Gökalp Eğitim Fakültesi Dergisi, 8: 1-6. Öztürk Mesude Canan, 2013. Kurumsal Sosyal Sorumluluk. T.C. Anadolu Üniversitesi Yayınları, No: 3021, Eskişehir. Peltekoğlu, Filiz B., 2001. Hakla İlişkiler Nedir?. Beta Yayınları, 2. Baskı, İstanbul. Saran M., G. Coşkun, F. İnal Zorel ve Z. Aksoy, 2011. Üniversitelerde Sosyal Sorumluluk Bilincinin Geliştirilmesi: Ege Üniversitesi Topluma Hizmet Uygulamaları Dersi Üzerine Bir Araştırma, Journal of Yaşar University, 22(6): 2732-3747 Schwartz, Mark. S. ve Archie B. Carroll, (2003). Corporate Social Responsibility: A Three-Domain Approach, Business Ethics Quarterly, 13(4): 503-530. Torlak Ömer, 2007. Tüketicilerin Kurumsal Sosyal Sorumluluk Çabalarını Algılamaları, İgiad Yayınları: 4, İstanbul. Öztürk, Mesude Canan, Ömer Torlak, Nuray Tokgöz, Mine Ayman ve Ebru Özgen, 2013. Kurumsal Sosyal Sorumluluk. T.C. Anadolu Üniversitesi Yayınları, No: 3021, Açıköğretim Fakültesi Yayını No:1973, Eskişehir. Visser Wayne, 2005. Revisiting Carroll s Csr Pyramid An African Perspective, Commission For Africa. Yönet, Ender, 2005. Kurumsal Sosyal Sorumluluk Anlayışında Son Dönemeç: Stratejik Sorumluluk, Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 8(13): 239-264. URL.1.:http://www.tdk.gov.tr/index. php?option=com_gts&arama=gts&guid=tdk. GTS.540d769966a3d5.32946298/08.09.2014 URL 2. Türkiye KSS Derneği, http://kssd.org/kss/kssnedir/ 28.08.2014 URL 3. http://www.sivas.bel.tr/files/pdf/2013fr_ Meclis_Onay.pdf TİSK, BCM, HUP/CEA, MEF/UPCG ve CNIPMMR, 2014. İşveren Örgütleri için Kurumsal Sosyal Sorumluluk (KSS) Rehberi, Ankara. Top Seyfi ve Öner Akın, 2008. İşletme Perspektifinden Sosyal Sorumluluk Teorisinin İncelenmesi, Zonguldak Karaelmas Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 4(7): 97-110. 232