GLOBAL İŞ KÜLTÜRÜ OLUŞTURMADA DEVLET HAVA MEYDANLARI İŞLETMESİ NİN ATTIĞI ADIMLAR

T.C. SÜLEYMAN DEMİREL ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İŞLETME ANABİLİM DALI GLOBAL İŞ KÜLTÜRÜ OLUŞTURMADA DEVLET HAVA MEYDANLARI İŞLETMESİ NİN ATTIĞI ADIMLAR TEZSİZ YÜKSEK LİSANS BİTİRME PROJESİ Hazırlayan Necati ÖZBEK 0930229272 Danışman Yrd. Doç. Dr. Adnan ERTAN ISPARTA 2011

i ÖNSÖZ Kültür kavramı hakkındaki yorumlar göstermektedir ki; Kültür, insanın hayatının her safhasında var olan bir olgudur. Bu kavram hakkında çeşitli yorumlar yapılması da toplumlar arası çeşitlilikten ve anlayış farklılığından kaynaklanmaktadır. Her topluluğun kendine has bir yaşam tarzı bulunmaktadır. Kısaca, bu hayat tarzına kültür denir. İnsanların yapmış oldukları davranışların kendileri için bir anlamı ve amacı olduğu gibi niceliğine ve niteliğine bakılmaksızın insanlar eliyle kurulan örgütlerin de belirli bir kuruluş amacı vardır. Kuruluş amacı doğrultusunda faaliyet gösteren örgütler birbirlerinden farklı bir takım özelliklere sahiptir. Örgütlerin sahip olduğu amaç, mekan, personel vb. unsurlar bu farklılığın kaynağıdır. Aynı amaçla kurulan örgütlerde dahi bu farklılık görülebilmektedir. Teknolojinin baş döndürücü düzeyde her geçen gün ilerlediği günümüzde örgütlerin başarısı için insan faktörünün vazgeçilmez olduğu ve gelişmenin her türlü teknolojik donanımın yanında esas itibariyle insan sayesinde sağlanabileceği çok iyi bilinmektedir. Örgütler, belirli bir mal veya hizmeti üretirken aynı zamanda kendi kültürlerini de üretirler. Uluslararası işletmelerin örgüt kültürü, liderlerin ve çalışanların kültürel tercihlerini de içeren, çok sayıda faktör tarafından şekillenir. Bir çokuluslu işletmenin örgüt kültürünü tanımlamada organizasyon yapısının önemli görülen üç yönü vardır. Bunlar: İlki çalışanlarla işletme arasındaki genel ilişki, ikincisi yöneticiler ve diğer çalışanların rollerini tanımlayan hiyerarşik yapı ve üçüncüsü de çalışanların çokuluslu işletmenin amaçları, konumu, hedefleri ve işletme içindeki kendi konumları hakkındaki genel görüşleridir. Örgüt kültürünün bu boyutlarının yanında üzerinde durulması gereken iki önemli unsuru bulunmaktadır. Bunlardan ilki eşitlik ve hiyerarşi, ikincisi ise insanla görev arasındaki uyumdur. Bu çalışma DHMİ nin uluslararası arenada bulunduğu konumu ortaya koymaktadır. Çalışmanın başında kültür kavramı, ikinci bölümde örgüt kültürü ve uluslararası örgüt kültürü, üçüncü bölümde de DHMİ nin uluslararası bağlamdaki havacılık kuruluşları ile ilişkileri açıklanmıştır. Sonuç olarak havacılık sektöründe

ii Türkiye nin dünya ülkelerine yön veren çalışmaları, bu konudaki gelişmeler anlatılmıştır. Bu bitirme projesi nin her aşamasında desteğini gördüğüm değerli danışman hocam Yrd. Doç. Dr. Adnan ERTAN a, çalışmalarım sırasında hiçbir zaman desteğini esirgemeyen sevgili eşime, baba ilgisine en çok ihtiyaç duydukları yaşta olan fakat bu çalışma sebebi ile biraz da olsa ilgi gösteremediğim canım çocuklarıma, bana gösterdikleri destekten ve anlayıştan dolayı teşekkür ederim. Necati ÖZBEK Isparta 2011

iii ÖZET GLOBAL İŞ KÜLTÜRÜ OLUŞTURMADA DEVLET HAVA MEYDANLARI İŞLETMESİ NİN ATTIĞI ADIMLAR. Necati ÖZBEK Süleyman Demirel Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi İşletme Tezsiz Yüksek Lisans Bitirme Projesi. 94 sayfa, Ocak 2011. Danışman: Yrd. Doç. Dr. Adnan ERTAN. Bu çalışmada kültür kavramı incelenmiş, kültür kavramı hakkındaki yorumlar ve yapılan tanımlar çeşitleri ile ortaya konulmuştur. Kültür, tanımı yapılması oldukça zor olan bir kavramdır. Bu konudaki çeşitlilik ve bazı örnekleri bu çalışmada gösterilmiştir. Örgüt kültürü, yönetim ve örgüt alanında son yıllarda üzerinde bir çok çalışma yapılan konulardan biridir. Örgütsel yapı, iletişim, karar alma, biçimsel ve biçimsel olmayan ilişkiler ile örgüt üyelerinin tutum, davranış ve değer yargıları üzerinde etkili olan kurum kültürü üzerinde önemle durulması gereken örgüt konularından biridir. Pozitif örgüt kültürü, örgütteki yaygın değerlerin, inançların ve davranışların örgüte ve örgüt çalışanlarına doğru yolu göstermesi anlamına gelmektedir. Pozitif kültürel değerler çalışanların çoğu tarafından benimsenmekte ise bu durumda güçlü pozitif kültürlerden bahsedilmektedir. Örgüt kültürü ile ilgili olarak geliştirilmiş olan tipolojiler ise kültürleri anlamak, yorumlamak ve gerekli hallerde örgütlere yol gösterici olmak açısından oldukça yararlıdır. Dünyanın sınırlarının küçüldüğü ve tek pazar haline geldiği bir ortamda DHMİ çalışma stratejisi olarak dünya standartlarını yakalamak ve hizmetlerini dünya standartlarında sunmak için gerekli çalışmaları yapmakta ve kendini daima geliştirmektedir. Bu çalışmada DHMİ nin uluslararası anlamda faaliyet gösteren kuruluşlar ile ilişkileri, bu kuruluşların ortaklaşa belirledikleri standartları yakalamak için her türlü çabayı nasıl gösterdiği, bu çalışmalar sonrasında Türkiye nin havacılık sektöründe dünyanın önde gelen ülkeleri ile yarışır konuma geldiği anlatılmaktadır. Anahtar Kelimeler: Kültür, Örgüt Kültürü, Uluslararası Örgüt Kültürü ve DHMİ.

iv ABSTRACT THE STEPS TAKEN BY THE STATE AİRPORTS ADMİNİSTRATİON İN FORMİNG A NEW BUSİNESS CULTURE Necati ÖZBEK Suleyman Demirel University, Faculty of Economics and Administrative Sciences, Business Administration Non-Thesis Graduation Project, 94 Page, January 2011 Supervisor: Asst. Assoc. Dr. Adnan ERTAN. This study examined the concept of culture, culture defines the concept and made comments about the varieties have been introduced. Culture, a concept that is difficult to make the definition. Some examples of diversity in this area and is shown in this study. Organizational culture, management and organization on the field in recent years, a lot of work is one of the issues. Organizational structure, communication, decision making, formal and non formal relations with the organization, members of the attitudes, behaviors and values that are effective on the need to focus on the importance of corporate culture is one of the organizational issues. Positive organizational culture, organizational common values, beliefs and behaviors in the organization and the organizational means to show employees the right way. If adopted by most of the positive cultural values of employees referred to in this case, a strong positive cultures. Organizational culture as related to the typologies developed in the cultures to understand, interpret and, where necessary for organizations to be very useful in guiding. World's shrinking borders and has become the single market as a strategy of working in an environment with world standards Airports Authority to capture and make reasonable efforts to provide world class services and is always improving itself. In this study, DHMI relations with international organizations active in these organizations shows how to make every effort to catch the standards jointly determined, after these studies, the location of Turkey came to compete with the countries of the world's leading aviation industry are described. Key Words: Culture, Organizational Culture, International organizational culture and DHMİ.

v İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ... i ÖZET...iii ABSTRACT... iv İÇİNDEKİLER... v TABLOLAR DİZİNİ... x KISALTMALAR DİZİNİ... xi GİRİŞ... 1 BİRİNCİ BÖLÜM KÜLTÜR KAVRAMI 1.1. Kültür Kavramı Üzerine Tanımlar... 3 1.2. Kültürün Özellikleri... 9 1.2.1. Kültür Paylaşılır... 9 1.2.2. Kültür Öğrenilir... 10 1.2.3. Kültür Tarihidir ve Süreklidir... 11 1.2.4. Kültür, İdeal ya da İdealleştirilmiş Kurallar Sistemidir... 11 1.2.5. Kültür, İhtiyaçları Karşılayıcı ve Doyum Sağlayıcıdır... 12 1.2.6. Kültür Değişir... 12 1.2.7. Kültür Simgelere Dayalıdır... 13 1.2.8. Kültür Tümleşiktir... 13 1.2.9. Kültür Bir Soyutlamadır... 14 1.3. Kültür Çeşitleri... 14 1.3.1. Genel Kültür ve Alt Kültür... 14 1.3.2. Maddi Kültür- Manevi Kültür... 15 1.3.3. Karşı Kültür... 15 1.4. Kültürü Oluşturan Faktörler... 16 1.4.1. Dil... 16 1.4.2. Din ve İnançlar... 16 1.4.3. Değerler... 16 1.4.4. Normlar... 17 1.4.5. Simgeler... 17 1.4.6. Tutumlar... 17

vi 1.4.7. Örf ve Adetler... 17 1.4.8. Yasalar... 18 1.4.9. Ahlak Kuralları... 18 1.5. Kültür İle İlgili Temel Kavramlar... 18 1.5.1.Üst Kültür... 19 1.5.2. Alt Kültür... 19 1.5.3. Kültürlenme... 19 1.5.4. Kültürleşme... 19 1.5.5. Kültürel Yayılma... 19 1.5.6. Kültürel Gecikme... 20 1.5.7. Kültürel Şok... 20 1.5.8. Kültür Emperyalizmi... 20 1.5.9. Kültürel Asimilasyon... 20 1.5.10. Kültürel Yozlaşma... 21 İKİNCİ BÖLÜM ÖRGÜT KÜLTÜRÜ VE GLOBAL ÖRGÜT KÜLTÜRÜ 2.1. Örgüt Kültürü Kavramı... 22 2.2. Örgüt Kültürünün Tarihçesi... 23 2.3. Örgüt Kültürünün Tanımı... 24 2.4. Örgüt Kültürünün Oluşumu ve Fonksiyonları... 24 2.5. Kültürün Örgütteki Yeri ve Önemi... 26 2.6. Örgüt Kültürünün Unsurları... 26 2.6.1. Değerler... 26 2.6.2. Normlar... 27 2.6.3. Varsayımlar... 27 2.6.4. Seremoniler ve Törenler... 27 2.6.5. Semboller... 29 2.6.6. Adetler... 29 2.6.7. Hikaye ve Efsaneler... 29 2.6.8. Mitler... 29 2.6.9. Dil... 30

vii 2.6.10. Kahramanlar... 30 2.7. Örgüt Kültürünün Özellikleri... 31 2.8. Örgüt Kültürünün İşlevleri... 32 2.9.Örgüt Kültürü Türleri... 33 2.9.1. Hâkim Kültür-Alt Kültür... 34 2.9.2.Güçlü Kültür -Zayıf Kültür... 34 2.10.Örgüt Kültürü Modelleri... 34 2.10.1. Deal - Kennedy Örgüt Kültürü Modeli... 35 2.10.1.1. Yüksek Risk-Hızlı Geri Bildirim Kültürü... 35 2.10.1.2. Düşük Risk-Hızlı Geri Bildirim Kültürü... 35 2.10.1.3. Yüksek Risk- Yavaş Geri Bildirim Kültürü... 36 2.10.1.4. Düşük Risk-Yavaş Geribildirim Kültürü... 36 2.10.2. Harrison - Handy Örgüt Kültürü Modeli... 36 2.10.2.1. Rol Kültürü... 37 2.10.2.2. Görev Kültürü... 37 2.10.2.3. Güç Kültürü... 37 2.10.2.4. Birey kültürü... 37 2.10.3. Geert Hofstede Örgüt Kültürü Modeli... 38 2.10.3.1.Güç Mesafesi Boyutu... 38 2.10.3.2. Belirsizlikten Kaçınma Boyutu... 38 2.10.3.3. Bireycilik Boyutu... 39 2.10.3.4. Kadınsılık-Erkeksilik Boyutu... 39 2.10.4. Cameron -Quinn Örgüt Kültürü Modeli... 39 2.10.4.1. Klan Kültürü... 40 2.10.4.2. Pazar Kültürü... 40 2.10.4.3. Hiyerarşi Kültürü... 40 2.10.4.4. Adhokrasi Kültürü... 41 2.10.5. Schneider Örgüt Kültürü Modeli... 41 2.10.5.1. Kontrol Kültürü... 41 2.10.5.2. İşbirliği Kültürü... 41 2.10.5.3. Yetenek Kültürü... 42 2.10.5.4. Gelişme Kültürü... 42

viii 2.11. Çokuluslu İşletmelerde Örgüt Kültürü... 42 2.12. Uluslararası İşletmelerde Örgüt Kültürü Tipleri... 43 2.12.1. Aile Kültürü... 43 2.12.2. Eyfel Kulesi Kültürü... 44 2.12.3. Kılavuz Ok Kültürü... 44 2.12.4. Kuluçka Makinesi Kültürü... 45 2.13. Örgüt Kültürü ve Ülke Tercihleri... 45 2.14. Çok Kültürlülüğün Gelişim Aşamaları... 45 2.15. Kültürel Farklılıkların Getirdiği Potansiyel Sorunlar... 46 2.16. Kültürel Farklılıkların Getirdiği Potansiyel Üstünlükler... 47 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM DEVLET HAVA MEYDANLARI İŞLETMESİ (DHMİ)48 3.1. DHMİ nin Misyonu... 48 3.2. DHMİ nin Vizyonu... 48 3.3. DHMİ nin Temel İlke ve Değerleri... 48 3.4. DHMİ nin Amaç ve Faaliyet Konuları... 49 3.5. DHMİ nin Görevleri... 51 3.6. DHMİ nin Tarihçesi... 55 3.6.1. İlk Havaalanının Kuruluşu... 55 3.6.1.1. Yıl 1912: Ayastefanos Tayyare İstasyonu Kuruluyor... 56 3.6.1.2. İşgal Dönemi... 57 3.6.1.3. Devlet Hava Yolları Kuruluyor... 57 3.6.1.4. Hava Yolları Devlet İşletmesi İdaresi... 58 3.6.1.5. Devlet Hava Yolları Umum Müdürlüğü... 58 3.6.1.6. Devlet Hava Meydanları İşletmesi Genel Müdürlüğü (DHMİ)... 58 3.6.1.7. Meydan İşletme Müessesesi... 59 3.6.1.8. Devlet Hava Meydanları İşletmesi Genel Müdürlüğü (DHMİ)... 59 3.7. DHMİ nin Teşkilat Yapısı... 60 3.7.1. Yönetim Kurulu... 60 3.7.2. Genel Müdürlük... 60 3.7.3. Merkez Teşkilatı... 60

ix 3.7.3.1. İşletme Dairesi Başkanlığı... 63 3.7.3.1.1. Kalite Yönetim Sistemi (KYS)... 64 3.7.4. Taşra Teşkilatı... 65 3.7.4.1. Havalimanları... 65 3.7.4.2. Havaalanları... 65 3.7.4.2.1. Tarifesiz Dış Hat Seferler ile İç Hat Seferlerine Açık Hava Alanları (Yolcu Giriş-Çıkış Hudut Kapısı)... 65 3.7.4.2.2. İç Hat Seferlere Açık Havaalanları... 66 3.8. Hukuki Durum... 67 3.9. Denetleme... 67 3.10. İkili Anlaşmalar Gereği Faydalanılan Askeri Meydanlar... 68 3.11. Yurt Dışı Havacılık Kuruluşları... 68 3.11.1. IATA (International Air Transport Association)... 68 3.11.2. International Civil Aviation Organization (ICAO)... 69 3.11.3. European Civil Aviation Conference (ECAC)... 70 3.11.4. European Organization for the Safety of Air Navigation (EUROCONTROL)... 72 3.11.4.1. EUROCONTROL un Hedefleri... 72 3.11.5. International Air Carrier Association (IACA)... 73 3.11.5.1. IACA nın Görevleri... 73 3.11.6. European Aeronautic Defence And Space Company (EADS)... 74 3.11.7. Joint Aviation Authority (JAA)... 74 3.11.7.1. JAA nın Amaçları... 74 3.11.7.2. JAA nın Görevleri... 75 3.11.8. Federal Aviation Administration (FAA)... 76 3.11.8.1. FAA nın Başlıca Görevleri... 76 3.11.9. European Aviation Safety Agency (EASA)... 78 SONUÇ VE TEMENNİLER... 79 KAYNAKÇA... 90 ÖZGEÇMİŞ... 94

x TABLOLAR DİZİNİ Tablo 1. Örgüt Kültürü Oluşumu ve Sonuçları... 25 Tablo 2. Deal- Kennedy Örgüt Kültürü Modeli... 35 Tablo 3. Harrison- Handy Örgüt Kültürü Modeli... 38 Tablo 4. DHMİ Yönetim Kurulu Başkan ve Üyelerine Ait Bilgiler... 60 Tablo 5. DHMİ Genel Müdürü ve Genel Müdür Yardımcılarına Ait Bilgiler... 60 Tablo 6. DHMİ Merkez Teşkilatını... 62

xi KISALTMALAR DİZİNİ ABD ACI A.g.e. A.g.d Ag.t. AIC AIP AIP AMDT AIP SUP DHMİ EADS EASA ECAC EUROCONTROL FAA IATA ICAO JAA KHK KKTC KYS TAV THY vb. Y.İ.D : Amerika Birleşik Devletleri : Uluslararası Hava Alanları Konseyi : Adı Geçen Eser : Adı Geçen Dergi : Adı Geçen Tez : Havacılık Enformasyon Genelgeleri : Havacılık Enformasyon Yayını : Düzenli AIP Düzeltmeleri : AIP Ekleri : Devlet Hava Meydanları İşletmesi : Avrupa Hava Savunma ve Uzaycılık Şirketi : Avrupa Havacılık İdaresi (2010 Yılı İtibari ile) : Avrupa Sivil Havacılık Konferansı : Avrupa Hava Seyrüsefer Güvenliği Teşkilatı : Federal Uçuş Dairesi : Uluslararası Hava Taşımacılığı Kurumu : Uluslararası Sivil Havacılık Teşkilatı : Avrupa Havacılık İdaresi (2010 Yılına kadar) : Kanun Hükmünde Kararname : Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti : Kalite Yönetim Sistemi : Tepe-Akfen-Ventures adını alan ortaklık : Türk Hava Yolları : Ve Benzeri : Yap-İşlet-Devret

1 GİRİŞ Kültür, kullanımı çok kolay, tanımlanması ise zor bir kavramdır. Kavram üzerinde yüzlerce tanım yapılmıştır. Son yıllarda bu kavram örgütler açısında da sıkça gündeme gelen bir kavramdır. Kültür, kısaca yaşam biçimidir. Kültür bir örgütte yaşama geçirilmiş bilinçli ya da bilinçsiz ya da yarı bilinçli şekilde uygulanan bir dizi sayıtlı inanç ve değerler bütünüdür. Örgütsel kültür, örgüt üyelerinin paylaştığı duygular, etkinlikler, beklentiler, varsayımlar, inançlar, tutumlar ve değerlerden bir yapı olarak da tanımlanabilir. Günümüzde küreselleşme olgusu nedeniyle, ulusal ve uluslararası arenada rekabet edebilmeleri için örgütler, rekabet güçlerini artırmak durumundadırlar. Rekabet gücünü artırmak ise, çalışanların kendilerini örgütle bütünleştirmelerine, örgüt için kolaylıkla özveride bulunabilmelerine bağlıdır. Bu da örgütlerde ortak bir gücün varlığını gerektirir. En basitinden en ilerisine kadar tüm örgütlerde var olan bu ortak güç "kültür" dür. Küreselleşmeyle birlikte yaşanan ekonomik, teknolojik ve sosyal gelişmeler işletmelerin uluslararası yatırımlara yönelmelerini kolaylaştırmıştır. İşletmelerin faaliyet alanları yerel sınırları aşmış ve küresel bir pazar yaratılmıştır. Bu pazarda rekabet edebilmek, sürekli yapılan yeni yatırımlarla işletmelerin beslenmesi yoluyla mümkündür. Bu yatırımlarla birlikte, dünya ekonomisinde önemli derecede bir ivme yaşanmıştır. Küreselleşmenin yarattığı çokuluslu işletmeler ise bu pazarda önemli bir yere sahiptir. Çokuluslu işletmelerin dünya ticaretini arttırması ve gelişimi finanse etmesi en önemli özellikleridir. Küreselleşmenin yol açtığı bir başka değişim ise örgüt yapılarında ve örgüt fonksiyonlarında yaşanmaktadır. Öncelikle örgütlerin yönetimlerinde farklılaşmalar yaşanmıştır. Yönetim teorileri farklılaştıkça işletmelerin faaliyetlerinde ve en önemlisi yapılarında değişimler yaşanmıştır. Klasik yönetim anlayışından günümüz çağdaş yönetim anlayışına geçişle birlikte insana verilen değer artmış, kültürel özelliklerin önemi anlaşılmış ve yönetim düşüncesi daha profesyonelce ele alınmaya başlanmıştır.

2 Örgütlerin başarıya ulaşması, kültürün örgüt çalışanları tarafından benimsenmesi ile mümkündür. Etkin bir örgütsel iletişim sistemi ile örgüt kültürünün paylaşılması ve benimsenmesi gereklidir. Bu bağlamda örgütsel iletişim devreye girmekte ve örgüt içindeki bilgi akışıyla birlikte örgüt kültürünün de aktarılmasını sağlamaktadır. Özellikle çokuluslu işletmeler düşünüldüğü zaman örgüt içi iletişimin çok daha sağlıklı bir şekilde işlemesi gerekmektedir. Farklı kültürlerin birbirleriyle iletişimi sonucunda olumlu yönde bir tepkinin var olması örgüt için önemlidir. Bu bağlamda Devlet Hava Meydanları İşletmesinin misyonu ve vizyonunda belirtildiği gibi, havacılık sektörüne uluslararası standartlarda, kaliteli, güvenli, konforlu, insana ve çevreye duyarlı ileri teknoloji ürünü alt yapı ve sistemlere ve yetişmiş insan gücüne dayalı hava seyrüsefer ve havaalanı işletme hizmetleri sunmaktadır. Hava trafik yönetimi ve havaalanı işletmeciliği alanında, küresel boyutta rekabet gücüne haiz dünyanın öncü kuruluşlarından biridir. Bu çalışmanın birinci bölümünde kültür kavramı bütün hatları ile ele alınarak işlenmiştir. Kültürü oluşturan öğeler, kültür çeşitleri, kültürün işlevleri, kültür ile ilgili kavramlar ve kültürü oluşturan faktörler ayrı ayrı ele alınarak incelenmiştir. İkinci bölümde örgüt kültürü kavram bakımından, tarihçesi, tanımı, oluşumu ve fonksiyonları, örgütteki yeri ve önemi, unsurları, özellikleri, işlevleri, örgüt kültürü ile ilgili yaklaşımlar, örgüt kültürü türleri ve modelleri açıklanmıştır. Yine aynı bölümde; çok uluslu işletmelerdeki örgüt kültürü, ulusal kültür ile örgüt kültürü arasındaki etkileşim, uluslararası işletmelerde örgüt kültürü tipleri, çok kültürlülüğün türleri, karşılaşılan sorunlar tek tek ele alınarak açıklanmıştır. Üçüncü bölümde ise, Devlet Hava Meydanları İşletmesi kurum olarak; misyon, vizyon, temel ilke ve değerler, amaç ve faaliyet konuları, görevleri, tarihçesi, teşkilat yapısı, uluslararası havacılık kuruluşları ile ilişkileri bakımından incelenmiştir. Sonuç ve temennilerde ise, DHMİ nin dünden bu güne geldiği nokta, havacılıkta yaşanan gelişmeler, DHMİ nin örgüt kültürü ve global iş kültürü oluşturmada attığı adımlar hakkında bilgi verilmiştir.

3 BİRİNCİ BÖLÜM KÜLTÜR KAVRAMI 1.1. Kültür Kavramı Üzerine Tanımlar Kültür kavramı taşıdığı anlam bakımından çok geniş anlamlara geldiği için tarih den bu güne kadar bir çok tanımı yapılmıştır. Bunlardan bazıları şöyledir: Kültür, her millete kendi özelliğini veren, ona milli damgasını vuran maddi ve bilhassa manevi değerler mecmuasıdır 1. Kültür sözcüğü, Latince kökenli olup, Türkçe ye Fransızca dan gelmiştir. Latince de cultura sözcüğü, toprağı ekip biçme ve hayvan yetiştirme anlamına gelmekteydi. 17. yüzyılın sonuna doğru halkın bütün bir yaşama biçimi şeklinde Almanca ve İngilizce den batı dillerine girmiştir. 18. yüzyıla gelindiğinde ise, antropolojideki gelişmeler sonucu bütünsel bir yaşam şekli anlamını kazanmıştır. Voltaire, Fransız ihtilali öncesinde kültür sözcüğünü insan zekasının oluşumunu ve gelişimini belirleyen bir terim olarak yeni bir anlam kazandırmıştır. İngilizler ve Fransızlar, kültürü medeniyetle eş anlamlı olarak kullanırken, Almanlar daha çok teknolojik araç ve gereçleri içeren maddi medeniyet anlamında kullanmışlardır. Modernleşmenin anahtar kavramlarından biri olarak kabul edilen kültürün farklı anlamlarda kullanılmasının nedeni, ulusal yapılardaki değişikliklerdir. Bundan dolayı pek çok ülke kültüre yeni anlamlar yüklemiştir. Bütün insanların kendilerine özgü bir kültüre sahip olduğu görüşünü ileri süren ve bu anlamıyla ilk kez kullanan Alman tarihçi Herder dir. Herder in bu görüşü, 18. yüzyılın sonuna doğru kültürü kendi ırklarının üstünlüğünü belirtmek için kullanan Avrupalı seçkinlere karşı bir tepkiydi. Bununla birlikte İngiliz antropolog Edward Tylor, 1871 yılında yayınladığı Primitive Culture isimli incelemesinde kültür kavramına bilimsel bir içerik kazandırmıştır. Genel olarak Tylor ın bu kullanımı geçerliliğini 1 ANADOL, Cemal, ABBASOVA, Fâzile, ve ABBASLI, Nâzile, Türk Kültürü ve Medeniyeti, Bilge Karınca Yayınları, İstanbul, 2007, s. 29.

4 halen korumakla birlikte antropoloji, sosyoloji, etnoloji gibi bilimler başta olmak üzere pek çok bilim dalının temel kavramı haline gelmiştir 2. 20. yüzyılın başlarında kültür ile ilgili çalışmalar batı dünyasından doğu ülkelerine yayılmış, öncelikle İranlılar kendi dillerindeki ferheng sözcüğünü kültür yerine kullanmışlardır. Ülkemizde sosyolojinin gelişimine büyük katkı sağlayan Ziya Gökalp, Fransızca dan aldığı cultura sözcüğünün Arapça kökenli hars ve tehzip in karşılığı olduğunu savunmuştur. Gökalp cultura sözcüğünün ilk anlamından esinlenerek Arapça da çift sürme, tarla işleme anlamını taşıyan ve ulusal bir kavram olarak gördüğü hars ı kültür karşılığında kullanmıştır. Bununla birlikte, düzeltme, temizleme, yetiştirme, bir işte hız kazanma anlamındaki tehzip i uluslararası ve aristokratik bir kavram olarak değerlendirmiştir. Cumhuriyet döneminde başlatılan dilin sadeleştirilmesi çalışmaları sırasında kültürün karşılığı olarak ekin sözcüğünün kullanılması önerilmiş, fakat bu sözcük dile yerleşememiştir. Zamanla hars da unutularak kültür sözcüğü aynı şekilde kullanılmaya devam etmiştir. Bugün dilimizde kültür sözcüğü birçok anlamda kullanılmaktadır 3. Herkesin kabul edeceği ortak bir kültür tanımı yapmak oldukça zordur. Kültürle ilgilenen bütün bilim dalları her seferinde kültürü yeniden tanımlamışlar, böylece birbirinden farklı pek çok tanım ortaya çıkmıştır. Kültür konusunda var olan anlaşmazlığın saklanamayacağını vurgulayan sosyolog Doğan Ergun, gerek kamuoyunca, gerek aydınlarca anlaşılmak istendiği öz ve biçimde kültürün tanımları incelendiği zaman, bu tanımların kişisel çıkarlardan başlayarak, duygusal ve siyasal eğilimlerden geçerek, ülkücülüğe kadar değişik tutumlar içinde değişik anlamlar taşıdığını belirtmiştir. Kültürü tanımlamadaki güçlüklerle ilk karşılaşanlar, sosyoloji, antropoloji, etnoloji ve etnografya gibi onu araştıran bilimlerdir. Bu bilim dallarının kültür için ortak bir tanım oluşturamamaları ve kültür içeriği konusunda fikir birliğine varamamaları sonucunda pek çok kültür tanımı ortaya çıkmıştır. İki Amerikalı antropolog A.L. Krober ve Clyde Kluckhohn, 1952 yılında kültür 2 TORUN, Esma, II. Dünya Savaşı Sonrası Türkiye de Kültürel Değişimler İç ve Dış Etkenler (1945-1960), Yeniden Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Yayınları, İstanbul, Aralık, 2006, s.13. 3 TORUN, Esma, A.g.e., s.13.

5 kavramının tanımları üzerinde yaptıkları araştırmada, 164 farklı tanım bulmuşlardır. 1990 larda bu sayı 250 ye çıkmıştır 4. Edward Tylor 1871 de kültürü şöyle tanımlamıştır 5 : Kültür yada uygarlık, insanın bir toplumun üyesi olarak edindiği bilgi, sanat, ahlak, gelenek ve göreneklerle her türlü beceri ve alışkanlıklarını içeren karmaşık bir bütündür. Tylor tarafından yapılan bu tanım, kültürün ilk modern tanımı olarak çoğu araştırmacılar tarafından kabul edilmiştir. Tylor, medeniyet ve kültürü eşanlamlı kavramlar olarak kullanmıştır. Çalışmalarını daha çok ilkel insanlar ve onların üzerine yapan Tylor, insanın var olduğu her yerde kültürün de var olduğunu ortaya koymuştur. Antropolog Bronislav Malinowski, kültürü; kullanım ve tüketim maddelerinden, çeşitli halk gruplarının yapısal hak ve görevlerinden, insan düşünce ve becerilerinden, inanç ve alışkanlıklarından oluşan tümel bir bütün olarak tanımlarken, sosyolog Pitirim A. Sorokin, insanların birbiri ile etkileşimi sonucunda ortaya çıkan ve iki ya da daha çok bireyin bilinçli ve bilinçsiz hareketleriyle değiştirilebilen, insanın yarattığı her şeyi kültür kapsamı içine almıştır. Bir başka sosyolog Wilson D. Wallis, Tylor ın tanımından esinlenerek, kültürü bir toplumun üyesi olarak insan tarafından kazanılan alışkanlıklar, yetenekler, gelenekler, kanunlar, ahlak, sanat, inanç ve bilgiyi içeren bir kompleks olarak tanımlamıştır. Antropolog Kluckhohn bütün bir yaşam şekli olarak belirtirken, bir başka antropolog Krober ise içgüdüsel ve fizyolojik olmayan ve aynı zamanda öğrenme yoluyla nesilden nesile geçen faaliyetler bütünü olarak değerlendirmiştir 6. Ülkemizde kültür kavramı ile ilk olarak ilgilenen Ziya Gökalp hars olarak adlandırdığı kültürü, halkın geleneklerinden, yapa geldiği şeylerden, örflerinden, sözlü ve yazılı edebiyatından, dilinden, musikisinden, dininden, ahlakından, estetik ve ekonomik mahsullerinden oluşan bir bütün olarak tanımlarken, kaynağı halk olduğu için demokratik olduğunu ileri sürmüştür. Mümtaz Turhan ise, sosyal 4 TORUN, Esma, A.g.e., s.14. 5 TORUN, Esma, A.g.e., s.14. 6 TORUN, Esma, A.g.e., s.15.

6 psikoloji alanında yapılan ilk çalışma olan Kültür Değişimleri isimli incelemesinde kültürü şöyle tanımlamıştır 7 : Kültür, bir cemiyetin sahip olduğu maddi ve manevî kıymetlerden teşekkül eden öyle bir bütündür ki, cemiyet içinde mevcut her nevi bilgiyi, alakaları, itiyatları, kıymet ölçülerini, umumî atitüd, görüş ve zihniyet ile her nevi davranış şekillerini içine alır. Bütün bunlarla birlikte, o cemiyet mensuplarının ekserisinde müşterek olan ve onu diğer cemiyetlerden ayırt eden hususi bir hayat tarzı temin eder. Tanınmış sosyologlardan Emre Kongar, insanın yarattıklarının tümü biçiminde kısa bir tanım yaparken, bir başka sosyologumuz Özer Ozankaya, kültür yerine ekin sözcüğünü tercih ederek, insanın kazandığı ve çeşitli yollarla birbirlerine ve sonraki kuşaklara aktardıkları özdeksel (maddi) ve tinsel (manevi) öğelerin bütünü olarak kültürün sosyolojik tanımını yapmıştır 8. Tarihçi Şerafettin Turan ise kültürü bir toplumda geçerli olan ve gelenek halinde devam eden her türlü dil, duygu, düşünce, inanç, sanat ve yaşayış öğelerinin tümü olarak tanımlamıştır. Ona göre bu tanım, kültürün tarihsel hareketliliğini en iyi şekilde yansıtmaktadır 9. Bir başka tanımda şöyledir, tarihin derinliklerinden süzülüp gelen; zamanın ve ihtiyaçların doğurduğu, şuurlu tercihlerle, manalı ve zengin bir sentez oluşturan; sistemli ve sistemsiz şekilde nesilden nesile aktarılan; bu suretle bir insanda mensubiyet duygusu, kimlik şuuru kazanılmasına yol açan; çevreyi ve şartları değiştirme gücü veren; nesillerin yaşadıkları zamana ve geleceğe bakışları sırasında geçmişe ait atıf düşüncesi geliştiren; inanışların, kabullenişlerin, yaşama şekillerinin bütününe kültür denir 10. Bireyler için ise yargılama, zevk ve eleştirme yeteneklerinin öğrenme ve tecrübeler yoluyla geliştirilmiş olan biçimine o kişinin kültürü denir. Bireyin edindiği bilgileri anlatmak içinde kültür sözcüğü kullanılır 11. 7 TORUN, Esma, A.g.e., s.17. 8 TORUN, Esma, A.g.e., s.18. 9 TORUN, Esma, A.g.e., s.18. 10 TURAL, Sadık Kemal, http://www.msxlabs.org/forum/kultur/11480-kultur-nedir.html. (24.08.2010) 11 http://www.baktabulum.com/nedir/106537-kultur-nedir-kultur-tanimi-kultur-hakkinda.html (12.09.2010).

7 Kültür genel olarak toplumumuzda insanların bilgi, düşünce ve davranışlarını kapsayan iyi bir eğitim görmüş olmalarını vurgulayan bir kelime gibi görünse de, insanların geçmişten günümüze kadar gelen örf ve adetlerini de kapsamaktadır. Aslında anlamında bu iki olguyu barındırır 12. Kültür terimini günümüzdeki anlamına yakın bir şekilde ilk kez 17. yüzyılda Samuel Von Pufendorf kullanmıştır. Ona göre kültür doğaya karşıt olan ve belli bir toplumsal bağlam içinde ortaya çıkan tüm insan eserleridir 13. B. Akarsu, kültür kavramının tanımını: Bir toplumun kendi iç yasalarına göre biçim kazanması ve gelişmesi, bir toplumun yaşama biçimlerinin çeşitli alanlara yoğunlaşması olarak yapmıştır 14. Halkbilimci ve yazar S. V. ÖRNEK in tanımı ise şöyledir: Bir halkın ya da bir toplumun maddi ve manevi alanlarda oluşturduğu ürünlerin tümü, yiyecek, giyecek, barınak, korunak gibi temel ihtiyaçların elde edilmesi için kullanılan her türlü araç-gereç, uygulanan teknik; fikirler, bilgiler, inançlar; düşünce, duyuş, tutum ve davranış biçimleri; yaşama tarzı 15. Kuş bakışı bir yaklaşımla kültür : İnsanın ortaya koyduğu, içinde insanın var olduğu tüm gerçeklik demektir. Öyleyse kültür deyimi ile insan dünyasını taşıyan, yani insan varlığını gördüğümüz her şey anlaşılabilir. Kültür, doğanın insanlaştırılma biçimi, bu insanlaştırılmaya özgü süreç ve verimdir. Kültür, insanın kendi kendini kendi evinde duymasını sağlayacak bir dünya ortaya koymasıdır. Buna göre kültür, böylesi bir dünyanın anlam-varlığına ilişkin tüm düşünülebilirlikleri içerir: insan var oluşunun nasıl ve ne olduğudur kültür. İnsanın nasıl düşündüğü, duygu, yaptığı, istediği: insanın kendisine nasıl baktığı, özünü nasıl gördüğü; değerlerini, ülkülerini, isteklerini nasıl düzenlediği, bütün bunlar hep kültürün öğeleridir. İnsanın ne tür bir yaşama biçimi, ne tür bir var olma programı, ne tür bir eylem kalıbı izlediği kültürdür hep. Teknik, ekonomi, hukuk, estetik, bilim, devlet, yöntem, insanın meydana getirdiği her şey kültüre girer. Örgütler, dernekler, kurumlar, okullar, tüm kendilerine ilişkin şeylerle birlikte kültürden sayılırlar. 12 AKÇAY, Melodi, http://www.sohbetister.com/kulturun-tanimi-ve-özellikleri, (07.12.2010). 13 http://www.turkiyeforum.com/kultur-nedir-vt10978.html, (07.12.2010). 14 AKSAN, Doğan, Türkçe ye Yansıyan Türk Kültürü, Bilgi Yayınevi, İstanbul, 1. Baskı, Haziran, 2008, s. 16. 15 AKSAN, Doğan, A.g.e., s. 16.

8 İnsanlar arası her çeşit etkileşmelere, her türlü yapıp-yaratma alışkanlıklarına, bütün manevi ve maddesel yapıt ve ürünlere kültür denir 16. Tylor 1971 de kültürü tanımlarken toplumun üyesi olarak, insan türünün öğrendiği, bilgi, sanat, gelenek-görenek ve benzeri yetenek, beceri ve alışkanlıkları içerisine alan karmaşık bütündür 17. Kültür, belli bir topluluğun, kişiden kişiye veya toplumsal iletişim- etkileşim yoluyla sürdürdüğü ve bireylere kazandırdığı maddi veya zihinsel yaşam tarzı ve dünya görüş bileşiği, bütünleşmesi olup, varlık nedeni ve sonucu ise çevreye uyarlanma, giderek çevreyi kendi kuramsal amaçları doğrultusunda değiştirme olgusu ve sürecidir 18. Kültür, bir topluluğu, bir milleti millet yapan, onu başka milletlerden ayıran hayat tezahürlerinin bütünüdür. Bu hayat tezahürleri her milletin kendine has olan milli değerleridir 19. Bir sosyal psikolog olan Abraham Moles ise: Kültür, insanın kısmen eğitim yoluyla, kısmen de içinde bulunduğu sosyal çevreden kaynaklanır demektedir. Ona göre insan, hem eğitim yoluyla kendisinden büyük bireylerin etkisi altında kalır, hem de çevresi ile kültürel iletişim sayesinde bağıntı kurar. Örneğin; televizyon ile bireyler arasında çeşitli toplumların kurduğu bir bağ vardır; burada, iletişim yoluyla yaşantının önemi vurgulanmaktadır 20. Kültürü dayandığı metafizik ve vahiy gerçekliği ile açıklamaya çalışan Amiran Kurtkan Bilgiseven, şu tanımı yapmaktadır: Kültür sadece nesilden nesile geçen bir sosyal mirastan ibaret değildir. Tıpkı dünyada ozon tabakası, toprak, bitki örtüsü ve atmosferi hazır bulduğumuz gibi; kültürün de hazır bulduğumuz yönleri vardır. Bunlar vahiy yoluyla insanlara sunulmuş bazı bilgi ve davranış kalıpları gibi karşımıza hazır olarak çıkar 21. 16 UYGUR, Nermi, Kültür Kuramı, Yapı Kredi Yayınları 1. Baskı 1996. s. 17. 17 GÜVENÇ, Bozkurt, Kültürün ABC si, Yapı Kredi Yayınları, 2. Baskı, İstanbul, Ocak, 2002, s.55. 18 http://www.toplumdusmani.net/modules/wordbook/entry.php?entryid=576, (07.12.2010). 19 ERGİN,M., http://www.bilgiyelpazesi.blogcu.com/kultur-nedir-kulturun-tanimi-kisaca/4420225, (12.09.2010). 20 http://www.kurannesli.info/bilgibankası/yazi.asp?id=1386, (10.08.2010). 21 ÖZKUL, Osman, Kültür ve Küreselleşme, Açılım Kitapevi Yayınları, 1. Baskı, İstanbul, 2008, s.24,25.

9 Schiller e göre kültür, daha sonra hegomanya adını alacak şeyin işleyişidir; insan özneleri, yeni bir devlet biçiminin gereksinimlerine göre şekillendirir, siyasi bir düzenin uysal, ılımlı, ahlaklı, barışsever, sakin, tarafsız eyleyenleri olarak yeniden yaratır. Ancak kültür bunu gerçekleştirebilmek için içkin bir eleştiri ya da yapı çözüm gibi de hareket edebilmeli, toplumun, tinin devinimlerine karşı direncini içten kırabilmek için günahkar bir toplumda yer almalıdır 22. Yukarıda belirtilen tanımlardan da anlaşılacağı gibi, kültürün birbirinden farklı pek çok tanımı yapılmıştır. Bu tanımların bazılarında manevi öğeler temel alınmış, bazılarında ise maddi öğeler ön plana çıkmıştır. Ama kültürün bir insan ürünü olduğu, farklı öğelerden oluştuğu, toplumdan topluma değiştiği, kalıtımsal olmadığı, her dönemde var olduğu ve sonradan kazanıldığı konularında ortak bir görüş birliği vardır. 1.2. Kültürün Özellikleri Geçmiş ve günümüzdeki pek çok kültürü karşılaştıran antropologlar, bütün kültürlerin paylaştığı bazı temel özellikler olduğu sonucuna varmışlardır. Bunları şöyle sıralayabiliriz. 1.2.1. Kültür Paylaşılır Kültür, paylaşılan görüşler, değerler ve davranışların ölçütüdür; bireyin eylemlerini gruplar için anlaşılır kılan ortak belirleyicidir. İnsanlar ortak bir kültürü paylaştığı için belirli koşullarda diğerlerinin nasıl davranacaklarını ve davranışlara nasıl karşılık verebileceklerini kestirebilirler. Farklı kültürlere ait insan grupları, örneğin terk edilmiş bir adada zaman içerisinde yalnız bırakılmış bir grup insan, kendine özgü bir toplum oluşturabilir. Hayatta kalmak gibi ortak bir çıkar etrafında toplanabilir, birlikte çalışmak ve yaşamak için teknikler geliştirebilirler. Ancak, grup üyeleri adadan kurtulduktan sonra bu grup dağılacak ve her biri kendi kimliğine ve kültürel geçmişine geri dönecektir. Bu grup yalnızca zaman içinde oluşmuş bir kitledir, kültürel bir varlık olmamıştır. Toplum, ortak bir yaşam alanını, dili ve kültürü paylaşan, hayatta kalmak için ortaklaşa çaba gösteren insan grubu olarak 22 EAGLETON, Tery, Kültür Yorumları, Çeviri: Özge Çelik, Ayrıntı Yayınları 1. Baskı, İstanbul, 2005 s.17.

10 tanımlanır. İnsanların birbirlerine bağımlılık şekli aile ilişkilerinde, ekonomik, iletişim ve savunma sistemlerinde görülebilir. Bunun ötesinde toplumun üyeleri, ortak bir grup kimliği duygusuyla da birbirine bağlıdır 23. Kültürel sistemin öğrettikleri yalnız zaman boyutunda sürekli değil fakat, aynı zamanda, toplumsaldır. Yani, bu öğretiler, örgütlenmiş birliklerde, kümelerde ya da toplumlarda yaşayan insanlarca yaratılır ve ortaklaşa paylaşılır. Bir grubun üyeleri tarafından paylaşılan alışkanlıklar, kabul edilen davranış, tutum ve değerler o grubun kültürüdür. Sosyal bir grubun ortaklaştığı veya paylaştığı alışkanlıklar, ister aile, ister köy veya sınıf, ister bir oymak veya sınıf düzeyinde olsun, bir kültür ya da alt kültür dür. Eğer kültür toplumsal ise, onun varlığı topluma bağlı olmak gerekir. Bütün kültürler, kendi yaşamlarını sürdürmeye çalışırlar ve bu çabalarında birbirlerine benzerler. Bu benzerlikler arasında, grup birliğini ve dayanışmasını sağlayan duygular ve hizmetler, sosyal denetim mekanizmaları, düşmanlara karşı savunma kuruluşları ve nüfusun devamını sağlayan çoğalma önlemleri yer alır. Bütün toplumlar kamu yararı adı verilen üstün bir değer kavramı yaratırlar ve ona saygı gösterirler 24. 1.2.2. Kültür Öğrenilir Kültür biyolojik olarak kalıtım yoluyla aktarılmaz, öğrenilir, der antropolog Ralph Linton ve bunu insanlığın toplumsal kalıtımı olarak adlandırır. Kişi, kültürü içinde büyüyerek öğrenir ve kültürün bir nesilden diğerine aktarılması sürecine kültürlenme denir 25. Hayvanların çoğu gerek duydukları zaman yer ve içer. Bununla birlikte insanlar yeme ve içme işlemlerini kültürlerinin ön gördüğü zamanlarda yerine getirirler ve bu zaman yaklaştıkça kendilerini aç hissederler. Bu yeme zamanları, yemek hazırlama biçimi ve yeri kültürden kültüre değişir. Hatta, yiyecek, yalnızca besin gereksinimlerini karşılamak amacıyla da kullanılmaz. Örneğin, törenlerde ve 23 WILLIAM A. H., HARALD E. L. P., WALRARH, D., MCBRIDE,., Kültürel Antropoloji, Çeviri: İ. D. ERGUVAN SARIOĞLU, Kaknüs Yayınları, 1. Baskı, İstanbul, 2008, s.104. 24 GÜVENÇ, Bozkurt, İnsan ve Kültür, Remzi Kitapevi, 10.Baskı,, İstanbul, Kasım, 2003, s.102. 25 WILLIAM A. H., HARALD E. L. P., WALRARH, D., MCBRIDE, A.g.e., s.113.

11 dini etkinliklerde olduğu gibi yiyecek, verme ve alma, işbirliği, paylaşma gibi ilişkileri geliştirmek ve duygu bağı kurmak için kullanılır 26. Kültürlenme yoluyla insanlar, yiyecek, uyku, korunma, arkadaşlık, kendini savunma ve cinsellik gibi biyolojik gereksinimlerin doyumunun toplumsal açıdan uygun yolunu öğrenir. Gereksinimlerin kendisi değil, nasıl doyurulacakları öğrenilir. Her kültür, bu gereksinimlerin nasıl karşılanacağını kendisi belirler. Örneğin Kuzey Amerikalı bir insanın rahat bir uyku anlayışı, bir Japon un rahat uyku anlayışından çok farklı olabilir 27. 1.2.3. Kültür Tarihidir ve Süreklidir Bütün hayvanlar öğrenme yeteneğine sahiptirler ve bir şeyler öğrenirler. Fakat kazandığı alışkanlıkları ve öğrendiği yeni bilgileri tümüyle yavrusuna öğretebilen tek varlık insandır. Bir köpek evcilleştirilebilir, bazı davranış ve becerileri öğrenip kazanabilir. Fakat bunları köpek kendi yavrularına öğretemez; onların yeniden ele alınıp terbiye edilmeleri gerekir. İnsanı bu alandaki üstünlüğü ve biricikliği belki de bir dili konuşma yeteneğinden geliyor. Eğer, kültür bir kuşaktan diğerine geçiyorsa, yani sürekliyse, onun her kültürde ortak nedenleri ve sonuçları vardır. Eğitim, çocuğun yalnız bakımını ve korunmasını değil, onun doğuştan gelen eğilim ve dürtülerinin sosyal hayatın koşullarına göre sınırlanmasını, kısıtlanmasını öngörür. Her kültürel sistem üyelerini besler; fakat, kimlerin nerelerde, ne zamanlarda, neleri, nasıl yiyeceklerini kültür belirler. Kültür denildiğinde akla önce töreler gelir. Çünkü kültürün sürekliliğini gelenek ve görenekler sağlar. İşte bundan dolayı, kültürün yaradılışa uzanan dolaylı bir geçmişi vardır 28. 1.2.4. Kültür, İdeal ya da İdealleştirilmiş Kurallar Sistemidir Kültür, çoğunlukla, ideal kurallardan ve davranış örüntülerinden oluşursa da, bireysel tutum ve davranışlar, önemli ölçüde ideal den ayrılır. Fakat sistemin üyesi olan birey, kültürel kuralı ve kurala uymayan davranışları hemen tanır. İdeal, olması gerekendir. Ancak her olay ideal değildir. Etnoğrofyacılar, olması gerekenle, gerçekte olanı birbirinden ayırmayı öğrenirler. Bir kişinin belli bir olay karşısındaki 26 WILLIAM A. H., HARALD E. L. P., WALRARH, D., MCBRIDE, A.g.e., s.114. 27 WILLIAM A. H., HARALD E. L. P., WALRARH, D., MCBRIDE, A.g.e., s.114. 28 GÜVENÇ,Bozkurt, A.g.e., s.102.

12 veya belli bir ilişki içindeki türlü davranış yolları, ya da alternatifleri tartışıldığı zaman, işte bu idealin ne olduğu araştırılır. Fakat kişiler aynı kültürün üyeleri oldukları halde, kültürel ideale uygun hareket etmezler. Öyle ise bütün davranışlar, kültürel ya da ideal değildir. Son zamanlara kadar, antropologlar, daha çok ideal; sosyologlar ise, fiili (gerçek ve gözlenen) davranışlarla ilgilenmişlerdir. 29. 1.2.5. Kültür, İhtiyaçları Karşılayıcı ve Doyum Sağlayıcıdır Kültür, temel biyolojik ihtiyaçları ve bunlardan doğan ikinci derecedeki ihtiyaçları, çoğu zaman ve önemli ölçüde karşılar. Kültürel kurumlar ve ilkeler, başarısı denenmiş çözüm yollarıdır. Psikoloji bilimi, ancak doyum verici olduğu sürece, alışkanlıkların devam ettiğini göstermiştir. Doyum, alışkanlıkları destekler ve pekiştirir. Doyum yokluğu ise alışkanlıkların kaybolmasına yol açabilir. Öyle ise kültürel öğeler, toplumun üyelerine bir doyum veya umut, onun sebep olduğu açıdan daha büyük olmalıdır ki devam etsin. Eğer kültür gerçekten insanın biyolojik ve psikolojik ihtiyaçlarını karşılıyor ise, bütün kültürlerde benzer unsurlar ve öğeler bulunmalıdır. Mademki bireysel ihtiyaçlar bir ölçüde benzerdirler, kültürlerin de benzerlikler göstermesi beklenir 30. 1.2.6. Kültür Değişir Kültür değişir. Değişme, uyum yoluyla gerçekleşir. Gerçi doğal koşullar kültürel özellikleri belirleyecek kadar etkili ya da güçlü değildir ama kültürler, zaman boyutu içinde, doğal çevreye uyum gösterirler. Kültürler, yayılma, ödünç alma, öykünme vb. yollarla komşularına da benzerler; ayrıca, kültürel sistemi oluşturan bireylerin biyolojik ve psikolojik istek ve ihtiyaçlarını karşılayacak biçimde uyum gösterirler. Koşullar değiştikçe, geleneksel çözüm yollarının sağladığı doyum düzeyi de azalır ve değişir. Yeni ihtiyaçlar ortaya çıkar ve bunlar bilinç düzeyine yükselir. Bu ihtiyaçları karşılayacak, sorunları çözecek deneme ve düzeltmeler yapılır, yeni kurum ve kuruluşlara gidilir. Uyum, mutlaka, evrimi gerektirmez. Kültürel sistemler yalnız ileri giden, evrimci değişimlere değil; genel gelişme yönüne ters düşen, geri giden değişmelere de uyum gösterirler. Farklı kültürel kurumlar gibi, benzer kurumlar da farklı ihtiyaçlara cevap verebilir. Bir 29 GÜVENÇ,Bozkurt, A.g.e., s.102-103. 30 GÜVENÇ,Bozkurt, A.g.e., s.103.

13 başka deyimle, her toplumda, kültürel gereklerle kültürel kurumlar arasında birebir ilişki yoktur 31. Örnek olarak, Navaholular en ağır hastalarını, yakın akrabaların birlikte söylediği türkü ile tedavi ederler. Bu tür tedavide, musiki, sosyal tıp, din ya da büyünün yerini tutmakta, onların görevini yapmaktadır 32. 1.2.7. Kültür Simgelere Dayalıdır İnsan davranışlarının çoğu, işaretler, sesler, amblemler ve başka bir şeyi anlamlı bir şekilde yansıtan simgelerle ortaya konur. Şeyler ve onların temsil ettikleri arasında kalıtsal ya da gerekli bir ilişki bulunmadığı için simgeler keyfidir. Simgeler, ancak insanlar bu simgelerin iletişim içindeki kullanımları konusunda hemfikir oldukları zaman anlam kazanırlar. Aslında ulusal bayrak, nikah yüzüğü ve para gibi bazı simgeler; toplumsal hayattan, dine, politikaya ve ekonomiye kadar, kültürün tüm boyutlarına girmiştir. Hepimiz dinî bir simgenin bu dine inanan kişiler üzerinde nasıl bir etkisi olduğunun bilincindeyizdir. İslamiyet in hilali, Hıristiyanlığın haçı ya da Yahudiliğin Davut Yıldızı, İnkalar için güneş, Hindular için inek, Kızılderililer için beyaz bufalo buzağısı ya da herhangi bir dini tapınma nesnesi, inananlara yıllarca sürmüş mücadeleyi ya da eziyeti çağrıştırabilir ya da bir felsefeyi ya da inancı akıllara getirebilir 33. Kültürün en önemli simgesel boyutu dildir; dil nesneleri ve düşünceleri temsil etmek için sözcüklerin kullanılmasıdır. Dil aracılığı ile insanlar, bir nesilden diğerine kültürlerini aktarabilir. Dil özellikle birikerek çoğalan ve paylaşılmış deneyimlerden öğrenmeyi mümkün kılar. Dil olmadan kişiler; olaylar, duygular ve yaşamadıkları deneyimler hakkında başkalarına bilgi aktarımında bulunamazlar 34. 1.2.8. Kültür Tümleşiktir Antropologlar karşılaştırma ve çözümleme amacıyla, alışageldikleri üzere, kültürü, birbirinden ayrı parçaların bir araya gelerek oluşturduğu, düzenli bir bütün olarak işlev gösteren, iyi yapılandırılmış sistem olarak ele alır. Bu parçaların her biri 31 GÜVENÇ,Bozkurt, A.g.e., s.103-104. 32 GÜVENÇ,Bozkurt, A.g.e., s.104. 33 WILLIAM A. H., HARALD E. L. P., WALRARH, D., MCBRIDE, A.g.e., s.116. 34 WILLIAM A. H., HARALD E. L. P., WALRARH, D., MCBRIDE, A.g.e., s.116.

14 kendine özgü nitelikleri ile ve büyük sistem içinde ait olduğu yeriyle ayrı bir birim olarak kabul edilse de işin aslının anlaşılmasının oldukça zor ve kültürel birimler arasındaki sınırların çoğu zaman belirsiz olduğudur 35. 1.2.9. Kültür Bir Soyutlamadır Kültürün bir bütün ya da bir sistem olduğu hep söylenir. Ancak sistemin tanımlanması oldukça zordur. Çünkü kültür, bütünüyle maddi, gözlemlenebilir bir şey ya da olgu değildir. O, soyut bir kavrandır. Kültür kavramı sanki bir harita gibidir. Nasıl bir coğrafya haritası, bir bölgedeki topografyayı; dağ, tepe, ova, nehir, göl ve ormanlar, köy ve kent gibi yerleşim yerlerini, yolları, bunların yerlerini, birbirinden uzaklılarını ve yüksekliklerini gösterirse; kültür kavramı da belli bir toplumdaki kültürel öğeleri, kuram ve süreçleri ve bunların karşılıklı ilişkilerini temsil eder. Fakat nasıl harita bölgenin, kendisi değil de onun, küçük ve soyut bir modeli ise; kültür kavramı da toplumsal yapı ve kurumların, kendisi değil, kavramsal ve soyut bir modelidir 36. 1.3. Kültür Çeşitleri Toplumlar, örgütler sadece bir araya gelen insanlar ya ada küçük gruplardan oluşan bir kalabalık değillerdir. Onları bir arada tutan değerler, tutumlar, davranışlar ve normlardan oluşan kültürleri vardır. Neticede, dünyada var olan toplumlar kadar kültürlerin de bulunacağı anlaşılmaktadır. Kültürler sahip olduğu öğeler yönü ile bazı sınıflandırmalara tabi tutulabilirler. Bu sınıflandırmalar şu şekilde sıralanabilir 37. 1.3.1. Genel Kültür ve Alt Kültür Genel kültür, bir toplumun ya da ülkenin, her sosyal grubunda, her coğrafi bölgesinde geçerli olan, benimsenen ve yaşanan hakim unsurlardan ibarettir. Başka bir deyişle, genel kültür, toplumdaki bütün davranış düzlemlerinde var olan 35 WILLIAM A. H., HARALD E. L. P., WALRARH, D., MCBRIDE A.g.e., s.117. 36 GÜVENÇ, Bozkurt, A.g.e., s.104. 37 KÖSE Sevinç, TETİK, Semra, ERCAN, Cuma, Örgüt Kültürünü Oluşturan Faktörler, Yönetim ve Ekonomi Ders Notları, Celal Bayar Üniversitesi, İ.İ.B.F., Cilt 7, Sayı 1, MANİSA, 2001, s.223.

15 kültürdür. Bir ülkenin ya da toplumun hakim inançları, değerleri, hareket tarzları ve yaptırımların türleri genel kültürü oluşturan parçalardır 38. Herhangi bir toplumun genel kültürü, üst bir sistem olarak, çok sayıda alt sistemlerden meydana gelmiştir. Alt kültürler bazı hakim değerleri kapsarlar fakat, kendilerine özgü yaşama şekilleri, değerleri vardır. Örgütü oluşturan kişiler farklı bölgelerden ve farklı kültürlerden gelebilirler. Bu kişiler hem geldikleri bölge ya da milletin kültürünü taşırlar, hem de içinde bulundukları toplumun kültürünü benimserler. Dolayısı ile örgütler de genel kültürün bir alt kültürü denilebilir. Çünkü, örgütlerin kendine has işleyiş ve yönetim biçimleri vardır 39. 1.3.2. Maddi Kültür- Manevi Kültür Bir toplumun teknolojisi, eserleri, aletleri maddi kültür öğeleridir. Maddi kültür, insan eli ile yapılan alet ve eserleri ve el emeğinin ham maddeyi belirli bir biçimde işlemesi ile, ona şekil vermesi ile oluşur. Başka bir deyişle, sanat yapıtları, mimarisi, ev biçimleri ve benzerleri toplumun maddi kültürünü oluşturur. Toplumsal yerleşik olan inançlar, konuşulan dil, hukuk, din, ahlâk anlayışı, doğum olaylarından evlilik ve cenaze törenlerine kadar her alanda oluşan gelenek ve görenekler, çocuk yetiştirme biçimleri toplumun manevi kültürünü oluşturur 40. 1.3.3. Karşı Kültür Toplumda, sosyo-ekonomik ve politik anlamda yerleşmiş olan ve aile, okul ve diğer örgütler, özellikle de kitle iletişim araçlarıyla naklolunan bütün genel kültürü reddetmek isteyenlerin, değişik alanlarda meydana getirmeye çalıştıkları kapsamlara karşı kültür denilmektedir 41. 38 KÖSE Sevinç, TETİK, Semra, ERCAN, Cuma, Örgüt Kültürünü Oluşturan Faktörler, Yönetim ve Ekonomi Ders Notları, Celal Bayar Üniversitesi, İ.İ.B.F., Cilt 7, Sayı 1, MANİSA, 2001, s.223. 39 KÖSE Sevinç, TETİK, Semra, ERCAN, Cuma, Örgüt Kültürünü Oluşturan Faktörler, Yönetim ve Ekonomi Ders Notları, Celal Bayar Üniversitesi, İ.İ.B.F., Cilt 7, Sayı 1, MANİSA, 2001, s.224. 40 KÖSE Sevinç, TETİK, Semra, ERCAN, Cuma, Örgüt Kültürünü Oluşturan Faktörler, Yönetim ve Ekonomi Ders Notları, Celal Bayar Üniversitesi, İ.İ.B.F., Cilt 7, Sayı 1, MANİSA, 2001, s.224. 41 KÖSE Sevinç, TETİK, Semra, ERCAN, Cuma, Örgüt Kültürünü Oluşturan Faktörler, Yönetim ve Ekonomi Ders Notları, Celal Bayar Üniversitesi, İ.İ.B.F., Cilt 7, Sayı 1, MANİSA, 2001, s.224.

16 1.4. Kültürü Oluşturan Faktörler Kültür bir toplumun yaşama biçimi olarak da ifade edilebilir. Kültür kavram olarak soyut bir olgudur. Kültür kavramı bir toplumun yaşama tarzını simgeleyen bir soyutlamadan ibarettir. Toplumlar farklı biçimlerde yaşamaları nedeni ile farklı kültürlere sahip olurlar. Yani kültürleri farklılaşır. Ancak, bütün toplumlarda kültürü oluşturan temel faktörler vardır, ancak önemleri farklıdır. Kültürü oluşturan başlıca faktörleri şöyle ele alabiliriz 42. 1.4.1. Dil Dil, kültürün en önemli parçası ve taşıyıcısıdır. Dil, kültürün bütün unsurlarının, nesilden nesile aktarılmasına, kişiler arası iletişime ve sosyal ilişkilerinin düzenlenmesine aracılık etmektedir. Bu temel eleman, kültürün öğrenilmesine, manaların simgelenmesine yardımcı olur 43. 1.4.2. Din ve İnançlar Din ve inançlar da kültürün temel öğesini oluşturur. Her toplum şu ya da bu biçimde bir dine sahip olmuştur. Din insanlarda ortak duygu ve inançların gelişmesinde önemli bir toplumsal kurumdur. İnanç ise bireyin dünyasının bir yönüne ait algı ve bilgilerin devamlı bir organizasyonudur. İnsanlar belirli konularda belirli inançlara sahip olabilirler. İnançlar arasındaki benzerlikler ne kadar çok ise o toplumun kültür inançları da o derece kuvvetli olur 44. 1.4.3. Değerler Değerler, kişiler, gruplar ve toplumları ayıran önemli hislerin oluşturduğu kavramlar ve fikirlerle ilgili toyluluklardır. Değerler bireylerin düşünce, tutum ve davranışlarında birer standart ya da ölçüttür. Dolayısıyla değerler örgüt içinde başarıyı tanımlayan ve standartlarını koyan kavramlar ve inançlardır. 42 KÖSE Sevinç, TETİK, Semra, ERCAN, Cuma, Örgüt Kültürünü Oluşturan Faktörler, Yönetim ve Ekonomi Ders Notları, Celal Bayar Üniversitesi, İ.İ.B.F., Cilt 7, Sayı 1, MANİSA, 2001, s.224. 43 KÖSE Sevinç, TETİK, Semra, ERCAN, Cuma, Örgüt Kültürünü Oluşturan Faktörler, Yönetim ve Ekonomi Ders Notları, Celal Bayar Üniversitesi, İ.İ.B.F., Cilt 7, Sayı 1, MANİSA, 2001, s.224. 44 KÖSE Sevinç, TETİK, Semra, ERCAN, Cuma, Örgüt Kültürünü Oluşturan Faktörler, Yönetim ve Ekonomi Ders Notları, Celal Bayar Üniversitesi, İ.İ.B.F., Cilt 7, Sayı 1, MANİSA, 2001, s.225.

17 1.4.4. Normlar Normlar, belirli rolleri olan kişilerin uymaları gereken kurallar, emirler ve ölçülerdir. Bir toplumun kültürü geniş ölçüde normlardan oluşur. Kültürel normlar kültürel değerlere dayanır ve bu değerler kişilerin hedefe ulaşmak için seçecekleri yolları sınırlar, neyin doğru neyin yanlış olduğunu belirler, davranışları yönetir 45. 1.4.5. Simgeler Simgesiz toplum yoktur ve dil de aslında sesler ve işaretlerden oluşan bir semboller sistemidir. Sosyal grupların birliği, semboller aracılığı ile belirtilir. Meselâ bayrak, aynı gruba mensup olanlar için birleştirici bir araçtır. Dillerin yüzyıllar içinde birliklerini koruyabilmeleri çok geniş semboller sistemine dayanmaları sayesinde mümkün olmuştur. Sembolleri etkili biçimde kullanılması, liderliğin önemli yetenek niteliklerinden birisidir. Simgelerin ifade ettiği anlamlar aynı kültürlerde yaşayan insanlar için aynıdır. Çünkü, kültürleri farklı olması simgesel farklılıkları da getirir 46. 1.4.6. Tutumlar Hepimizin çevremizdeki insan, nesne, fikir, kurum ve olaylara ilişkin değişik tutumlarımız vardır. İnsan, nesne, fikir, kurum ve olaylara ne şekilde tepkide bulunacağımız büyük ölçüde tutumlarımız tarafından tayin edilir. Bu nedenle, tutumlar bir hüküm ya da karar vermeden önce bilinmesi gereken genel şartlar ve hükümleri düşünsel yönüyle ilgilidir. Tutumlar kültürün manevi yönünü oluştururlar. Dolayısıyla davranışların önceden kestirilebilmesi ve kontrol edilmesini sağladığı için tutumlar göz ardı edilemezler 47. 1.4.7. Örf ve Adetler Toplum içinde insanların günlük tavır ve hareket usullerini ve yaşama yöntemlerini düzenleyen kurallar vardır. Bu kurallar uzun zamanlardan beri 45 KÖSE Sevinç, TETİK, Semra, ERCAN, Cuma, Örgüt Kültürünü Oluşturan Faktörler, Yönetim ve Ekonomi Ders Notları, Celal Bayar Üniversitesi, İ.İ.B.F., Cilt 7, Sayı 1, MANİSA, 2001, s.225. 46 KÖSE Sevinç, TETİK, Semra, ERCAN, Cuma, Örgüt Kültürünü Oluşturan Faktörler, Yönetim ve Ekonomi Ders Notları, Celal Bayar Üniversitesi, İ.İ.B.F., Cilt 7, Sayı 1, MANİSA, 2001, s.225. 47 KÖSE Sevinç, TETİK, Semra, ERCAN, Cuma, Örgüt Kültürünü Oluşturan Faktörler, Yönetim ve Ekonomi Ders Notları, Celal Bayar Üniversitesi, İ.İ.B.F., Cilt 7, Sayı 1, MANİSA, 2001, s.226.