Mehmet YEŞİLYAPRAK KATILIM BANKALARINDA KREDİ DERECELENDİRMESİ VE ETKİN SUBJEKTİF KRİTERLERİN ANKET YÖNTEMİ İLE ÖLÇÜMÜ Beta
Yay n No : 2694 İşletme Ekonomi : 569 1. Baskı Mayıs 2012 - İSTANBUL ISBN 978-605 - 377-718 - 2 Copyright Bu kitab n bu bas s n n Türkiye deki yay n haklar BETA Bas m Yay m Da t m A.fi. ye ait tir. Her hak k sak l d r. Hiç bir bö lü mü ve pa rag ra f k s men ve ya ta ma men ya da özet halinde, fotokopi, faksimile veya baflka herhangi bir flekilde ço alt lamaz, da t lamaz. Normal ölçüyü aflan iktibaslar yap lamaz. Normal ve kanunî iktibaslarda kaynak gösterilmesi zorunludur. Dizgi : Beta Bas m A.fi. Bask -Cilt : Net K rtasiye Tan. ve Matbaa San. Tic. Ltd. fiti. Taksim Cad. Yo urtçu Faik Sok. No: 3 Taksim Beyo lu/ ST. Tel: (0-212) 249 40 60 (Sertifika No. 13723) Kapak Tasar m : Gökhan Ayrancı Beta BASIM YAYIM DA ITIM A.fi. Narl bahçe Sokak Damga Binas No: 11 Ca alo lu - STANBUL Tel : (0-212) 511 54 32-519 01 77 Fax: (0-212) 511 36 50 www.betayayincilik.com
SUNUŞ Son yıllarda dünya finans sisteminde ve Türk finans sisteminde yaşanan dalgalanmalar bankacılık sektöründe kredi derecelendirmenin önemini tekrar ön plana çıkarmıştır. Basel II süreci ile de uygulaması planlanan fakat daha sonra uygulaması askıya alınmış olan firmaların derecelendirmesi önemi her geçen gün artmaktadır. Finans sektörünün lokomotifi sayılan bankaların kredi tahsislerinin önemi tartışılmaz bir gerçektir. Bankaların aktifleri incelendiğinde kredilerin ağırlığı dikkatten kaçmamaktadır. Aktifin kaliteside bankaların rakipleri karşısında üstünlüğünü ve piyasa da olan değerliliğini göstermektedir. Dolayısıyla kredi derecelendirme bugün olduğu gibi gelecekte de finans sektörü için önemli olacaktır. Katılım bankacılığının ve kredi derecelendirmesinin her geçen gün önem kazanması nedeni ile bu çalışma, gerek teorik gerekse de pratik bir bakış açısıyla hazırlanmış ve Türkiye ye özgü verilerle faktör analizleri, istatistiki analizler yapılarak sonuçları okuyucularla paylaşılmıştır. Toplam beş bölümden oluşan çalışmada katılım bankacılığına genel bir bakış yapılmış, katılım bankalarında kredi ve risk, katılım bankalarında kredi derecelendirmesi ve şirket derecelendirme yaklaşımları, Türkiye katılım bankalarında kredi derecelendirmede objektif, subjektif kriterler kullanımı ile ilgili bir takım çıkarımlarda bulunulmuştur. Son bölümde ise katılım bankalarında subjektif kriterler karşılaştırılmış ve anket yöntemiyle kredi derecelendirmede kullanılan en etkin subjektif kriterler saptanmıştır. Bu kitabı finans literatürüne kazandıran değerli meslektaşım Mehmet Yeşilyaprak a ortaya koyduğu başarılı çalışma için teşekkür eder, ileriki çalışmalarında başarılar diler, kitabın araştırmacılara ve konuyla ilgili olanlara yararlı olmasını temenni ederim. Saygılarımla, Prof. Dr. Tiğinçe OKTAR Marmara Üniversitesi İktisat Fakültesi Öğretim Üyesi
SUNUŞ Sunuş yazısına, Dr. Mehmet Yeşilyaprak ı Türk Bankacılık sektörüne yapmış olduğu katkı ve hazırlamış olduğu bu güzel eser için kutlayarak başlamak istiyorum. Katılım bankacılığı ve kredi derecelendirmesi her geçen gün daha da önem kazanan bir alan haline gelmeye başlamıştır. Bu alanda yazılan kitap sayısı çok fazla değildir. Dolayısıyla, kendisinin yapmış olduğu katkı büyüktür. Dünyada uygulaması henüz 100 yıldan daha az olan, Türk bankacılık sistemine ise 1983 yılında giren Faizsiz bankacılık yeni bir bankacılık modeli olarak ortaya çıkmıştır. Katılım bankacılığının kısa sürede gelişip yaygınlaşması, bu sistemin ilkelerine ve kullanılan finansman yöntemine dayandığı gözlenmektedir. Katılım bankacılığı konusunda son yıllarda özellikle de üniversitelerde yapılan akademik çalışmaların hız kazandığı gözlenmektedir. Gerçekten de bu alanda ortaya konulacak çok kapsamlı akademik çalışmalara özellikle de uygulamadan gelen kişiler tarafından kaleme alınacak eserlere ihtiyaç duyulmaktadır. Meslektaşım Mehmet Yeşilyaprak tarafından hazırlanan bu kitabın uygulamacılara ve akademik çalışma yapanlara önemli bir kaynak teşkil edeceğini ve fayda sağlayacağını düşünüyorum. Bu eseri ortaya çıkaran Mehmet Yeşilyaprak ı içtenlikle kutlarken, eserin ihtiyaç duyan herkese katkı sağlamasını diliyorum. Saygılarımla, Osman AKYÜZ Türkiye Katılım Bankaları Birliği Genel Sekreter
ÖNSÖZ Değerli Okuyucular, Elinizdeki kitap, Üniversitelerin İşletme, Finans ve Bankacılık Bölümlerinde lisans ve yüksek lisans düzeylerinde öğrenim gören öğrenciler, iş hayatında kredi derecelendirmesi ile görevli uzmanlar, analistler ve tüm ilgi duyanlar için hazırlanmıştır. Aynı zamanda Marmara Üniversitesi Bankacılık ve Sigortacılık Enstitüsü Bankacılık doktora programında tez olarak kabul edilmiştir. Bu kitabı bugünlere gelmemde çok büyük katkıları olan merhum babam İlyas ve saygıdeğer annem Cemile ye sunmak istiyorum. Kitabın oluşmasında akademik, uzman meslektaş ve dostların katkısı olmuştur. Kitabın sunuş yazıları; alanında başarıları ile tanınmış danışman hocam Prof. Dr. Tiğinçe Oktar ve Türkiye de katılım bankacılığı sektörünün gelişmesinde değerli katkıları olan, sektörün duayeni ve Türkiye Katılım Bankaları Birliği Genel Sekreteri Sayın Osman Akyüz bey tarafından yazılmıştır. Kendilerine teşekkürlerim sonsuzdur. Kitap çalışmasının başladığı günden itibaren hiçbir şekilde desteklerini esirgemeyen biricik eşim Zeynep, canım oğlum İlyas ve güzel kızım Ahusu ya sabır ve desteğinden dolayı teşekkür ediyorum. Ayrıca doktora çalışmalarım boyunca desteklerini hiçbir şekilde esirgemeyen tez jüri üyelerim, Marmara Üniversitesi öğretim üyelerinden Prof. Dr. Mehmet Emin Arat, Prof. Dr. Cemal İbiş ve Prof. Dr. Canan Çetin e, ayrıca İstanbul Üniversitesi değerli hocalarından Prof. Dr. Gülden Ülgen e sonsuz teşekkürlerimi bir borç bilirim. Çalışmamda sürekli destekleri benimle olan Yrd. Doç. Dr. Ali Polat, Yrd. Doç.Dr. İbrahim Aksel, mesai arkadaşlarım ile kitabımın basımında büyük özen gösteren Beta Yayınevi ne teşekkür eder, okuyuculara yararlı olmasını dilerim. Çalışmada anlaşılmayan ya da eksik görülen hususlar olabilir. Bu nedenle yorum ve eleştirilerinizi myesilyaprak@yahoo.com elektronik posta adresime göndermenizden memnuniyet duyacağımı belirtmek isterim. Saygılarımla, Mehmet YEŞİLYAPRAK İstanbul, Nisan 2012
İÇİNDEKİLER SUNUŞ (Prof. Dr. Tiğinçe OKTAR)...iii SUNUŞ (Osman AKYÜZ)... v ÖNSÖZ...vii TABLOLAR LİSTESİ...xvii ŞEKİL VE GRAFİK LİSTESİ...xxi EKLER LİSTESİ...xxii KISALTMALAR LİSTESİ...xxiii GİRİŞ... 1 BİRİNCİ BÖLÜM KATILIM BANKACILIĞI 1.1. Katılım Bankacılığına Genel Bakış... 7 1.1.1. Katılım Bankacılığı Tarihçesi... 8 1.1.1.1. Dünya da Katılım Bankacılığı... 8 1.1.1.2. Türkiye de Katılım Bankacılığı... 11 1.1.2. Katılım Bankacılığı ile İlgili Düzenlemeler... 15 1.1.2.1. Bankalar Kanunu... 15 1.1.2.2. Finansal Kiralama Kanunu... 16 1.2. Katılım Bankalarında Fon Toplama Yöntemleri... 17 1.2.1. Cari Hesaplar... 17 1.2.2. Katılma Hesapları... 18 1.3. Katılım Bankalarında Fon Kullandırma Yöntemleri... 22 1.3.1. Nakdi Krediler... 24 1.3.1.1. Murabaha (Üretim Desteği, Maliyet artı Kar Marjlı Satış)... 24 1.3.1.2. Mudaraba (Kâr Zarar Ortaklığı)... 27 1.3.1.3. Muşaraka (Emek Sermaye Ortaklığı)... 30 1.3.1.4. Selem (Mal Bedeli Peşin Mal Vadeli Satış)... 32 1.3.1.5. İstisna (Siparişe Dayalı Satın Alma)... 33
x 1.3.1.6. İcara (Finansal Kiralama/Leasing)... 33 1.3.1.7. Bireysel Finansman Desteği (BFD)... 33 1.3.2. Gayrinakdi Krediler... 35 1.3.2.1. Teminat Mektupları... 35 1.3.2.2. Akreditifler... 36 1.3.2.3. Kabul/ Aval Krediler... 36 1.3.3. Diğer Krediler... 37 1.3.3.1. Karz-ı Hasen... 37 1.3.3.2. Tavarruk... 37 1.3.3.3. Sukuk... 38 İKİNCİ BÖLÜM KATILIM BANKALARINDA KREDİ ve RİSK 2.1. Katılım Bankalarında Kredi... 41 2.1.1. Kredi Kavramı... 41 2.1.2. Kredinin Unsurları... 42 2.1.2.1. Zaman Unsuru... 42 2.1.2.2. Güven Unsuru... 43 2.1.2.3. Risk Unsuru... 43 2.1.2.4. Gelir Unsuru... 43 2.1.3. Kredinin Çeşitleri... 44 2.1.3.1. Niteliklerine Göre Krediler... 44 2.1.3.2. Teminatlarına Göre Krediler... 45 2.1.3.3. Vadelerine Göre Krediler... 46 2.1.3.4. Kullanım Amaçlarına Göre Krediler... 47 2.1.3.5. Kullanılan Sektöre Göre Krediler... 47 2.1.3.6. Kullanıldıkları Alanlara Göre Krediler... 48 2.1.3.7. Kaynak Açısından Krediler... 50 2.1.3.8. Yetki Açısına Göre Krediler... 51 2.1.3.9. Bankalar Kanununa Göre Krediler... 51 2.1.4. Kredi Tahsis Prensipleri... 52 2.1.4.1. Karakter (Character)... 53 2.1.4.2. Kapasite (Capacity)... 53
xi 2.1.4.3. Karşılıklar, Yasal Güvence, Teminat (colleteral)... 54 2.1.4.4. Kapital (capital)... 55 2.1.4.5. Koşullar ve Ekonomik Ortam (CycleEconomic Conditions)... 55 2.1.4.6. Kullanım Amacı... 55 2.1.4.7. Kârlılık... 56 2.1.5. Kredi Kullandırım Prensipleri... 56 2.1.5.1. Güvenlik (Emniyet) Prensibi... 56 2.1.5.2. Geri Dönüş Hızı (Likidite, Seyyaliyet) Prensibi... 56 2.1.5.3. Kârlılık (Verimlilik, Randıman) Prensibi... 57 2.1.5.4. Dağılımın Uygunluğu Prensibi... 57 2.2. Katılım Bankalarında Risk... 58 2.2.1. Risk Kavramı... 58 2.2.2. Risk Yönetimi... 58 2.2.3. Katılım Bankalarında Risk Türleri... 60 2.2.3.1. Kredi Riski... 61 2.2.3.2. Piyasa Riski... 65 2.2.3.3. Operasyonel Risk... 67 2.2.3.4. Diğer Riskler... 69 2.2.3.4.1. İşletme Riski... 69 2.2.3.4.2. Bilanço Riski... 69 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM KATILIM BANKALARINDA KREDİ DERECELENDİRMESİ ve ŞİRKET DERECELENDİRME YAKLAŞIMI 3.1. Derecelendirme (Rating) Kavramı... 73 3.1.1. Derecelendirme Tanımı... 73 3.1.2. Derecelendirmenin Gerekliliği... 74 3.2. Derecelendirmenin Gelişimi... 75 3.2.1. Dünyada Derecelendirmenin Gelişimi... 76 3.2.2. Türkiye de Derecelendirmenin Gelişimi... 79 3.2.2.1. Türkiye de Derecelendirme Konusunda SPK Mevzuatı... 79 3.2.2.2. Türkiye de Derecelendirme Konusunda BDDK Mevzuatı... 81
xii 3.3. Derecelendirmenin Temel Özellikleri ve Çeşitleri... 83 3.3.1. Derecelendirmenin Temel Özellikleri... 83 3.3.2. Derecelendirme Çeşitleri... 83 3.3.2.1. Kapsamları Açısından Derecelendirme... 84 3.3.2.2. Vadeleri Açısından Derecelendirme... 85 3.3.2.3. Hesap Birimleri Açısından Derecelendirme... 85 3.3.2.4. Derecelendirme Hizmeti Verilen Gruplar Açısından Derecelendirme... 86 3.4. Derecelendirme Sürecinin Aşamaları... 87 3.4.1. Tanıtım Toplantıları... 89 3.4.2. Yöneticilerle Toplantı... 89 3.4.3. Derecelendirme Kararları... 89 3.4.4. Derecenin Açıklanması... 90 3.4.5. Derecenin İzlenmesi... 90 3.5. Derecelendirme Kuruluşlarının Şirket Derecelendirme Yaklaşımları ve Notları... 92 3.5.1. Derecelendirme Şirketlerinin Şirket Derecelendirme Yaklaşımları... 92 3.5.1.1. Standard and Poors un Şirket Derecelendirme Yaklaşımı... 92 3.5.1.2. Fitch Ratings in Şirket Derecelendirme Yaklaşımı... 93 3.5.1.2.1. Kalitatif (Nitel) Analiz... 94 3.5.1.2.2. Kantitatif (Nicel) Analiz... 95 3.5.1.3. JCR Avrasya Derecelendirmenin Şirket Derecelendirme Yaklaşımı... 96 3.5.1.4. Moody s Investors Service in Şirket Derecelendirme Yaklaşımı... 98 3.5.2. Derecelendirme Şirketlerinin Derecelendirme Notları... 100 3.5.2.1. Standard & Poors un Derecelendirme Notları... 100 3.5.2.2. Fitch Ratings in Derecelendirme Notları... 102 3.5.2.3. JCR Avrasya Derecelendirme Şirketinin Derecelendirme Notları... 103 3.5.2.4. Moody s Investors Service in Derecelendirme Notları.. 103 3.5.2.5. Derecelendirme Notlarının Karşılaştırılması... 106
xiii DÖRDÜNCÜ BÖLÜM TÜRKİYE KATILIM BANKALARINDA KREDİ DERECELENDİRMEDE OBJEKTİF, SUBJEKTİF KRİTER KULLANIMI 4.1. Katılım Bankalarında Kredi Derecelendirmede Kullanılan Objektif (Kantitatif) Kriterler... 110 4.1.1. Karşılaştırmalı Tablolar Analizi (Yatay Analiz)... 113 4.1.2. Yüzde Yöntemi İle Analiz (Dikey Analiz)... 114 4.1.3. Eğilim Yüzdeleri Yöntemi İle Analiz (Trend Yöntemi)... 115 4.1.4. Oran Yöntemi İle Analizi... 117 4.1.4.1. Likidite Oranları... 119 4.1.4.2. Aktivite (Faaliyet) Oranları... 119 4.1.4.3. Finansal Yapı (Mali Bünye) Oranları... 119 4.1.4.4. Kârlılık Oranları... 119 4.2. Katılım Bankalarında Kredi Derecelendirmesinde Kullanılan Subjektif (Kalitatif) Kriterler... 120 4.2.1. Ülke Riski Analizi... 121 4.2.1.1. Politik Risk... 121 4.2.1.2. Ekonomik Risk... 122 4.2.2. Endüstri (Sektör) Riski Analizi... 122 4.2.2.1. Rekabet Ortamı... 123 4.2.2.2. Teknolojik Değişmeler... 124 4.2.2.3. Maliyet Faktörleri... 125 4.2.2.4. Yasal Düzenlemeler... 125 4.2.3. İşletme (Firma) Riski Analizi... 126 4.2.3.1. Yönetim Kalitesi ve Stratejisi... 127 4.2.3.2. İşletme Faaliyetlerinin Değerlendirilmesi... 127 4.2.3.2.1. Üretim Etkinliği ve Teknolojik Yapısı... 128 4.2.3.2.2. İşletmenin Pazar Payı ve Rekabet Gücü... 128 4.3. Türkiye deki Katılım Bankalarında Subjektif Kriterlerin Karşılaştırması... 128 4.3.1. X Katılım Bankası Uygulamaları... 128 4.3.1.1. X Katılım Bankası Raporu Hazırlayan Birim veya Departmanlar... 128 4.3.1.2. X Katılım Bankası Segment Ayırımı... 129
xiv 4.3.1.3. X Katılım Bankası Ciro Büyüklük Ayrımı... 130 4.3.1.4. X Katılım Bankası Sektör Ayırımı... 131 4.3.1.5. X Katılım Bankası Subjektif Kriterlerin Ağırlıkları... 131 4.3.1.6. X Katılım Bankası Uzman Müdahale Yetki Durumları... 132 4.3.2. Y Katılım Bankası Uygulamaları... 132 4.3.2.1. Y Katılım Bankası Raporu Hazırlayan Birim veya Departmanlar... 133 4.3.2.2. Y Katılım Bankası Segment Ayırımı... 133 4.3.2.3. Y Katılım Bankası Ciro Büyüklük Ayrımı... 134 4.3.2.4. Y Katılım Bankası Sektör Ayırımı... 134 4.3.2.5. Y Katılım Bankası Subjektif Kriterlerin Ağırlıkları... 135 4.3.2.6. Y Katılım Bankası Uzman Müdahale Yetki Durumları... 135 4.3.3. Z Katılım Bankası Uygulamaları... 136 4.3.3.1. Z Katılım Bankası Raporu Hazırlayan Birim veya Departmanlar... 136 4.3.3.2. Z Katılım Bankası Segment Ayırımı... 137 4.3.3.3. Z Katılım Bankası Ciro Büyüklük Ayrımı... 137 4.3.3.4. Z Katılım Bankası Sektör Ayırımı... 138 4.3.3.5. Z Katılım Bankası Subjektif Kriterlerin Ağırlıkları... 139 4.3.3.6. Z Katılım Bankası Uzman Müdahale Yetki Durumları... 140 4.3.4. T Katılım Bankası Uygulamaları... 140 4.3.4.1. T Katılım Bankası Raporu Hazırlayan Birim veya Departmanlar... 141 4.3.4.2. T Katılım Bankası Segment Ayırımı... 142 4.3.4.3. T Katılım Bankası Ciro Büyüklük Ayrımı... 142 4.3.4.4. T Katılım Bankası Sektör Ayırımı... 143 4.3.4.5. T Katılım Bankası Subjektif Kriterlerin Ağırlıkları... 143 4.3.4.6. T Katılım Bankası Uzman Müdahale Yetki Durumları... 144 4.3.5. Katılım Bankaları Kriter Karşılaştırmaları... 144 4.3.5.1. Sektörlere Göre Katılım Bankalarının Karşılaştırmaları... 145
xv 4.3.5.2. Subjektif Kriterlerin Ağırlıklarına Göre Katılım Bankalarının Karşılaştırmaları... 146 4.3.5.3. Uzmanın Müdahale Yetki Durumları Göre Katılım Bankalarının Karşılaştırmaları... 146 4.3.5.4. Raporu Hazırlayan Birim veya Departmanlara Göre Katılım Bankalarının Karşılaştırmaları... 147 BEŞİNCİ BÖLÜM KATILIM BANKALARINDA SUBJEKTİF KRİTERLERİN KARŞILAŞTIRILMASI VE ETKİN SUBJEKTİF KRİTERLERİN ANKET YÖNTEMİ İLE ÖLÇÜMÜ 5.1. Araştırmanın Amacı ve Önemi... 151 5.2. Araştırmanın Kapsamı (Araştırma Evreni ve Örneklem)... 151 5.3. Araştırmanın Yöntemi... 152 5.4. Katılımcıların Özellikleri ve Araştırmanın Geçerlilik ve Güvenilirliği... 153 5.4.1. Katılımcıların Genel Özellikleri... 153 5.4.2. Araştırmanın Güvenilirlik Analizi... 155 5.4.3. Araştırmanın Geçerlilik Analizleri... 156 5.4.3.1. Subjektif Kriterlerin Önem Derecesi Ölçeğinin Geçerlilik Analizi... 158 5.4.3.2. Subjektif Kriterlerin Zorluk Derecesi Ölçeğinin Geçerlilik Analizi... 161 5.4.3.3. Subjektif Kriterlerin Kullanılabilirlik Düzeyi Ölçeğinin Geçerlilik Analizi... 166 5.5. Araştırmaya İlişkin Hipotezler ve Hipotez Testleri... 170 5.5.1. Subjektif Kriterlerin Önem Derecesine İlişkin Hipotezler ve Hipotez Testleri... 170 5.5.1.1. Subjektif Kriterlerin Önem Derecesinin Bankalararası Faklılığının Tespiti... 170 5.5.1.2. Subjektif Kriterlerin Önem Derecesinin Pozisyona Göre Farklılığının Tespiti... 172 5.5.1.3. Subjektif Kriterlerin Önem Derecesinin Çalışılan Bölüme Göre Faklılığın Tespiti... 174 5.5.2. Subjektif Kriterlerin Zorluk Düzeylerine İlişkin Hipotezler ve Hipotez Testleri... 175
xvi 5.5.2.1. Subjektif Kriterlerin Zorluk Derecesinin Bankalararası Faklılığın Tespiti... 176 5.5.2.2. Subjektif Kriterlerin Zorluk Derecesinin Pozisyonuna Göre Faklılığın Tespiti... 178 5.5.2.3. Subjektif Kriterlerin Zorluk Derecesinin Çalışılan Bölüme Göre Faklılığın Tespiti... 180 5.5.3. Subjektif Kriterlerin Kullanılabilirlik Düzeylerine İlişkin Hipotezler ve Hipotez Testleri... 182 5.5.3.1. Subjektif Kriterlerin Kullanılabilirlik Düzeylerine Bankalararası Faklılığın Tespiti... 182 5.5.3.2. Subjektif Kriterlerin Kullanılabilirlik Düzeyinin Çalışılan Pozisyona Göre Faklılığın Tespiti... 184 5.5.3.3. Subjektif Kriterlerin Kullanılabilirlik Düzeyinin Çalışılan Bölüme Göre Faklılığın Tespiti... 186 5.6. Derecelendirme Kriterlerinin Oluşmasına İlişkin Frekans Tabloları... 188 5.7. Banka, Çalışılan Bölüm ve Pozisyon Değişkenlerine İlişkin Hipotez Testleri... 192 5.7.1. Bankaya Göre İlişki Analizi... 192 5.7.2. Çalışılan Bölüme Göre İlişki Analizi... 199 5.7.3. Çalışılan Pozisyona Göre İlişki Analizi... 207 SONUÇ... 216 KAYNAKÇA... 223 EKLER... 233
TABLOLAR LİSTESİ Tablo 2.1. Standart Yaklaşımda İş Kolları için Uygulanacak Oranlar... 68 Tablo 3.1. JCR Eurasia Rating in Şirket Derecelendirme Metodolojisi... 97 Tablo 3.2. Derecelendirme Notlarının Karşılaştırılması... 106 Tablo 4.1. Tablo 4.2. Türkiye Katılım Bankalarının Kullandığı Firma Derecelendirme Yaklaşımı... 109 Türkiye Katılım Bankalarının Kullandığı Firma Derecelendirme Analiz Yöntemleri... 113 Tablo 4.3. Oran Yöntemi İle Analizin Formülleri... 118 Tablo 4.4. X Katılım Bankası Raporu Hazırlayan Birim veya Departmanlar... 129 Tablo 4.5. X Katılım Bankası Segment Ayırımı... 130 Tablo 4.6. X Katılım Bankası Ciro Büyüklük Ayrımı... 130 Tablo 4.7. X Katılım Bankası Sektör Ayrımı... 131 Tablo 4.8. X Katılım Bankası Subjektif Kriterlerin Ağırlıkları... 132 Tablo 4.9. X Katılım Bankası Uzman Müdahale Yetki Durumları... 132 Tablo 4.10. Y Katılım Bankası Raporu Hazırlayan Birim veya Departmanlar... 133 Tablo 4.11. Y Katılım Bankası Segment Ayırımı... 134 Tablo 4.12. Y Katılım Bankası Ciro Büyüklük Ayrımı... 134 Tablo 4.13. Y Katılım Bankası Sektör Ayrımı... 135 Tablo 4.14. Y Katılım Bankası Subjektif Kriterlerin Ağırlıkları... 135 Tablo 4.15. Y Katılım Bankası Uzman Müdahale Yetki Durumları... 136 Tablo 4.16. Z Katılım Bankası Raporu Hazırlayan Birim veya Departmanlar... 137 Tablo 4.17. Z Katılım Bankası Segmentasyon... 137 Tablo 4.18. Z Katılım Bankası Ciro Büyüklük Ayrımı... 138 Tablo 4.19. Z Katılım Bankası Sektör Ayrımı... 139 Tablo 4.20. Z Katılım Bankası Subjektif Kriterlerin Ağırlıkları... 140
xviii Tablo 4.21. Z Katılım Bankası Uzman Müdahale Yetki Durumları... 140 Tablo 4.22. T Katılım Bankası Raporu Hazırlayan Birim veya Departmanlar... 141 Tablo 4.23. T Katılım Bankası Segmentasyon... 142 Tablo 4.24. T Katılım Bankası Ciro Büyüklük Ayrımı... 142 Tablo 4.25. T Katılım Bankası Sektör Ayrımı... 143 Tablo 4.26. T Katılım Bankası Subjektif Kriterlerin Ağırlıkları... 144 Tablo 4.27. T Katılım Bankası Uzman Müdahale Yetki Durumları... 144 Tablo 4.28. Katılım Bankaları Sektörel Karşılaştırmaları... 145 Tablo 4.29. Katılım Bankaları Subjektif Kriterlerin Ağırlıkları Karşılaştırması... 146 Tablo 4.30. Katılım Bankaları Uzman Müdahale Yetki Durumları Karşılaştırması... 147 Tablo 4.31. Katılım Bankaları Raporu Hazırlayan Birim veya Departmanların Karşılaştırması... 147 Tablo 5.1 Araştırma Evreni ve Örnekleme İlişkin Katılımcı Sayısı... 152 Tablo 5.2. Bankalara Göre Örneklem Karakteristiklerinin Dağılımı... 154 Tablo 5.3. Bankalara Göre Örneklem Karakteristiklerinin Dağılımı... 156 Tablo 5.4. Tablo 5.5. Tablo 5.6. Tablo 5.7. Tablo 5.8. Tablo 5.9. Faktör Analizi Sonuç Matrisinde Subjektif Kriterlerin Önem Derecesi Ölçeği Faktörlerinin Özdeğer ve Varyansları.. 158 Subjektif Kriterlerin Önem Derecesi Ölçeği Faktör Yükleri Sonuç Matrisi... 159 Faktör Analizi Sonuç Matrisinde Subjektif Kriterlerin Zorluk Derecesi Ölçeği Faktörlerinin Özdeğer ve Varyansları... 162 Subjektif Kriterlerin Zorluk Derecesi Ölçeği Faktör Yükleri Sonuç Matrisi... 163 Faktör Analizi Sonuç Matrisinde Subjektif Kriterlerin Kullanılabilirlik Düzeyi Ölçeği Faktörlerinin Özdeğer ve Varyansları... 166 Subjektif Kriterlerin Kullanılabilirlik Düzeyi Ölçeği Faktör Yükleri Sonuç Matrisi... 167 Tablo 5.10. Subjektif Kriterlerin Önem Derecesi İle Bankalararası Farklılığa İlişkin Varyans Analizi... 171 Tablo 5.11. Subjektif Kriterlerin Önem Derecesi İle Pozisyona Göre Farklılığa İlişkin Varyans Analizi... 173
xix Tablo 5.12. Subjektif Kriterlerin Önem Derecesi İle Çalışılan Bölüme Göre Farklılığa İlişkin Varyans Analizi... 175 Tablo 5.13. Subjektif Kriterlerin Zorluk Derecesi İle Bankalararası Farklılığa İlişkin Varyans Analizi... 177 Tablo 5.14. Subjektif Kriterlerin Zorluk Derecesi İle Pozisyona Göre Farklılığa İlişkin Varyans Analizi... 179 Tablo 5.15. Subjektif Kriterlerin Zorluk Derecesi İle Çalışılan Bölüme Göre Farklılığa İlişkin Varyans Analizi... 181 Tablo 5.16. Subjektif Kriterlerin Kullanılabilirlik Düzeyi İle Bankalararası Farklılığa İlişkin Varyans Analizi... 183 Tablo 5.17. Subjektif Kriterlerin Kullanılabilirlik Düzeyi İle Çalışılan Pozisyona Göre Farklılığa İlişkin Varyans Analizi... 185 Tablo 5.18. Subjektif Kriterlerin Kullanılabilirlik Düzeyi İle Çalışılan Bölüm Farklılığa İlişkin Varyans Analizi... 187 Tablo 5.19. Firmanın Ciro, Sektör veya Kurumsallaşma Derecesine Göre Rating Raporunu Hazırlayan Birim Farklılığının Oranlar Bazında Anket Sonuçları... 188 Tablo 5.20. Firma Rating Raporunu Hangi Birim / Kimin Hazırlaması ile İlgili Anket Sonuçları... 188 Tablo 5.21. Rating Raporu Hazırlayan Uzman; Süreç Sona Ermeden Rating Notunun Görülmesi ile İlgili Anket Sonuçları... 189 Tablo 5.22. Uzman Tarafından Hazırlanan Rapor Sonucuna Kontrolün Müdahale Yetkisi Durumu... 189 Tablo 5.23. Sektöre Göre Subjektif Kriterlerin Ağırlığı Farklılığı... 189 Tablo 5.24. İnşaat Sektörü İçin Ağırlık Oranları... 190 Tablo 5.25. İmalat Sektörü İçin Ağırlık Oranları... 190 Tablo 5.26. Ticaret Sektörü İçin Ağırlık Oranları... 191 Tablo 5.27. Hizmet Sektörü İçin Ağırlık Oranları... 191 Tablo 5.28. Bankaya Göre Firmanın Ciro, Sektör veya Kurumsallaşma Derecesine Göre Rating Raporunu Hazırlayan Birim Anket Sonuçları... 193 Tablo 5.29. Bankaya Göre Rating Raporu Hazırlayan Uzman; Süreç Sona Ermeden Rating Notunun Görülmesi... 194 Tablo 5.30. Bankaya Göre Sektöre Göre Subjektif Kriterlerin Ağırlığı Farklılığı... 196 Tablo 5.31. Firmanın Ciro, Sektör veya Kurumsallaşma Derecesine Göre Rating Raporunu Hazırlayan Birim, Çalışılan Bölüme Göre Anket Sonuçları... 200
xx Tablo 5.32. Çalışılan Bölüme Göre Rating Raporu Hazırlayan Uzman; Süreç Sona Ermeden Rating Notunu Görebilmesi... 202 Tablo 5.33. Çalışılan Bölüm Açısından Sektöre Göre Subjektif Kriterlerin Ağırlığı Farklılığı... 204 Tablo 5.34. Çalışılan Pozisyona Göre Firmanın Ciro, Sektör veya Kurumsallaşma Derecesine Göre Rating Raporunu Hazırlayan Birim Farklılığı Bazında Anket Sonuçları... 208 Tablo 5.35. Çalışılan Pozisyon Açısından Rating Raporu Hazırlayan Uzman; Süreç Sona Ermeden Rating Notunu Görmesi... 210 Tablo 5.36. Çalışılan Pozisyon Açısından Sektöre Göre Subjektif Kriterlerin Ağırlığı Farklılığı... 212
xxi ŞEKİL VE GRAFİK LİSTESİ Şekil 1.1. Türk Bankacılık Sistemi ve Banka Türleri... 14 Şekil 1.2. Şekil 1.3. Mudaraba Finansmanında Katılım Bankası-Yatırımcı İlişkisi... 28 Mudaraba Finansmanında Katılım Bankası-Girişimci İlişkisi...29 Şekil 1.4. Muşaraka Finansman Modelinin İşleyişi... 31 Şekil 2.1. Kredi Kavramı... 42 Şekil 2.2. Kredinin Çeşitleri... 44 Şekil 2.3. Risk ve Belirsizlik... 59 Şekil 2.4. Risk Yönetim Süreci... 60 Şekil 2.5. Risk Çeşitleri... 61 Şekil 3.1. Derecelendirme Çeşitleri... 84 Şekil 3.2. Derecelendirme Grupları... 86 Şekil 3.3. Derecelendirme Sürecinin İçeriği ve Aşamaları... 88 Şekil 3.4. Derecenin İzlenmesi... 91 Şekil 3.5. Şirket Derecelendirmesinde Risk Faktörleri... 93 Şekil 3.6. Fitch Ratings in Şirket Derecelendirme Yaklaşımı... 94 Şekil 4.1. Porter in Beş Gücü... 124 Şekil 5.1. Şekil 5.2. Şekil 5.3. Şekil 5.4. Şekil 5.5. Şekil 5.6. Şekil 5.7. Şekil 5.8. Şekil 5.9. Bankaya Göre Uzman Tarafından Hazırlanan Rapor Sonucuna Kontrolün Müdahale Yetkisi Durumu... 195 Bankaya Göre İnşaat Sektörü İçin Subjektif Kriterler Ağırlık Oranı Durumu... 197 Bankaya Göre İmalat Sektörü İçin Subjektif Kriterler Ağırlık Oranı Durumu... 198 Bankaya Göre Ticaret Sektörü İçin Subjektif Kriterler Ağırlık Oranı Durumu... 199 Çalıştığı Bölüme Göre Firma Rating Raporunu Hangi Birim/ Kim Hazırlamalı Durumu... 201 Çalıştığı Bölüme Göre Uzman Tarafından Hazırlanan Rapor Sonucuna Kontrolün Müdahale Yetkisi Durumu... 203 Çalışılan Bölüme Göre İnşaat Sektörü İçin Subjektif Kriterler Ağırlık Oranı Durumu... 205 Çalışılan Bölüme Göre İmalat Sektörü İçin Subjektif Kriterler Ağırlık Oranı Durumu... 205 Çalışılan Bölüme Göre Ticaret Sektörü İçin Subjektif Kriterler Ağırlık Oranı Durumu... 206
xxii Şekil 5.10. Çalışılan Bölüme Göre Hizmet Sektörü İçin Subjektif Kriterler Ağırlık Oranı Durumu... 207 Şekil 5.11. Çalışılan Pozisyona Göre Firmanın Rating Raporunu Kim Hazırlamalı Durumu... 209 Şekil 5.12. Çalışılan Pozisyona Göre Uzman Tarafından Hazırlanan Rapor Sonucuna Kontrolün Müdahale Durumu... 211 Şekil 5.13. Çalışılan Pozisyona Göre İnşaat Sektörü İçin Subjektif Kriterlerin Ağırlık Durumu... 213 Şekil 5.14. Çalışılan Pozisyona Göre İmalat Sektörü İçin Subjektif Kriterlerin Ağırlık Oranı Durumu... 214 Şekil 5.15. Çalışılan Pozisyona Göre Ticaret Sektörü İçin Subjektif Kriterlerin Ağırlık Oranı Durumu... 215 Şekil 5.16. Çalışılan Pozisyona Göre Hizmet Sektörü İçin Subjektif Kriterlerin Ağırlık Oranı Durumu... 215 Grafik 3.1. Fitch Ratings in Derecelendirme Notları... 103 EKLER LİSTESİ EK-1 Şirket Derecelendirme Yöntemi ve Yaklaşımı... 233 EK-2 Delphi Yönetminde Kullanılan Anket... 234 EK-3 Anketin Son Hali... 237 EK-4 Katılım Bankaları Raiting Derecelendirme İş Akışları... 242 EK-5 EK-6 EK-7 EK-8 X Katılım Bankasının Subjektif Kriterlerde Sormuş Olduğu Sorular... 244 Y Katılım Bankasının Subjektif Kriterlerde Sormuş Olduğu Sorular... 254 Z Katılım Bankasının Subjektif Kriterlerde Sormuş Olduğu Sorular... 256 T Katılım Bankasının Subjektif Kriterlerde Sormuş Olduğu Sorular... 267
KISALTMALAR LİSTESİ A.B.D. a.g.e. a.g.m. AB BASEL I BASEL II BD BDDK BFD BHD DESİYAP EAD FVÖK GAP IMF IRB İKB İÖY K/Z KDV KOBİ KZOB L/C LGD M.Ö. Amerika Birleşik Devletleri Adı Geçen Eser Adı Geçen Makale Avrupa Birliği 1988 de Kabul Edilen Sermaye Yeterliliği Uzlaşısı BASEL I Yerine Uygulamaya Konulan Sermaye Yeterliliği Uzlaşısı Birim Değer Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurumu Bireysel Finansman Desteği Birim Hesap Değeri Devlet Sanayi ve İşçi Yatırım Bankası A.Ş. Temerrüt Anındaki Bakiye Faiz ve Vergiden Öncesi Kar Vade Boşluğu Uluslararası Para Fonu (International Monetary Found) İçsel Derecelendirme Metodu İslam Kalkınma Bankası İleri Ölçüm Sistemi Kâr-zarar Katma Değer Vergisi Küçük ve Orta Büyüklükte İşletme (Small and Medium Size Enterprise) Kar ve Zarar Ortaklığı Belgesi Letter of Credit Temerrüt Halinde Kayıp (Loss Given Default) Milattan Önce
xxiv M.S. NRSRO ÖFK PD SEC SPK T.C. TCMB TL Milattan Sonra National Recognized Statistical Rating Organizations Özel Finans Kurumları Temerrüde Düşme Olasılığı (Probability of Default) Securitier and Exchange Commission Sermaye Piyasası Kurulu Türkiye Cumhuriyeti Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası Türk Lirası