BAŞLIK: AVRUPA BĐRLĐĞĐ SÜRECĐNDE KIBRIS MESELESĐ VE TÜRKĐYE ĐLE GÜNEY KIBRIS ARASINDAKĐ POTANSĐYEL TĐCARETĐN ÇEKĐM TEORĐSĐ YÖNTEMĐ ĐLE TAHMĐNĐ ÖZET

YAZAR ADI-SOYADI: HALĐL UÇAL BAŞLIK: AVRUPA BĐRLĐĞĐ SÜRECĐNDE KIBRIS MESELESĐ VE TÜRKĐYE ĐLE GÜNEY KIBRIS ARASINDAKĐ POTANSĐYEL TĐCARETĐN ÇEKĐM TEORĐSĐ YÖNTEMĐ ĐLE TAHMĐNĐ ÖZET Türkye nn dış lşklernde en öneml konulardan br Avrupa Brlğ dğer de Kıbrıs Meselesdr. 2003 yılında yaşanan genşleme sürecyle Güney Kıbrıs ın bütün adayı temsl edecek şeklde Kıbrıs Cumhuryet olarak AB üyelğne kabulü le Kıbrıs Meseles artık Avrupa brlğ sürec çnde değerlendrlen br sorun halne gelmştr. Güney Kıbrıs Rum Yönetm le kl lşkler kurmayan Türkye nn Gümrük Brlğ çerçevesnde havaalanlarını ve lmanlarını Güney Kıbrıs uçak ve gemlerne açması stenmştr. Adadak sorunlar çözülmeden Türkye nn bu durumu kabullenmes Güney Kıbrıs çn syas br zafer olacaktır. Ancak küçük br ada devlet olan ve dışarıya bağımlılığı çok fazla olan Güney Kıbrıs çn bu yen durum sadece syas değl ekonomk anlam da çermektedr. Bu çalışmada, k ülke arasında normal kl lşkler olduğu varsayımı altında k ülke arasındak tcaret hacm tahmn yapılmıştır. Bu tahmn çn de uluslar arası tcarette daha önce de kullanılmış olan Çekm Teors nden faydalanılmıştır. Çekm teors brçok çalışmada ülkelern dış tcaret özellklernn ve dış tcaretn etkleyen faktörlern belrlenmesnde yardımcı olmuştur. Çalışmada elde edlen sonuçlarda tahmnde kullanılan değşkenlern Türkye nn dış tcaretndek etknlğ ölçülmüştür. Türkye le Güney Kıbrıs arasındak potansyel tcaret tahmnler Türkye nn dış tcaretn öneml mktarda artırmamaktadır. Ancak aynı değerler Güney Kıbrıs ın dış tcaretnde çok öneml oranlara ulaşmaktadır. Elde edlen sonuçlara göre Türkye Güney Kıbrıs ın tcaret yaptığı bell başlı ülkelerden br olma potansyelndedr. Bu da, Güney Kıbrıs ın hedefnn sadece syas değl ekonomk kazanç da olduğunu göstermektedr. ANAHTAR SÖZCÜKLER Çekm Teors, Kıbrıs Meseles, Dış Tcaret, Avrupa Brlğ

NAME and SURNAME: HALĐL UÇAL TITLE: THE CYPRUS ISSUE IN THE PROCESS OF EUROPEAN UNION AND PREDICTING THE POTENTIAL TRADE VOLUME BETWEEN TURKEY AND SOUTH CYPRUS BY USING GRAVITY THEORY ABSTRACT The European Unon and the Cyprus Issue are the two man subject n nternatonal relatons of Turkey. In the expanson process of EU n 2003, the Greek Cyprots was accepted as the only representatve state of the Island. After that, the Cyprus Issue has become one of the man subject whch s started to be dscussed n EU process. Turkey, whch has no poltcal and economc relatons wth Greek Cyprots, has to allow Greek Cyprots arlnes and shps to use Turksh ports as a result of Customs Unon. If Turkey accepts ths new stuaton before the soluton n the sland, ths wll be a poltcal vctory for Greek Cyprots. However, ths stuaton has not only a poltcal meanng but also an economc meanng for the Greek Cyprots. Ths s because, Greek Cyprot s a small sland whch s manly dependent to abroad n external trade. In ths study, potental trade gans are predcted for two countres under the assumpton of normal relatons. The Gravty Theory, whch has used n several nternatonal trade studes, s used for ths predcton. In many studes, the Gravty Theory has been very useful to fnd the countres potental extarnal trade and the determnants of the external trade. In ths study, the determnants of Turkey s external trade are measured and used to fnd potental external trade between Turkey and Greek Cyprots. The predcted potental trade volume does not seem to ncrease Turkey s blateral trade very much. However, the same volume reaches very mportant portons n Greek Cyprots external trades. Accordng to the estmaton results, Turkey has a potental to be one of the man trade partners of Greek Cyprots. Ths concluson shows that Greek Cyprots am s not only poltcal but also economcal. KEYWORDS Gravty Theory, Cyprus Issue, External Trade, European Unon

ÖN SÖZ Öncelkle tez çalışmam süresnce, bana yol gösteren, ben teşvk eden, yardımlarını ve desteğn benden hçbr zaman esrgemeyen değerl danışmanım Sayın Yrd. Doç Dr. Şakr GÖRMÜŞ e teşekkürlerm sunarım. Ayrıca, tez dönemm boyunca değerl tavsye, yardım ve desteklern esrgemeyen Đktsat Bölüm Başkanı Sayın Doç Dr. Fuat ERDAL ve Sayın Yrd. Doç. Dr. Recep TEKELĐ ye teşekkürlerm sunarım. Tez çalışmam süresnce bana gerekl mkânları sağlayan Adnan Menderes Ünverstes ne ve özellkle Đktsat Bölümü ne teşekkür ederm. Son olarak, bu yoğun çalışma süresnce manev desteğn benden esrgemeyen sevgl eşm Hülya UÇAL a sonsuz sevg ve teşekkürlerm sunarım.

v ĐÇĐNDEKĐLER ÖZET... ABSTRACT... ÖN SÖZ... ĐÇĐNDEKĐLER... v TABLOLAR LĐSTESĐ... v EKLER LĐSTESĐ... v KISALTMALAR...v GĐRĐŞ... 1 1. BÖLÜM: TÜRKĐYE AVRUPA BĐRLĐĞĐ ĐLĐŞKĐLERĐ VE KIBRIS MESELESĐ... 3 1.1. AVRUPA BĐRLĐĞĐ VE TÜRKĐYE-AB ĐLĐŞKĐLERĐ... 4 1.1.1. AB Gelşm Sürec... 4 1.1.2. Türkye nn AB Üyelk Sürec... 6 1.2. KIBRIS MESELESĐ VE TARĐHSEL GELĐŞĐMĐ... 9 1.2.1. Yakın Tarhte Kıbrıs Meseles... 9 1.2.2. Kıbrıs Rum Yönetm nn AB Üyelk Sürec... 11 1.2.3. Türkye nn Kıbrıs Poltkası ve Güney Kıbrıs le Đlşkler... 12 2. BÖLÜM: TÜRKĐYE VE KIBRIS ADASI NIN EKONOMĐSĐ... 15 2.1. TÜRKĐYE EKONOMĐSĐ VE DIŞ TĐCARETĐ... 15 2.1.1. Türkye Ekonoms... 15 2.1.2. Türkye Dış Tcaret... 17 2.2. KIBRIS ADASI NIN EKONOMĐSĐ VE DIŞ TĐCARETĐ... 21 2.2.1. KKTC Ekonoms... 21

v 2.2.2. KKTC Dış Tcaret... 25 2.2.3.Güney Kıbrıs Ekonoms... 27 2.2.4. Güney Kıbrıs Dış Tcaret... 28 3. BÖLÜM: YERÇEKĐMĐ TEORĐSĐ VE TÜRKĐYE-GÜNEY KIBRIS TĐCARET TAHMĐNĐ ĐÇĐN UYGULANMASI... 31 3.1. YERÇEKĐMĐ TEORĐSĐ VE GEÇMĐŞ UYGULAMALAR... 31 3.2. METODOLOJĐ VE DATA... 37 3.3. TAHMĐN... 41 3.3.1. Tahmn Sonuçları... 41 3.3.2. Potansyel Tcaret Hacmnn Tahmn... 47 4. BÖLÜM: SONUÇ VE DEĞERLENDĐRMELER... 51 KAYNAKÇA... 53 EKLER... 56 ÖZ GEÇMĐŞ... 72

v TABLOLAR LĐSTESĐ Tablo 2.1: Türkye nn GSYĐH Verler ve Büyüme Oranı...16 Tablo 2.2: Türkye nn Đşszlk ve Enflasyon Oranları...17 Tablo 2.3: Yıllara Göre Türkye nn Dış Tcaret...18 Tablo.2.4: Türkye nn Dış Tcaretn Ülke Gruplarına Göre Dağılımı...20 Tablo 2.5: KKTC nn Reel Büyüme Hızı ve Enflasyon Oranı...22 Tablo 2.6: KKTC nn Bütçe Verler...23 Tablo 2.7: KKTC nn Đşgücü Sektörel Dağılımı...24 Tablo2.8: KKTC nn Kş Başı GSMH ve Enflasyon Oranları...25 Tablo 2.9: KKTC nn Đthalat Yaptığı Ülke Grupları...26 Tablo 2.10: KKTC nn Yıllara Göre Dış Tcaret Verler...27 Tablo 2.11: GKRY nn Enflasyon, Đşszlk ve GSYĐH Verler...28 Tablo 2.12: GKRY nn Yıllara ve Ülkelere Göre Đthalat ve Đhracat Dağılımı...29 Tablo 3.1: 1996 Yılı çn Model Tahmnler...42 Tablo 3.4: Türkye-Güney Kıbrıs Arasındak Tcaret Hacm Tahmnler...50

v EKLER LĐSTESĐ Ek 1: Analz Đçn Verler Kullanılan Ülkeler...56 Ek 2: Kukla Değşken Đçn Kullanılan Ülkeler...57 Ek 3: 1996 Yılı Đçn Yapılan Regresyon Analz Sonuçları...58 Ek 4: 1999 Yılı Đçn Yapılan Regresyon Analz Sonuçları...61 Ek 5: 2003 Yılı Đçn Yapılan Regresyon Analz Sonuçları...64 Ek 6: 2003 Yılı Model 4 çn Gerçek, Tahmn ve Hata Tablosu...67

v KISALTMALAR AB : Avrupa Brlğ ABD : Amerka Brleşk Devletler AET : Avrupa Ekonomk Topluluğu BAE : Brleşk Arap Emrlkler CYP : Kıbrıs Poundu (Güney Kıbrıs Rum Yönetm nn Para Brm) DPÖ : Devlet Planlama Örgütü EFTA : Avrupa Serbest Tcaret Bölges EU : European Unon(Avrupa Brlğ) EXP : Ters Logartma GDP : Gross Domestc Product(Gayr Saf Yurtç Hâsıla) GKRY : Güney Kıbrıs Rum Yönetm GNP : Gross Natonal Product(Gayr Saf Mll Hâsıla) GSMH : Gayr Saf Mll Hâsıla GSYĐH : Gayr Saf Yurtç Hâsıla IMF : Internatonal Monetary Fund(Uluslararası Para Fonu) ĐKÖ : Đslam Konferansı Örgütü KKTC : Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuryet NAFTA : Kuzey Amerka Serbest Tcaret Bölges NATO : Kuzey Atlantk Paktı OECD : Ekonomk Đşbrlğ ve Kalkınma Örgütü TPI : Trade Polcy Index( Tcaret Poltkası Endeks) TÜĐK : Türkye Đstatstk Kurumu YTL : Yen Türk Lrası $ : ABD Doları

1 GĐRĐŞ Avrupa Brlğ, 2003 yılında 10 ülkenn daha üyelğe kabulü le brlkte öneml br genşleme gerçekleştrmştr. Yen üye olan ülkelerden brnn de Güney Kıbrıs Rum Kesm olması ve adanın tamamını temsl edecek şeklde üyelğe kabul edlmes üyelk sürecndek Türkye çn de öneml br sorunu ortaya çıkarmıştır. AB le müzakerelere başlayarak öneml yen br aşamaya geçen Türkye, tcar anlamda AB le tcar entegrasyonu 1996 da Gümrük Brlğ nn yürürlüğe grmes le büyük ölçüde sağlamıştır. Avrupa Brlğne yen katılımlar le brlkte Gümrük Brlğ de genşleyecektr. Kıbrıs Rum Kesm AB üyelğne kabul edlmekle brlkte otomatk olarak Gümrük Brlğ nn de üyes olmuştur. AB Güney Kıbrıs Rum Kesm le herhang br ekonomk ve syas lşk kurmayan Türkye den Gümrük Brlğ çerçevesnde Türk lman ve havaalanlarını bu ülkenn gem ve uçaklarına açılmasını stemştr. Bu sorun genellkle syas açıdan ele alınmakta ve olayın ekonomk boyutu hmal edlmektedr. Bu çalışmada olayın ekonomk boyutu ncelenecektr. Uluslar arası tcaret teorler göstermektedr k serbest tcaret koşullarının oluşması halnde dış tcaret ülkelern refahını artıracaktır. Bu tezn amacı Türkye le Güney Kıbrıs Rum Kesm nn tcaret yaptığı varsayımı altında, k ülke arasındak tcaret hacmnn ne kadar olableceğ sorusunu cevaplamaya çalışmaktır. Bütün uluslar arası tcaret teorlernn serbest tcaretn ülkelern refahını olumlu yönde etkleyeceğn fade ettğ düşünülürse bu konu araştırılmaya değerdr. Bu tez 4 ana bölümden oluşmaktadır. Brnc bölümde Türkye le Avrupa Brlğ lşkler ve Kıbrıs sorunu ortaya konulacaktır. Türkye nn AB le tarhten günümüze lşkler ve Türkye nn AB üyelk sürecnde yaşadıkları anlatılacaktır. Daha sonra da Kıbrıs sorununun tarhsel gelşm ve Türkye nn AB üyelk sürecnde Kıbrıs sorununa değnlecektr. Đknc bölümde Türkye nn ve Kıbrıs Adasının ekonomk görünümü ortaya konulacaktır. Öncelkle Türkye nn son yıllarda yaşadığı ekonomk gelşmeler ve dış tcaretndek hızlı artıştan bahsedlecektr. Daha sonra da Kıbrıs ta bulunan Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuryet ve Güney Kıbrıs Rum Yönetm nn ekonomk ve tcar görüntüsü aktarılacaktır.

2 Üçüncü bölümde se çalışmada kullanılacak olan Çekm Teors nden bahsedlecek ve geçmştek çekm teors çalışmalarından örnekler verlecektr. Daha sonra da çekm teors Türkye dış tcaretne uygulanacak, sonuçlar analz edlecek ve elde edlen sonuçlar Türkye ve Güney Kıbrıs Rum Yönetm arasındak potansyel tcaret hacmnn tahmnnde kullanılacaktır. Son bölümde se sonuçların Türkye ve Güney Kıbrıs açısından etkler tartışılacak ve değerlendrlecektr.

3 1. BÖLÜM TÜRKĐYE AVRUPA BĐRLĐĞĐ ĐLĐŞKĐLERĐ VE KIBRIS MESELESĐ Türkye nn Avrupa Brlğ le olan lşkler 50 yıl öncesne dayanmasına rağmen son yıllarda üyelk sürecyle brlkte Kıbrıs Meseles AB le olan lşklerde öneml br yer tutmaktadır. Özellkle Güney Kıbrıs Rum Yönetm nn adanın tamamını temsl eden br ülke olarak 2004 te üyelğe kabulüyle brlkte, Türkye-AB lşkler çok farklı ve zorlu br yola grmştr. Aslında Kıbrıs meselesnde br taraf olan Yunanstan ın 1981 de topluluğa üye olması Kıbrıs konusunda Türkye açısından dengeler olumsuz yönde etklemş ve karşı taraf br adım öne geçmştr. Daha sonra da, Yunanstan AB üyes olarak Güney Kıbrıs Rum Yönetm ne brlk çnde desteğn sürdürmüş ve adada kalıcı br çözüme ulaşılmadan Güney Kıbrıs ın brlğe üyelğn sağlamıştır. Sonuç olarak, AB üyelğne aday olan Türkye nn karşısında, tanımadığı br ülkenn üyes olduğu br brlk bulunmaktadır. AB le müzakereler aşamasına gelen Türkye son zamanlarda Gümrük Brlğ anlaşmasının yen üyelere de genşletlmesnn stenmes le kendsn Kıbrıs meselesnde zor br durumda bulmuştur. 1995 yılında varılan anlaşmayla tam üyelk olmadan Gümrük Brlğ ne gren Türkye, tcar ve ekonomk anlamda AB ye yaklaşmada öneml br adım attığını düşünmüş olsa da ne yazık k yen oluşan durumda Gümrük Brlğ tam üyelğn önündek en büyük engellerden brs halne gelmştr. Adanın tek hâkm olarak kabul etmedğ Rum Yönetm le Gümrük Brlğn uygulamasının oradak meşru olmayan yönetm tanıması anlamına geleceğn düşünen Türkye, lmanlarını Rum gem ve uçaklarına açmamakta ısrar etmş ve müzakerelern sekteye uğramasına ve sonuç olarak da üyelğnn tehlkeye grmesne neden olmuştur. Netce tbaryle Türkye-AB lşkler esksnden çok daha ler br düzeye gelmesne rağmen Kıbrıs sorunu nedenyle de kopma noktasına kadar gelmştr. Bu bölümde Avrupa Brlğ nn oluşum sürec ve Türkye le AB arasındak lşklern tarhsel gelşm le Kıbrıs Sorunu ncelenecektr.

4 1.1. AVRUPA BĐRLĐĞĐ VE TÜRKĐYE-AB ĐLĐŞKĐLERĐ Bu bölümde Avrupa Brlğ nn oluşumu ve günümüze kadar olan gelşm sürec anlatılacaktır. Ayrıca Türkye nn Avrupa Brlğ le lşklerne başladığı dönemden günümüze kadar geçen süreç ncelenecektr. 1.1.1. AB Gelşm Sürec Avrupa Brlğ nn temeller 2. Dünya Savaşı ndan sonra en öneml k madde olan kömür ve çelk endüstrsnn kontrolü amacıyla kurulan Avrupa Kömür ve Çelk Topluluğu le atılmıştır. Avrupa Kömür ve Çelk Topluluğu, 18 Nsan 1951 de Belçka, Almanya, Fransa, Hollanda, Lüksemburg ve Đtalya arasında mzalan Pars Antlaşmasıyla kurulmuştur. Yne bu ülkelern mzaladığı 25 Mart 1957 tarhl Roma Antlaşması le br başka topluluk daha, Avrupa Atom Enerjs Topluluğu (Euratom) eklenmş ve bu anlaşmayla, aynı tarhte Avrupa Ekonomk Topluluğu (AET) kurulmuştur. 1958'de yürürlüğe gren Roma Antlaşması üye ülkeler arasında öncelkle gümrük brlğn, yan malların gümrük vergs ödenmekszn üye ülkeler arasında serbestçe alınıp satılmasını öngörmüştür. 1991 yılı sonunda Avrupa Topluluğu Konsey n oluşturan on k üye ülkenn devlet veya hükümet başkanları Hollanda nın Maastrcht kentnde toplanarak Avrupa Brlğ üyes ülkelern ekonomk entegrasyonu çn gerekl en öneml aşamayı karara bağladılar. Maastrcht Antlaşması le ekonomk ve parasal brlğn aşamaları, uygulanacak poltkalar ve yapılacak kurumsal değşmeler ortaya konmuştur (Seydoğlu, 2001). Maastrcht anlaşmasıyla günümüzde bazı AB ülkelernn kullanmaya başladığı Euro nun temeller atılmıştır. Parasal brlğn fades olan Euro ya geçş çn üye ülkelern uyması gereken bazı kurallar vardır. Bunlara Maastrcht Krterler de denmektedr. Bu krterler şunlardır: 1. Fyat Đstkrarı: Her üye ülkenn yıllık ortalama enflasyon oranı, bu alanda en y sonuç elde eden (fyat artış oranları en düşük olan) üç üye ülke ortalamasının 1.5 puan fazlasını geçmeyecektr. 2. Kamu açığı: Üye ülkenn bütçe açığı, o ülke GSYĐH sının %3 ünü aşmamalıdır. 3. Kamu borçları: Üye ülkelern kamu borçlarının onun GSYĐH sına oranı %60 ı geçmemeldr.

5 4. Faz oranları: Her üyenn ortalama faz oranı fyat stkrarı konusunda en y durumdak üç ülkenn fazlernn ortalamasını k puandan fazla aşmamalıdır. 5. Son k yıl tbaryle üye ülke parasının dğer br üye ülke parası karşısında devalüe edlmemes gerekr. Maastrcht Anlaşması 1 Kasım 1993 te yürürlüğe grmştr.(seydoğlu, 2001) Daha sonrak yıllardan günümüze kadar olan süreçte se dğer Avrupa ülkelernden topluluğa katılımlar olmuştur. 1973 te Danmarka, Đrlanda ve Brleşk Krallık, 1981 de Yunanstan, 1986 da Portekz ve Đspanya, 1995 te Avusturya, Fnlandya ve Đsveç topluluğa katılmıştır. 2004 yılına gelndğnde se 10 ülkey daha brlğe katan en büyük genşleme sürec yaşanmıştır. 2004 te Malta, Polonya, Slovakya, Slovenya, Estonya, Macarstan, Letonya, Ltvanya, Çek Cumhuryet ve Kıbrıs Rum Yönetm brlğe üye olmuştur. Son olarak se 2007 de Romanya ve Bulgarstan üye olarak kabul edlmşlerdr. Avrupa Brlğ şu anda hem syas hem de ekonomk anlamda ABD ve Rusya le brlkte dünyada yen br güç denges konumuna gelmştr. AB nn lokomotf konumundak Almanya, Fransa ve Đngltere gb büyük ülkeler AB le brlkte dünyada yen br syas rol üstlenmşlerdr. 2002 yılında bazı üye ülkelern Euro denlen ortak para brmne geçmesyle Parasal Brlk e geçş yolunda lk adım atılmış ve ABD dolarının karşısına güçlü br yen para brm çıkarılması hedeflenmştr. Avrupa Brlğ, Euro le brlkte dünyanın ekonomk seyrn etkler duruma gelmştr. Şu an tbaryle 27 ülkey barındıran AB de bazı syas sorunlar olmakla brlkte ortak değerlere sahp üye ülkeler gelecekte çok daha brbrne entegre olmuş büyük br Avrupa ülkesne dönüşeblr. Dünyada son yıllarda yaşanan ekonomk ve syasal gelşmelerle brlkte özellkle AB çndek büyük ülkeler Rusya, ABD ve gderek gelşen Çn karşısında syas ve ekonomk açıdan ayakta durmanın ve rekabet edeblmenn tek çıkar yolu olarak Avrupa Brlğ n görmektedrler. Üye ülkelern kend ç syas poltkaları nedenyle brlğn geleceğ hakkında tam br uzlaşma oluşmamışa benzyor. Özellkle Türkye nn üyelk sürecnde brlk çndek farklı sesler AB nn kendsne nasıl br yön çzeceğn henüz daha blemedğn göstermektedr. Đçe kapalı Hırstyan br topluluk mu olacak yoksa Türkye gb asker ve ekonomk anlamda güçlü br ülkey de alarak daha büyük hedeflere m gdecek? Bu sorunun cevabı açıklığa kavuşmuş değldr.

6 Kültürel çeştllğn bol olduğu Türkye y hala kend kültüründen çok farklı gören Avrupa Ülkeler uyuşmazlıktan korkuyor olablr. Ancak belk de farklılıkların br tehdtten çok br zengnlk katacağına nandığında AB Türkye y de üyelğe kabul edecektr. 1.1.2. Türkye nn AB Üyelk Sürec Türkye le Avrupa Brlğ lşklernn başlangıcı 1959 yılına dayanmaktadır. O zamanlar topluluğun adı Avrupa Ekonomk Topluluğu olarak geçmektedr. 1959 da AET ye üyelk başvurusunda bulunan Türkye dört yıl sonra 1963 tek Ankara Antlaşması yla AET le lşkler resm br sürece taşımıştır. Adı üzerne o tarhlerde ekonomk br topluluk olan AET Türkye çn de syasden çok ekonomk br anlam taşımaktadır. Ankara antlaşması Türkye ye herhang br yükümlülük getrmemş ancak sürecn belrlenmesnde rol oynamıştır. 1973 te Katma Protokolü nün kabulüyle k taraf çn de belrl yükümlülükler kapsayan geçş sürec denlen yen br sürece grlmştr. Katma Protokol ün öneml maddelern şu şeklde özetleneblr: Malların Serbest Dolaşımı başlıklı I. Kısımda (md.2-35) değnlen konular arasında, sanay ürünler çn Gümrük Brlğ kurulması, Ortak Gümrük Tarfesnn Türkye tarafından kabulü ve mktar kısıtlamalarının kaldırılmasının esasları gb bölümler yer alır. Kşlern ve Hzmetlern Dolaşımı konusunu ele alan II. Kısımda, Türkye ve Topluluk üyes ülkeler arasında şçlern serbest dolaşımı le yerleşme hakkı, hzmet edm ve ulaştırma başlıkları ncelenmştr. (md.36-42). Ekonom Poltkalarının Yaklaştırılması kısmında se, Topluluğun rekabet, vergleme le lgl hükümlerne ve mevzuatına Türkye nn nasıl uyum sağlayacağı; ekonom ve tcaret poltkalarının koordnasyonu konularına değnlr (md.43-48) (Uysal, 2001). Geçş sürecnde toplulukla lşkler syas ve ekonomk nedenlerle arada kesntlere uğramasına rağmen tamamen kopmamıştır. 1983 te Özal le brlkte yen br döneme gren Türkye hem syas hem de ekonomk anlamda Dünya ya açılmaya başlamıştır. Yen syas otorte sekteye uğrayan ve yavaşlayan Avrupa le lşkler gelştrmeye çalışmış ve 1987 de topluluğa tam üyelk başvurusunda bulunmuştur. Ekonomk entegrasyonu hızlandırmak çn de gümrük tarfelernde öneml ndrmlere gtmştr. Ancak Avrupa Parlamentosu azınlık hakları ve Kıbrıs sorunu hakkında eleştrlern sürdürmüş ve 1989 da Türkye çn verlen komsyon raporunda bu konular başvurunun reddnde syasal nedenler olmuştur. Rapor 1990 da Bakanlar Konsey tarafından kabul

7 edlmş ve Türkye nn gerekl şartları sağlamadığı gerekçesyle tam üyelk başvurusu reddedlmştr. Demokratkleşme ve nsan hakları gb konularda yeterl düzeyde görülmeyen Türkye le lşklern tamamen kopmasını stemeyen topluluk Gümrük Brlğ sürecne devam edlmesn sağlamak çn görüşmeler devam etmştr. Sonuçta 1995 te alınan kararla Gümrük Brlğ çn gereken şartların tamamen yerne getrlmesyle brlkte 1 Ocak 1996 dan tbaren Gümrük Brlğ tam olarak yürürlüğe grmş ve tcar anlamda toplulukla öneml br uyum sağlanmıştır. Ancak Türkye brlğe üye olmadan Gümrük Brlğ ne gren lk ve tek ülkedr. Bu sebeple üyelern kend çıkarlarına göre yapılan dış tcaret düzenlemelernn oluşumu sürecnde yer almaması ancak bu düzenleme ve kurallara uymak zorunda olmasının olumsuz etklern yaşamıştır (Uysal, 2001). AB le müzakereler başladığımız bu dönemde dah hala Gümrük Brlğ nn artıları ve eksler hakkında çok tartışma yapılmaktadır. 1999 yılına gelndğnde Aralık ayındak Helsnk Zrves nde Türkye Avrupa Brlğ üyelğne aday olduğu lan edlmştr. Aynı zrvede dğer ülkelerle aynı krterler yerne getrmes gerektğ ve tam üyelk çn gereken grş önces stratejler takp ederek Brlk le uyum sağlayacak şeklde gerekl reformları yapması gerektğ belrtld (Canbolat, 2002). Bunun çn de br Katılım Ortaklığı Belges hazırlanması öngörülmüştür. 8 Mart 2001 de Türkye çn lk Katılım Ortaklığı Belges AB Konsey tarafından onaylanmıştır. Aralık 2002 yılındak Kopenhag Zrves nde Türkye nn Kopenhag Krterler n yerne getrdğne karar verldğ takdrde 2004 yılı sonu tbaryle katılım müzakerelernn geckmekszn başlatılacağı kararlaştırılmıştır. Bu süreçte Türkye nn AB üyelğ çn gerekl olan syas krterler karşılamak çn Uyum Paketler hazırlanmış ve uygulamaya konulmuştur. 17 Aralık 2004 Brüksel Zrves nde Türkye nn attığı kararlı adımlar takdr edlerek Türkye le üyelk müzakerelerne 3 Ekm 2005 tarhnde başlanması kararı alınmıştır. Bu süreç şlerken Avrupa Brlğ yen üyelerle brlkte üye sayısını arttırmış ve tüm çabalara rağmen Kıbrıs ta br çözüme varılmadan Güney Kıbrıs Rum Yönetm de AB üyes olmuştur. Gümrük Brlğ sürecnn başlangıcı olan Ankara Antlaşması nın bu yen üyelere de genşletlmes gerekyordu. Bunun çn 29 Temmuz 2005 te Uyum

8 Protokolü mzalanmış ancak bu protokolün mzalanmasının Kıbrıs Cumhuryet n hçbr şeklde tanıma anlamına gelmeyeceğ belrtlmştr(dışşler, 2007). 12 Hazran 2006 tarhnde Türkye le AB arasındak kurumsal anlamda en yüksek karar alma organı olan Ortaklık Konseynn 45. toplantısı ve akabnde lk müzakere faslı olan Blm ve Araştırma başlığında fl müzakerelern açılıp kapandığı Hükümetler arası Konferans gerçekleştrlmştr(dışşler, 2007). Komsyon 29 Kasım 2006 tarhnde ülkemzle müzakerelere lşkn tavsye kararını açıklamıştır. Bu kararda ülkemzn Ankara Anlaşmasına Ek Protokolü tam olarak uygulamaya koymadığı belrtlerek, Türkye nn Katılımı Konusundak Hükümetler arası Konferansın Komsyonun Türkye nn yükümlülükler yerne getrdğn teyt etmesne kadar, Türkye nn Kıbrıs Cumhuryetne yönelk kısıtlamalarıyla lgl poltka alanlarını kapsayan fasıllarda ( toplam sekz fasıl- Malların Serbest Dolaşımı, Đş Kurma Hakkı ve Hzmet Sunumu Serbests, Mal Hzmetler, Tarım ve Kırsal Kalkınma, Balıkçılık, Ulaştırma Poltkası, Gümrük Brlğ ve Dış Đlşkler ) müzakereler açmaması ve Türkye nn Ek Protokolle lgl yükümlülüklern tam olarak yerne getrdğn teyt etmeden hçbr faslın geçc olarak kapatılmaması önerlmektedr(dışşler, 2007). Komsyon öners 11 Aralık 2006 tarhnde yapılan Genel Đşler ve Dış Đlşkler Konsey nde (GĐDĐK) ele alınmış ve karara bağlanmış; ardından 14-15 Aralık 2006 da yapılan AB Hükümet ve Devlet Başkanları Zrves nde onaylanmıştır(dışşler, 2007). Görüldüğü gb yaklaşık 50 yıllık br serüvenn ardında artık müzakerelere başlama noktasına kadar gelen Türkye nn karşısına Kıbrıs sorunu br dağ gb çıkmıştır. Hala ne zaman AB ye tam üye br ülke olacağı blnmeyen Türkye, kend halkının hayat şartlarını ve demokratk özgürlükler artırmak çn AB uyum sürecnde gerekl düzenlemeler yapmaya devam etmektedr.

9 1.2. KIBRIS MESELESĐ VE TARĐHSEL GELĐŞĐMĐ Doğu Akdenz dek coğraf konumu sebebyle bölgenn tcar ve syas kontrolü açısında tarh boyunca önemn günümüze kadar koruyan Kıbrıs Adası hala paylaşılamayan br ada özellğn sürdürmektedr. Kıbrıs, Avrupa dan Ortadoğu ve Süveyş kanalı le uzak doğuya doğru uzanan denz yollarının kontrolünde öneml br rol oynamaktadır. Bu özellğ le tarhte brçok büyük devletn lgsn çekmş ve bu ülkelern kontrolünde olmuştur. Esk adı Alasya olan Kıbrıs a Mısır fravunları, Asurlular, Persler, Roma ve akabnde Bzans hâkm olmuştur. 15.yy da Venedkller Adayı şgal ederek sömürgeleştrmşlerdr. Bu dönemde Ortadoğu ve Mısır a doğru lerleyen Osmanlı Devlet Venedkller vergye bağlamıştır. Mısırın Feth le brlkte Avrupa le Uzakdoğu arasındak yol Osmanlı hâkmyetne geçmşt. Bu yolun güvenlğn sağlamak çn de Kıbrıs Ada sının feth zorunlu br hal almaktaydı. 1571 de Osmanlı Devlet Kıbrıs ı fethetmş ve bununla brlkte lk Türk yerleşmcler Adaya gelmştr. 1878 de Ruslar karşısındak yenlgde fazla ödün vermemek çn, ada Brtanya Đmparatorluğu na kralanmıştır. Mülkyet Osmanlı Devletnde olmakla brlkte adanın yönetm tamamen Đnglzlern elne geçmştr(kıbrısca, 2007). Daha sonra, Osmanlı Devlet nn Brnc Dünya Savaşına Almanya nın yanında grmes le Đnglzler adaya el koymuştur. Lozan Antlaşması gereğnce de Đngltere nn adayı lhakını Türkye kabul etmştr. Ada 1960 ta Đngltere den bağımsızlığını kazanarak Türkler ve Rumların brlkte yaşayableceğ Kıbrıs Cumhuryet kurulmuştur. Ancak bu br sondan zyade Kıbrıs ta sorunların başlangıcı olmuştur. Yunanstan ve Türkye Kıbrıs çn Garantör Ülkeler konumundadır. Ancak Yunanlıların adayı Rumlaştırma çabaları ve Türklern de bu süreçte sürekl zarar görmes adada gergnlğ artırmış ve bu duruma göz yummak stemeyen garantör ülke Türkye 1974 te adaya tek taraflı müdahale etmek durumunda kalmıştır. Bu tarhten sonra da artık flen ada k kesml br yapıya ayrılmıştır. Yapılan görüşmeler sonuç vermemştr. Daha sonra 15 Kasım 1983 te Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuryet lan edld. Ancak ne yazık k uluslar arası arenada Türk tarafının haklılığı görmezden gelnerek Türkye adada şgalc durumuna sokulmuştur ve kurulan KKTC y Türkye dışında hçbr ülke tanımamıştır. 1.2.1. Yakın Tarhte Kıbrıs Meseles KKTC nn kurulmasıyla ada flen kye ayrılmıştır. Her ne kadar günümüze kadar adadak k toplum arasındak görüşmeler devam ettyse de Rumlar tarafından bu daha

10 çok Kıbrıs Cumhuryet nn br ç sorunu gb görülmüş ve Türkye nn Kıbrıs üzerndek gölgesnde rahatsız olmuşlardır. Günümüze gelndkçe de Türk tarafı da artık k toplumlu tek br devletn devam ettrlmesnn zor olduğunu görmesne rağmen yne de adada kalıcı br barışın yerleşmes çn k topluma da eşt hakların verlmesn savunmuş ve görüşmelerde bunu dle getrmştr. KKTC nn dğer dünya devletler tarafından tanınmaması sonucu Kıbrıslı Türkler dünyadan zole edlerek sadece Türkye ye bağımlı br devlet halne gelmştr. Hem Kıbrıs tak k kesm arasında hem de Türkye le Yunanstan arasında günümüze kadar yapılan görüşmeler sonuç vermemştr. Uluslararası arenada Ada nın tek temslcs Rumlar olmuştur ve bu avantajı y kullanan Rumlar Türk tarafını dğer devletlerle temasını sürekl engellemşlerdr. Yunanstan 1981 de Avrupa nın geleceğn şekllendrecek olan Avrupa Ekonomk Topluluğu na 1981de 10. üyes olarak katılan Yunanstan da bu konuda Rumlara yardımcı olmuştur. Kıbrıs meseles sadece adadak Rum ve Türk tarafları arasındak br meseleden çok daha büyük anlam fade eden br meseledr. Görünürde her ne kadar Kıbrıs ta yaşayanları lglendrse de aslında bölgedek Türkye ve Yunanstan arasındak br çekşmenn adadak br yansımasıdır. Kıbrıs Doğu Akdenz de büyük br adadır ve bölgenn kontrolünde öneml br yer şgal etmektedr Yunan adaları yüzünden adeta br Yunan denzne dönüşen Ege dek çekşme buraya da yansımaktadır. Adanın tamamen Rum kesmnn hâkmyetnde olması Türkye nn Yunan tehlkes le çepeçevre sarılması anlamına geldğ de düşünülmektedr. Son zamanlarda bölgedek güç çekşmesne Rum Kesm nn adanın etrafında petrol rezervler bulunduğu gerekçesyle yabancı ülkelere petrol araştırma zn vermek stemesyle yen br anlaşmazlık konusu daha eklenmştr. Adanın tamamında hak dda eden Rum Kesm petrol araştırma ve çıkarma bahanesyle adadak hâkmyetn Türkye ve KKTC ye karşı kabul ettrmey amaçlamaktadır. Bu durum adadak Türk ve Yunan çekşmesn açıklamaktadır. Ancak Kıbrıs konusuyla lglenen sadece Yunanstan ve Türkye değldr. Geçmşte adanın yönetmn elnde bulunduran Đngltere ve günümüzde süper güç addedlen ABD çn de Kıbrıs konusu önemldr. Türkye ve Yunanstan ın NATO üyes ve ABD müttefk olması ve bu k NATO üyes arasındak sorunun çatışmaya dönüşmes organzasyonun ve tab k başta ABD nn zararına olacağını blen Amerka bu konuda

11 kendn taraf gb görmüştür. Bu durum Kıbrıs ın sadece k taraf ülke çn değl uluslar arası br stratejk önem olduğunu da göstermek açısından önemldr. 1.2.2. Kıbrıs Rum Yönetm nn AB Üyelk Sürec Kıbrıs Rum Yönetm nn AB ye üye olmasından önce Türkye nn Kıbrıs tak rakb Yunanstan 1981 yılında Brlğe üye olmuştu. Yunanstan ın AB ye üye olmasıyla brlkte artık Kıbrıs meselesn savunableceğ br ortam bulmuş oldu. Bu avantajını y kullanan Yunanstan Türkye den br adım öne geçt ve Kıbrıs Rum Kesm nn de AB üyelk sürecnde Brlk çnde onu koruyan ve destek olan br ülke olmuştur. Kıbrıs Rum Kesm 3 Temmuz 1990 da AB ye tam üyelk çn başvuruda bulunmuştur. Ancak KKTC bu durumun kabul edlemez olduğunu ve Rum kesmnn adadak k tarafı temsl etmedğn ve 1960 garant anlaşması gereğ herhang br uluslararası syas veya ekonomk örgüte üye olamayacağını belrtmştr. Ancak 1995 de AB konsey le Rum kesm arasında fnansal ve teknk şbrlğ protokolü gerçekleştrld. Daha sonra 1998 yılında da uluslararası arenada Kıbrıs Cumhuryet olarak tanınan Rum kesmyle müzakerelere başlanması kararı alınmıştır. 1999 Helsnk zrvesnde Rum tarafının üye olmadan önce adadak Türk topluluğuyla arasındak sorunları halletmes gerektğne dar br ön şart getrlmemştr. Ancak, AB üyelk sürecne gren Türkye çn aynı toleransın gösterldğ söylenemez. Kıbrıs tak sorunların AB tarafından görmezden gelnmes Rum tarafına avantaj sağlamış ve artık Kıbrıs tak Türk tarafını zole ederek ve baskı yaparak durumu lehlerne kabullendreblecekler br fırsat bulmuştur (Tuncer, 2002). Ancak adanın AB ye br bütün olarak sorunsuz br şeklde üye olmasını sağlayacak ve adadak anlaşmazlığa son verecek br plan ortaya çıktı. Esk BM Genel Sekreter Kof Annan ın çabalarıyla adı Annan Planı olarak blnen br planla adada kalıcı barışın sağlanması hedeflenmştr. Ancak AB üyelğne çok yaklaşmış olan Kıbrıs Rum kesm kendsne bu konuda br baskı yapılmadığı çn bu plan olmadan da adanın tamamını temsl edecek şeklde üyelğe kabul edleceğnden emndr. Plan çn yapılan referandum sonucunda planı Türk tarafı büyük çoğunlukla kabul etmesne rağmen Rum tarafı reddetmş ve Kıbrıs sorunu çözülemeden ada 2003 yılında dğer 9 aday ülke le brlkte AB ye üye olarak kabul edlmştr.

12 Adanın, sadece Rumları temsl eden ancak adanın tamamını kapsayan br yönetmmş gb sunulan, Kıbrıs Cumhuryet olarak üyelğe kabulüne kadar geçen süreçte AB le lşklernn sorunsuz br şeklde sürmesnde tab k en başta AB üyes olan Yunanstan ın rolü çok büyüktür. AB nn genşleme sürecn sekteye uğratma ve engelleme tehdtler AB nn Kıbrıs ı sorunlarıyla brlkte üyelğe kabul etmesnde etken olmuştur. Kıbrıs Rum Kesmnn AB üyelğ le Kıbrıs Meselesne yen br taraf daha eklenmştr. Amerkan yönetm bu adaylıkla brlkte, sürece AB nn de katılacak olmasının çözümü daha da zorlaştırıcı etk yapacağını savunmuştur. Ancak br yandan da bu durumun Türkye nn tavrını değştrerek br uzlaşmaya varableceğn düşünmüştür (Tuncer, 2002). Ne var k üyelk sürec boyunca Brleşmş Mlletler düzeynde sürdürülen görüşmeler sonuç vermemş hatta son ana kadar gösterlen çabalar şe yaramamıştır. Bunda belk de en çok etken AB üyelk sürec ve AB nn bu süreçte üyes olduğu Yunanstan ın da etksyle Kıbrıs üzernde hçbr baskı yapmaması ve sorunu görmezden gelerek tek taraflı Kıbrıs ı üyelğe kabul etmes etkl olmuştur. Rum kesmnn rahatlığını, çözüm çn ortaya konan son çaba olan Anan Planı çn yapılan referandumun Kıbrıslı Rumlar tarafından reddedlmes de göstermştr. Avrupa Brlğ nn sorunları henüz çözülememş br bölgey üyelk sürecne sokması, çözüme zorlayıcı br etkden çok çözümsüzlüğe katkı sağlayan br etk yaptığı açıktır. 1.2.3. Türkye nn Kıbrıs Poltkası ve Güney Kıbrıs le Đlşkler Adanın Đnglz yönetmnden kurtulmasına kadar adada taraf olan Türkye bağımsızlığın kazanılması ve ardından adada k toplum arasında sorunların artmasıyla günümüze kadar gelnecek süreçte adanın Türk tarafının korumacılığını üstlenen br ağabeylk konumunu sürdürmüştür. 1960 yılında Bağımsız Kıbrıs Cumhuryet nn kurulmasıyla adada Türk ve Rum ların bulunduğu br yönetm kurulmuştur. 1959 yılında taraflar arasında yapılan antlaşmayla Türkye, kurulan devletn bağımsızlığını ve bütünlüğünü garant altına alan garantör ülkelerden brdr. Cumhurbaşkanlığına seçmler kazanan Makaros geld ve Cumhurbaşkanı Yardımcısı da Fazıl Küçük oldu. 1963 yılında Cumhurbaşkanı Makaros anayasadak 13 maddelk değşklğ Fazıl Küçük e sundu. Ancak, Türkye Makaros un değşklk önerlern reddett. Adada k toplum arasında çatışmalar başlamış ve Türk temslcler Kıbrıs Cumhuryetnn mecls hükümet ve dğer yetkl kurullarından çeklmştr. Bu

13 süreçten sonra adada Türklere yapılan baskıları görmezden gelemeyen Türkye dış baskılardan dolayı adaya asker müdahale edemese de Türk savaş uçakları ada üzernde uçarak gözdağı vermştr. 1964 yılında Brleşmş Mlletler n 186 sayılı kararıyla Rum tarafının yönetmndek Kıbrıs Cumhuryet Hükümet meşru yönetm olarak kabul edld. Bu kararla brlkte günümüze kadar devam eden ve Türk tarafının haklarının görmezden gelndğ br sürece grld. Uslu (2003) 1964-174 arasında Türkye nn adadak durumu değştrmek çn öneml br efor sarf etmedğn ve uluslar arası platformlarda kend görüşünü cdd olarak ortaya koyamadığını belrtmştr. 1974 yılında Kıbrıs Barış Harekâtı nın brncs yapıldı ve Türk askerler adaya çıktı. Kıbrıs Harekâtı yla Türkye nn adaya müdahales br anlamda adadak Türk toplumunun br güvences olmuş ve daha sonrak Türk yönetmn oluşmasına zemn hazırlamıştır (Uslu, 2003). Kıbrıs harekâtıyla brlkte dış dünyayı karşısına alan Türkye ABD nn slah ambargosuyla brlkte zor br duruma düşmüş ve artık Kıbrıs Türk dış poltkasında öneml br sorun halne gelmştr. Günümüze kadar gelnen süreçte artık Kıbrıs br mll dava halne dönüşmüş, dış dünya karşısında Kıbrıs konusunda yalnız kalmıştır. Amerkan ambargosundan sonra ABD de Kıbrıs meselesyle lglenmeye başlamış ve sorunun çözülmesn stemştr. NATO üyes olan Yunanstan ve Türkye arasında br sürtüşme sebeb olan Kıbrıs meselesnn çözümü ABD nn de şne yarayacaktır. O dönemde Kıbrıs yüzünden Yunanstan protesto amaçlı NATO nun asker kanadından çeklmştr. Ancak 1983 yılında Kıbrıs ta Türk tarafı Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuryet n lan etmş ve Türkye dışında hçbr devlet bu yen devlet tanımamştır. KKTC nn lanıyla ada flen ayrılmış ve Türkye üzernde baskılar artmaya başlamıştır. Amerka bu hareket hoş karşılamamış ve yen kurulan devletn Đslam ülkeler tarafından tanınmaması çn onlara tek tek baskı yapmıştır. Adada br çözüme ulaşılamaması sonucu Türk tarafının yaptığı hareket ne yazık k dğer ülkelere anlatılamamış ve dünyadan zole edlmş KKTC sadece Türkye ye bağımlı br halde varlığını sürdürmüştür. Kıbrıs sorununa eleştrel gözle bakan Hasgüler (2007) Türkye nn Kıbrıs konusundak hatalarını da ortaya koymuştur. Özellkle KKTC nn kurulması le Türkye le bu yen devlet arasındak ekonomk syas ve sosyal yaşantının ne kadar ç çe olduğundan bahsetmş ve KKTC nn sank Türkye nn br vlayetymş gb görülmesnn dışarıdan bakan dğer devletlere haklılığımızı anlatmada br engel oluşturduğunu belrtmştr. Hatta Türkye nn kendne yakın ülkeler tarafından KKTC nn tanınmasını sağlamak çn yeternce çaba sarf etmedğn dle getrmştr (Hasgüler, 2007).

14 Kıbrıs sorunu bölgede Yunanstan le Türkye arasında br soğuk savaşa dönüşmüştür. Yunanstan adanın Türkler tarafından şgal edldğn her fırsatta belrterek Türkye y uluslar arası alanda kötü duruma düşürmeye çalışmıştır. Bu arada Ege de de k ülke arasındak sorunlar artmaktaydı. Kıta sahanlığı meseles k ülkey savaşın eşğne kadar getrmştr. Yunanstan ın AB üyelğyle brlkte artık sığınacağı br yer vardır. Kısa sürede Güney Kıbrıs da AB üyelğne aday oldu. Bu olaylar hep Türkye nn aleyhne durumlardır ve Türkye y Kıbrıs konusunda köşeye sıkıştırmaya başlamıştır. Kend haklılığını br türlü anlatamayan Türkye Güney Kıbrıs ın AB ye üye olmasıyla brlkte kend AB üyelk sürecnn de tehlkeye grmesyle karşı karşıya kalmıştır. Kıbrıs Cumhuryet nn adanın tamamını temsl etmedğn kabul eden Türkye bu nedenle adadak Rum Kesm yle herhang syas ya da ekonomk br lşk kurmuyordur. Ancak artık AB üyes olan Güney Kıbrıs, Türkye nn AB üyelğnde muhatabı olacağı br ülkedr. Kıbrıs ın üyelğnden önce Türkye de çok çaba sarf etmştr. Özellkle Annan Planı nın kabul edlmes çn Kuzey Kıbrıs a destek vermş ancak referandum sonucu stenlen vermemştr. Zaten, Güney Kıbrıs ın karşısında adadak sorunları çöz de gel dyen br AB yoktur. Bu da Rum Yönetm n rahatlatmaktadır ve sonuçta Annan Planı nı reddetmşlerdr. Ambargo ve engellemelerle dünyadan zole edlen KKTC ye yardımını hç esrgemeyen Türkye çn Kıbrıs meseles yıllarca Türk dış poltkasının en öneml konusu olmuştur. KKTC ye her türlü ekonomk yardımı yapan Türkye Güney Kıbrıs le herhang br ekonomk lşk kurmamıştır. Hatta Rum gem ve uçaklarının Türk lman ve havaalanlarını kullanmasına zn vermemştr. Coğraf olarak Kıbrıs a en yakın ülke olan Türkye ekonomk anlamda Kıbrıs çn büyük br önem arz etmektedr. Bu çalışmada da Güney Kıbrıs le lşklern olmamasından kaynaklanan tcar kayıpların tahmn yapılmıştır.

15 2. BÖLÜM: TÜRKĐYE VE KIBRIS ADASI NIN EKONOMĐSĐ Bu bölümde Türkye ve Kıbrıs Ada sının ekonoms ve dış tcaret le lgl blgler verlecektr. Türkye nn özellkle son yıllarda yaşadığı ekonomk süreç ve gelşm önemldr. Özellkle de dış tcaretnde son yıllardak artış göze çarpmaktadır. Aynı şeklde Kıbrıs Ada sının Türk Kesm nde de Türkye ye paralel şeklde ekonomk gelşmeler görülmektedr. Rum Kesm de AB üyelk sürecyle brlkte ekonomsnde gelşme göstermş ve bell br düzeye ulaşmıştır. Dış tcaret verlerne bakıldığında hala dışarıya çok bağımlı ve hracattan çok daha fazla thalat yaptığı görülmektedr. Ekonomk ve tcar verler Türkye ve Güney Kıbrıs arsındak tcar potansyel hesaplamakta ve anlamakta yardımcı olacaktır. 2.1. TÜRKĐYE EKONOMĐSĐ VE DIŞ TĐCARETĐ Türkye hem ekonomk hem de tcar anlamda son yıllarda öneml gelşmeler göstermştr. Bu gelşmeler k başlık altında ncelenecektr. 2.1.1. Türkye Ekonoms Türkye ekonoms 1994, 1998 ve son olarak da 2000 2001 yıllarında geçrdğ krzlerden sonra son yıllarda öneml gelşmeler göstermş ve ekonomde belrl br stkrar yakalamaya başlamıştır. AB üyelk sürecnde sadece syas değl ekonomk krterlern de öneml olması ve bu krterlere ulaşma çabası da Türkye nn ekonomsnde stkrarın kaçınılmaz olduğunu göstermştr. Ülkenn genel makro ekonomk verlerne bakıldığında özellkle GDP değerlerndek artış ve büyüme hızının yükseklğ ekonomdek düzelmenn brkaç göstergesnden br olarak görülmektedr. Özellkle de yıllardır kronk hale gelen enflasyon oranlarının da tek hanel rakamlara kadar düştüğü br ortam sağlanmıştır. AB üyelğ çn gereken ekonomk krterler yakalamada öneml br yol alınmıştır.

16 GSYĐH (mlyon$) Kş Başı GSYĐH($) Büyüme Oranı(%) Tablo 2.1: Türkye nn GSYĐH Verler ve Büyüme Oranı 1996 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 178,061 181,690 198,230 143,096 182,973 240,596 302,561 362,461 378,425 2,887 2,875 2,995 2,126 2,675 3,462 4,288 5,061 5,408 7.0-4.7 7.4-7.5 7.9 5.8 8.9 7.4 6.1 Kaynak: IMF, Internatonal Monetary Found,2007 http://www.mf.org/external/pubs/ft/weo/2007/01/data/weoselser.aspx?a=&c=186&t=1 Tabloda da görüldüğü üzere Türkye GDP verler 2005 yılı tbaryle 2002 yılının k katı sevyesne çıkmıştır. Yne kş başı gelr de aynı dönemde k katına çıkmıştır. Özellkle 2001 yılında br öncek yıla göre GDP verlernde düşüş görünmektedr. 2001 krznn etks GDP verler üzernde görülmektedr. Büyüme oranlarına bakıldığında yne 2001 krzyle negatfe düşmes ancak daha sonrak yıl boyunca yüksek büyüme oranlarını yakalaması krzden sonra Türkye ekonomsndek gelşmey ortaya koymaktadır. 2006 yılında da %5 cvarında tahmn edlen büyüme oranı %6.1 olarak gerçekleşmş ve Türkye üst üste 5 yıl %5 ten daha fazla büyüyerek zor br olayı başarmıştır. Bu verler Türkye ekonomsndek büyümey ve gelşmey göstermesyle brlkte enflasyon ve şszlk oranlarındak verler de ekonomdek yleşmenn brer gösterges olarak kabul edlmektedr. 1996 yılında %76 olan enflasyon oranları 2000 yılına gelndğnde %50 lere düşmüştür. Ancak 2001 krznden önce ortaya konan ekonomk program enflasyonu düşürmeye başlamasına rağmen programın başarılı olamaması ve krzn çıkmasıyla enflasyon düşürülememştr. Ancak daha sonrak yıllarda ekonomdek olumlu gelşmelerle brlkte enflasyonda da büyük düşüşler yaşanmıştır. Yıllardır artık kronkleşmş yüksek enflasyondan kurtulan Türkye tek hanel enflasyon rakamlarına ulaşmıştır. Ancak şszlk oranlarına bakıldığında belrl br yleşmeden söz edlemez. Özellkle 2001 krznden sonra şszlk oranı %10 lara çıkmıştır. Ancak 2006 yılı verler şszlk oranında da br düşüşe geçtğ görülmektedr. Yüksek büyüme oranlarına rağmen şszlk oranında br düşüş yaşanmaması üretm faktörlerndek vermllk artışı le açıklanablr.

17 Tablo 2.2: Türkye nn Đşszlk ve Enflasyon Oranları 1996 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 Enflasyon oranı(%) 76.4 68.8 39.0 68.5 29.7 18.4 9.3 10.5 9.6 Đşszlk oranı(%) 6.3 7.4 6.5 8.4 10.3 10.5 10.3 10.3 9.9 Kaynak TÜĐK, Türkye Đstatstk Kurumu,2007 http://www.tuk.gov.tr/pretablo.do?tb_d=17&tb_ad=tüketc%20fyatları%20endeks%20(tüfe)&us t_d=6 http://www.tuk.gov.tr/pretablo.do?tb_d=25&tb_ad=đşgücü%20đstatstkler&ust_d=8 2.1.2. Türkye Dış Tcaret Türkye nn ekonomsnde göze çarpan gelşmelerden br de dış tcaret verlerndek artışlardır. Özellkle son dört yıldır dış tcarette ulaşılan rakamlar geçmşle kıyaslandığında çok hızlı br artış göze çarpmaktadır. 1980 l yıllara kadar dış tcarette zlenlen korumacı poltkalardan 1980 sonrası vazgeçlmes ve dışa açılan ekonomk poltkaların takp edlmesyle dış tcarette yen gelşmeler görülmüştür. Özellkle Özal dönemnde AB le olan lşkler çerçevesnde Gümrük Brlğ ne kadar gden süreçte gümrük tarfelernde ndrme gdlmesyle dış tcarette artış yaşanmıştır. Gümrük Brlğ nn 1996 da yürürlüğe grmesyle brlkte hracat rakamları 20 mlyar dolarları aşarken özellkle thalatta yüksek artışlar olmuştur. 2000 l yıllara gelnene kadar toplam dış tcaret hacm 70 mlyar dolarlarda ken 2002 sonrasında bu rakam 100 mlyar $ ı aşmıştır. Đthalat ve hracattak artış oranları %30 u aşmıştır. 2002 yılında hracat 36 mlyar$ ken thalat 51mlyar$ ı bulmuştur. 4 yıl sonra 2006 yılına gelndğnde se toplam tcaret k kattan daha fazla artmıştır. 2006 yılında toplam hracat 85 mlyar $ ı aşmış ama bununla brlkte thalat da 138 mlyar $ a ulaşmıştır. 2001 yılı krznde kurun aşırı yükselmesnden sonra düşüşe geçmesne rağmen hracattak artış kayda değerdr. Ancak kurun düşmesyle thalatın da aşırı arttığı görülmektedr. Đhracatın thalatı karşılama oranı %60 lara kadar düşmüştür. Bu da dış tcaret açığının 50 mlyar $ ı aşmasına neden olmuştur. Ancak ekonomdek gelşme ve stkrar ortamının sağlanmasıyla yabancı sermaye akışı ve turzm gelrler nedenyle bu açık şmdlk fnanse edleblmektedr. Đthalattak artışın öneml nedenlernden bazıları da grd malları petrol ve demr çelk gb hammadde fyatındak aşırı artış ve Çn n rekabetç gücüyle tüm dünya gb Türkye nn de baş edememes sonucu bu ülkeden thalatın artması gösterleblr.

18 Tablo 2.3: Yıllara Göre Türkye nn Dış Tcaret Dış tcaret Dış tcaret Đhracat Đthalat denges hacm Đhracatın thalatı karşılama oranı% Değer Değşm Değer Değşm Değer Değer Değşm Yıllar '000 $ % '000 $ % '000 $ '000 $ % 1995 21 637 041 19.5 35 709 011 53.5-14 071 970 57 346 052 60.6 1996 23 224 465 7.3 43 626 642 22.2-20 402 178 66 851 107 53.2 1997 26 261 072 13.1 48 558 721 11.3-22 297 649 74 819 792 54.1 1998 26 973 952 2.7 45 921 392-5.4-18 947 440 72 895 344 58.7 1999 26 587 225-1.4 40 671 272-11.4-14 084 047 67 258 497 65.4 2000 27 774 906 4.5 54 502 821 34.0-26 727 914 82 277 727 51.0 2001 31 334 216 12.8 41 399 083-24.0-10 064 867 72 733 299 75.7 2002 36 059 089 15.1 51 553 797 24.5-15 494 708 87 612 886 69.9 2003 47 252 836 31.0 69 339 692 34.5-22 086 856 116 592 528 68.1 2004 63 167 153 33.7 97 539 766 40.7-34 372 613 160 706 919 64.8 2005 73 476 408 16.3 116 774 151 19.7-43 297 743 190 250 559 62.9 2006 85 525 957 16.4 138 580 790 18.7-53 054 833 224 106 748 61.7 Kaynak: TÜĐK, Türkye Đstatstk Kurumu,2007 http://www.tuk.gov.tr/pretablo.do?tb_d=12&tb_ad=dış%20tcaret%20đstatstkler&ust_d=4 Türkye nn dış tcaretnn ülkelere göre dağılımına bakıldığında daha çok Avrupa ülkeler, ABD ve Rusya gb büyük ülkeler ve Uzakdoğu ülkeler başı çekmektedr. Gümrük Brlğ le tcaret engellernn AB üyes ülkelerle kalkmasıyla brlkte AB ülkeleryle tcaret lk yıllarda rekabet dezavantajından dolayı olumsuz etk yaptığı düşünülse de şu anda bu brlğn avantajı yapılan tcaretn yükseklğ le ortaya çıkmaya başlamıştır. Tablo2.4 e bakıldığında 2003-2005 yılları arasında Avrupa Brlğ üyes ülkelerle yapılan tcaretn toplam tcaretn yarısı kadar olduğu görülmektedr. Dğer ülkeler kategorsnde de yne AB üyes olmayan Avrupa ülkeler le Yakın ve Ortadoğu ülkeleryle tcaret dkkat çekmektedr. Dğer Asya ülkeleryle olan tcarete bakıldığında thalatta yüksek değerler görülmektedr. 2005 yılı tbaryle 3 mlyar $ cvarında br hracata karşılık 20 mlyar $ dan daha fazla thalat görülmektedr. Bunun başlıca neden, Dünya genelnde de yayılan Çn mallarının Türkye ye thalatının artışıdır. Yne AB

19 üyes harcndek dğer Avrupa Ülkeleryle yapılan tcarette thalat hracattan çok fazladır. Burada da Rusya ve Bağımsız Devletler Topluluğu ülkelernden yapılan petrol ve doğalgaz thalatı öneml br yer ednmekte ve dış tcaret açığını artırmaktadır. 2005 yılında petrol, doğalgaz ve türevlernden yapılan thalat 19 mlyar $ ı aşmıştır. 1999 yılında 5 mlyar $ ı aşmayan bu rakam son yıllardak petrol fyatlarındak artış ve Türkye nn doğalgaz talebndek artışla hızlı br şeklde yükselmştr(tük, 2007).

20 Tablo.2.4: Türkye nn Dış Tcaretn Ülke Gruplarına Göre Dağılımı 1996 1999 2000 2003 2004 2005 (Mlyon$ ) hracat thalat hracat thalat hracat thalat hracat Đthalat hracat thalat hracat thalat TOPLAM 23224.5 43626.6 26587.2 40671.3 27774.9 54502.8 47252.8 69339.7 63167.2 97539.8 73476.4 116774.2 A-AVRUPA BĐRLĐGĐ ÜLK.(AB 27 ÜLKE) 12568.8 24320.9 15424.2 22529.9 15664.4 28526.9 27393.8 35140.1 36580.9 48102.7 41365.0 52695.8 B-TÜRKĐYE SERBEST BÖLGELERĐ 447.1 296.7 780.5 507.8 895.4 495.9 1928.3 588.9 2563.6 811.5 2973.2 760.1 C-DĐĞER ÜLKELER 10208.6 19009.1 10382.5 17633.5 11215.1 25480.1 17930.8 33610.6 24022.7 48625.6 29138.2 63318.3 1-Dğer Avrupa (A.B Harç) 2549.3 3973.6 1739.9 4172.2 1854.1 6149.0 3362.0 10341.5 4507.4 15756.9 5855.3 20385.9 2-Kuzey Afrka 985.7 1618.2 1343.6 1404.0 1087.4 2257.1 1577.0 2518.7 2203.4 3231.2 2544.4 4212.1 3-Dğer Afrka 173.5 375.5 311.5 283.5 285.3 457.1 554.2 819.8 764.8 1589.1 1086.8 1835.1 4-Kuzey Amerka 1739.7 3859.5 2585.7 3256.5 3308.6 4167.5 3972.9 3740.7 5206.7 5114.2 5275.7 5822.7 5-Orta Amerka ve Karaypler 72.3 240.4 163.2 90.6 167.4 80.0 166.0 169.4 333.7 209.0 410.8 287.3 6-Güney Amerka 85.8 534.2 119.9 451.6 120.4 551.4 130.5 1012.4 192.8 1271.5 273.8 1747.4 7-Yakın ve Orta Doğu 2595.4 3314.8 2566.4 2123.9 2572.8 3373.2 5464.8 4455.2 7921.3 5584.8 10184.2 7966.9 8-Dğer Asya 1924.5 4636.0 1250.1 5073.0 1298.1 6932.7 2347.9 9643.8 2544.1 15500.4 3028.9 20581.2 9-Avustralya ve Yen Zelanda 64.5 427.9 87.1 157.0 135.4 304.6 158.1 247.0 264.5 301.6 270.8 321.4 10-Dğer Ülke ve Bölgeler 17.8 28.8 215.2 621.4 385.5 1207.6 197.3 662.3 84.0 66.8 207.5 158.4 Kaynak: TÜĐK,Türkye Đstatstk Kurumu,2007 http://www.tuk.gov.tr/pretablo.do?tb_d=12&tb_ad=dış%20tcaret%20đstatstkler&ust_d=4

21 Türkye sanaysndek gelşmeyle brlkte dış tcarette k sanay malların payı artarak katma değer yüksek malların tcaretn arttırmış ve tcaret hacmn olumlu etklemştr. Đmalat sektöründek hracat 2006 yılında 80 mlyar $ ı bulmuştur. Bu sektör çnde de en belrgn artışı yapan se 12.6 mlyar$ lık hracat le motorlu taşıtlardır. Bu rakamlar Türkye nn otomotv sektöründek gelşmesn göstermekte ayrıca sanay ürünlernn hracatı arttırdığını göstermektedr. Eskden daha çok tarım ve tekstl gb sektörlerde kendn göstereblen Türkye son yıllarda makne, teçhzat ve otomotv gb sanay ürünler sektöründe de gelşme göstermş ve bu ürünlern hracattak payını artırmıştır. Đthalata bakıldığında se daha çok ara mal olarak kullanılan ürünlerde thalatın arttığı görülmektedr. Özellkle de petrol fyatlarındak artışla brlkte mneral yağlar ve yakıtlar 2006 yılında 28.8 mlyar$ le thalatı en çok artıran malların başında gelmektedr. Daha sonra makne, mekank chazlar ve demr çelk sektöründek malların thalatındak yükseklk göze çarpmaktadır. Ayrıca elektronk makne ve chazlar le yne motorlu taşıtlar thalatın artışında öneml rol oynamaktadır. 2.2. KIBRIS ADASI NIN EKONOMĐSĐ VE DIŞ TĐCARETĐ Kıbrıs Adası KKTC nn lanı le brlkte flen kye bölünmüştür. Türkye nn kabul etmedğ ancak dış dünyada Kıbrıs Devlet olarak tanınan Güney Kıbrıs Rum Yönetm adanın kuzeyn flen kontrol edememektedr. Tab ekonomk anlamda da adada k ayrı düzen vardır. Bu sebeple adanın ekonoms KKTC ve Güney Kıbrıs olarak k kesmde ncelenecektr. 2.2.1. KKTC Ekonoms Türkye nn 1974 Barış Harekâtı le brlkte adanın kuzeynde toplanan Türk nüfusu 1983 te Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuryet nn lanı le bağımsız br devlet olmuştur. Ancak sadece Türkye nn tanıdığı ve uluslararası alanda tanınmayan KKTC Brleşmş Mlletler Kararları yla tüm dünyadan zole edlmştr. Özellkle de ambargo sebebyle dğer ülkelerle doğrudan ekonomk lşkler kurması engellenmş sadece kendsn tanıyan Türkye le syas ve ekonomk lşkler kurablmştr. Bunun sonucu olarak da ekonoms neredeyse tamamen Türkye ye bağımlı olarak yönlenmştr. Tpk br küçük ada devlet olması ve kaynaklarının yeterszlğ gb olumsuz etkenler katıldığında KKTC nn ekonomk açıdan ne kadar güç durumlar yaşadığı daha belrgn görüleblmektedr.

22 KKTC nn kend para brm olmayıp Türkye nn para brm olan YTL y kullanmaktadır. Bu da Türkye dek makroekonomk değşmeler ve dalgalanmalardan brebr etklenmesne neden olmuştur. Ancak bununla brlkte son yıllarda Türkye nn ekonomde gösterdğ yleşme aynen Kuzey Kıbrıs a da yansımıştır. KKTC nn ekonomk verlerne bakıldığında büyüme ve enflasyon gb makroekonomk verlerde Türkye le paralellk göstermektedr. Örneğn 1994 yılında ve 2000 2001 yılları krzlernde Türkye le benzer şeklde enflasyonda büyük artış gözlenrken GSMH büyüme oranlarının da negatfe döndüğü görülmektedr. Tablo 2.5: KKTC nn Reel Büyüme Hızı ve Enflasyon Oranı 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 Reel Büyüme Hızı (%) 2.9 4.1 6 7.4-0.6-5.4 6.9 11.4 15.4 13.5 Enflasyon Oranı (%) 87.5 81.7 66.5 55.3 53.2 76.8 24.5 12.6 11.6 2.7 Kaynak: DPÖ, Devlet Planlama Örgütü, 2007 http://www.devplan.org/ecosos/excel-tur/seg-tur.zp Kıbrıs ekonomsnn Türkye ye bağımlılığını gösteren br gösterge bütçe gelrlernde görülmektedr. KKTC tcar lşkler yanında Türkye den mal yardımlar alarak brçok htyacını karşılayablmektedr. 1999 yılında 164 mlyon YTL olan bütçe gelrlernn 50.8 mlyon YTL s Türkye den gelen dış yardımlar ve kredlerden oluşmaktadır. 2005 yılı tbaryle 1.54 mlyar YTL olan bütçe gelrlernn 500.7 mlyon YTL s yne Türkye den gelen yardım ve kredlerden oluşmaktaydı. Bütçe gelrlernn yaklaşık %32 s Türkye den gelen yardım ve kredlerden oluşmaktadır. Türkye nn KKTC ekonomsne olan katkısı burada görüleblmektedr. Bütçe gderlerne bakıldığında gderlern büyük br kısmının, yaklaşık %80 nn personel gderler ve transfer harcamalarına gttğ görülmektedr.

23 Tablo 2.6: KKTC nn Bütçe Verler Car Fyatlarla (YTL) 1996 1999 2003 2005 I.BÜTÇE GELĐRLERĐ 22,254,831 164,078,838 1,034,149,136 1,543,093,056 1.Yerel Gelrler 15,528,393 113,210,293 600,616,771 1,042,305,419 1.1.Verg Gelrler 11,366,588 83,923,671 339,140,945 635,864,588 1.1.1.Dolaysız Vergler 6,518,720 48,648,124 168,814,269 241,992,465 1.1.2.Dolaylı Vergler 4,847,868 35,275,547 170,326,676 393,872,123 1.2.Dğer Gelrler 3,138,274 21,006,805 114,209,800 215,236,518 1.3. Fon Gelrler 1,023,530 8,279,817 147,266,026 191,204,312 2.Dış Yardımlar ve Kredler 6,726,438 50,868,545 433,532,366 500,787,637 2.1.Dış Yardımlar 6,226,438 30,784,235 163,813,409 207,604,761 2.1.1.Türkye Cumhuryet 6,119,642 30,720,467 162,356,671 207,526,731 2.1.2. Dğer 106,795 63,767 1,456,738 78,030 2.2. Kredler 500,000 20,084,311 269,718,956 293,182,876 2.2.1.Türkye Cumhuryet 500,000 20,084,311 269,718,956 293,182,876 II. BÜTÇE GĐDERLERĐ 24,380,624 192,191,956 1,027,199,639 1,500,220,978 1.Car Gderler 10,671,604 75,952,566 334,498,045 571,203,866 1.1.Personel Gderler 9,275,954 65,793,169 285,819,432 483,139,434 1.2.Dğer Car Gderler 1,395,650 10,159,397 48,678,614 88,064,432 2. Transferler 9,867,172 74,113,905 506,948,351 700,234,763 2.1.Sosyal Transferler 7,682,525 50,187,619 223,159,032-2.2.Dğer Transferler 2,184,647 23,926,287 283,789,319-3.Savunma 1,247,500 22,421,093 68,918,000 80,145,649 4.Yatırımlar 2,594,349 19,704,392 116,835,243 148,636,700 III. BÜTÇE DENGESĐ -2,125,794-28,113,119 6,949,497 42,872,078 GSMH 63,576,940 407,069,775 1,907,070,964 3,143,699,612 Kaynak: DPÖ,Devlet Planlama Örgütü, 2007 http://www.devplan.org/ecosos/excel-tur/seg-tur.zp