M. Kerem OSMANOĞLU Fatih Üniversitesi Hukuk Fakültesi POLİSİN ZOR KULLANMA YETKİSİ VE İNSAN HAKLARI 2012
Yayın No : 2649 Hukuk Dizisi : 1291 1. Baskı Şubat 2012 İSTANBUL ISBN 978-605 - 377-673 - 4 Cop yright Bu ki ta bın bu ba sı sının Tür ki ye de ki ya yın hak la rı BE TA Ba sım Ya yım Da ğı tım A.Ş. ye ait tir. Her hak kı sak lı dır. Hiç bir bö lü mü ve pa rag ra fı kıs men ve ya ta ma men ya da özet ha lin de, fo to ko pi, fak si mi le ve ya baş ka her han gi bir şe kil de ço ğal tı la maz, da ğı tı la maz. Nor mal öl çü yü aşan ik ti bas lar ya pıla maz. Nor mal ve kanu nî ik ti bas lar da kay nak gös te ril me si zo run lu dur. Dizgi Baskı - Cilt : Beta Basım A.Ş. : Net Kırtasiye Tan. ve Matbaa San. Tic. Ltd. Şti. Taksim Cad. Yoğurtçu Faik Sok. No: 3 Taksim Beyoğlu/İST. (Sertifika No. 13723) (0-212) 249 40 60 Kapak Tasarım : Gökhan Ayrancı Beta Basım Yayım Dağıtım A.Ş. Narlıbahçe Sokak Damga Binası No: 11 Cağaloğlu - İSTANBUL Tel : (0-212) 511 54 32-519 01 77 Fax: (0-212) 511 36 50 www.betayayincilik.com
M. Kerem OSMANOĞLU SUNUŞ Fatih Üniversitesi Ceza ve Ceza Usul Hukuku Anabilim Dalı Araştırma Görevlisi M. Kerem Osmanoğlu tarafından kaleme alınan Polisin Zor Kullanma Yetkisi ve İnsan Hakları adlı kitabın konusu son yıllarda gerek hukukçular arasında gerekse diğer platformlarda üzerinde çok konuşulup tartışılmıştır. Geçtiğimiz yıllarda birçok kimse polisin zor kullanma yetkisine ilişkin sınırı aşması sonucu madur olmuşlardır. Buna rağmen Türk doktrininde konuyla ilgili bilimsel esaslara göre hazırlanmış çalışmaların azlığı dikkati çekmektedir. Bu yüzden, değerli Araştırma Görevlisi M. Kerem Osmanoğlu nun bilimsel esaslara göre yazdığı Polisin Zor Kullanma Yetkisi ve İnsan Hakları adlı kitabının Türk litaratüründe kanaatimde önemli bir boşluğu dolduracağı şüphesizdir. Esasında halkın güvenlik ve huzur içinde yaşamasını sağlamakla görevli polisin, şiddet ve güç kullanmasından kaynaklanan olayların kamuoyu tarafından eleştirildiğini, bu tür davranışların halk ve polis arasındaki işbirliğini zedelediğini, güç kullanımının kanunun çizdiği sınırlar içerisinde kalması ve güç kullanımın da konuyla ilgili bilgi sahibi olması gerektiğini eserinin giriş kısmında belirten yazar, kitabın ikinci kısmında polis ve zor kullanma kavramlarını açıklamaktadır, eserin üçüncü kısmı Zor Kullanma Yetkisine İlişkin Uluslararası Düzenlemeler başlığını taşımaktadır. Bu kısımda özellikle Birleşmiş III
Polisin Zor Kullanma Yetkisi ve İnsan Hakları Milletler ve Avrupa Konseyi Sistemleri kapsamında örneklerle polisin zor kullanma yetkisi incelenmiştir. Yazar kitabın dördüncü kısmında, "Türk Hukukunda Polisin Zor Kullanma Yetkisini İlişkin Düzenlemelere" yer vermiştir. Konuyla ilgili mevzuat hükümlerinin fazlalığını vurgulayan Osmanoğlu, çalışmasında daha çok polisin zor kullanma yetkisiyle doğrudan ilişkili olabilecek düzenlemelere öncelik vermiştir. Beşinci kısımda, polisin zor kullanması için gerekli olan şartlar üzerinde durmuştur. Eserin sonuç kısmında yazar polisliğin zor ve çaba gerektiren bir meslek olduğunu, zaman zaman bu mesleği icra edenlerin zor kullanma durumunda kalabileceklerini, ancak bu yetkiyi kullanılırken de ulusal ve uluslararası kurullara uyulması gerektiğini vurgulamaktadır. Geniş bir litaratürden faydalanan Osmanoğlu, kitabında kendi görüşlerine de yer vermektedir. Mevzuatın değiştirilmesi çabalarının gündemde olduğu bir dönemde yazarın özellikle uluslararası düzenlemeleri dikkate alarak ileri sürdüğü düşünceleri, yeni mevzuatın hazırlanmasına rehber olabilecek niteliktedir. İyi bir çalışma ve emek mahsülü olan, bilimsel metodlara göre uygulamada dikkate alınarak hazırlanan bu kitabı vücuda getiren değerli Araştırma Görevlisi M. Kerem Osmanoğlu nu kutlar; başarılarının devamını dilerim. Haydarpaşa, 09.02.2012 Prof. Dr. M. Emin ARTUK Marmara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Ceza ve Ceza Usul Hukuk Öğretim Görevlisi IV
M. Kerem OSMANOĞLU BİYOGRAFİ M. Kerem Osmanoğlu, Bilgi Üniversitesi Hukuk Fakültesi'nden, 2007 yılında mezun oldu. Ardından aynı üniversitede, İnsan Hakları programında yüksek lisansını tamamladı. Fatih Üniversitesi'nde araştırma görevlisi olan Osmanoğlu, halen Marmara Üniversitesi Hukuk Fakültesi'nde doktorasına devam etmektedir. V
M. Kerem OSMANOĞLU İÇİNDEKİLER SUNUŞ... iii İÇİNDEKİLER... vii KISALTMALAR...xi I. GİRİŞ...1 II. POLİS VE ZOR KULLANMA KAVRAMLARI...3 A- Polis kavramı...3 B- Polisin sınıflandırılması...7 1. Genel olarak...7 2. Kolluk açısından sınıflandırma...7 a) Genel olarak...7 b) Genel kolluk...8 c) Özel kolluk...9 3. Görev türü açısından sınıflandırma...10 a) Genel olarak...10 b) İdari polis...10 c) Adli polis...12 d) Siyasi polis...13 C- Zor kullanma kavramı...14 D- Zor kullanma çeşitleri...16 1. Genel olarak...16 2. Manevi zorlama...18 3. Bedeni güç...19 4. Maddi güç...20 5. Silah kullanma...21 VII
Polisin Zor Kullanma Yetkisi ve İnsan Hakları III. ZOR KULLANMA YETKİSİNE İLİŞKİN ULUSLARARASI DÜZENLEMELER...23 A- Genel olarak...23 B- Birleşmiş Milletler Sistemi...24 1. Medeni ve Siyasi Haklar Sözleşmesi...24 a) Yaşama hakkı...24 aa) Kavram açısından yaşama hakkı...24 bb) İnsan Hakları Komitesi yorumlarında yaşama hakkı...24 cc) İnsan Hakları Komitesi içtihatları ve yaşama hakkı...26 b) İşkence yasağı...30 aa) İşkence kavramı...30 bb) İnsan Hakları Komitesi yorumlarında işkence yasağı...31 cc) İnsan Hakları Komitesi içtihatları ve işkence yasağı...34 2. İşkenceye ve Diğer Zalimane, İnsanlık Dışı ya da Aşağılayıcı Muameleye ya da Cezaya Karşı Sözleşme...36 3. Kuvvet Kullanmaya Yetkili Memurların Davranış Kuralları...40 4. Kuvvet Kullanmaya Yetkili Memurlar Tarafından Zor ve Ateşli Silah Kullanılması Hakkında Temel İlkeler...43 5. Herhangi bir Biçimde Alıkonulan ya da Hapsedilen Kişilerin Korunması için Prensipler Bütünü...48 6. Hukuk Dışı, Keyfi ve Yargısız İnfazların Etkili Biçimde Önlenmesi ve Soruşturulmasına Dair Prensipler...49 C- Avrupa Konseyi...51 1. Genel olarak...51 2. Polis Bildirisi...52 3. Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi...54 a) Genel olarak...54 b) Yaşama hakkı...54 VIII
M. Kerem OSMANOĞLU c) İşkence yasağı... 59 aa) İşkence ve benzeri muamele ayrımı...59 bb) Mahkeme içtihatları ve polisin zor kullanma durumu...63 cc) Zor kullanma ve devletin soruşturma yükümlülüğü...71 dd) Hukuki süreç açısından aksaklıklar ve zor kullanma.. 75 d) Toplanma özgürlüğü...79 aa) zor kullanma ve toplanma özgürlüğü...79 bb) zor kullanma ve mahkeme içtihatları...80 4. İşkencenin ve Gayrı insani ya da Küçültücü Ceza veya Muamelenin Önlenmesine Dair Avrupa Sözleşmesi...84 5. Avrupa Polis Etiği Kuralları...89 a) Genel olarak...89 b) Polis ve insan hakları...90 c) Polis ve sorumluluk...92 d) Polisin soruşturması...94 e) Polis eğitimi...95 IV. TÜRK HUKUKUNDA POLİSİN ZOR KULLANMA YETKİSİNE İLİŞKİN DÜZENLEMELER...97 A- Genel olarak...97 B- Anayasal güvenceler...98 1. Genel olarak...98 2. Yaşama hakkı...99 3. İşkence yasağı...102 C- Polis Vazife ve Salahiyet Kanunu...103 1. Genel olarak...103 2. Kanuna uygunluk...109 3. Zorunluluk...110 4. Orantılılık...110 D- Toplantı ve Gösteri Yürüyüşü Kanunu...111 IX
Polisin Zor Kullanma Yetkisi ve İnsan Hakları E- Polis Çevik Kuvvet Yönetmeliği...117 F- Türk Ceza Kanunu...119 1. Genel olarak...119 2. İşkence yasağı...119 3. Zor kullanma yetkisinin aşılması...121 G- Sıkıyönetim Kanunu ve Olağanüstü Hal Kanunu...123 V. TÜRK HUKUKUNDA ZOR KULLANMAYA İLİŞKİN ULUSAL DÜZENLEMELER VE UYGULAMANIN ULUSLARARASI STANDARTLAR IŞIĞINDA DEĞERLENDİRİLMESİ...127 A- Genel olarak...127 B- Zor kullanma için gerekli şartlar...127 1. Genel olarak...127 2. Kanunilik...128 3. Mecburiyet...128 4. Orantılılık...128 5. Zor kullanma için gerekli şartlar kapsamında biber gazı kullanımının değerlendirilmesi...129 C- Polis ve sorumluluk...132 1. Genel olarak...132 2. Zamanaşımı sorunu...133 3. Cezasızlık sorunu...135 D. Polis ve soruşturmanın niteliği...137 1. Genel olarak...137 2. Etkili ve tarafsız soruşturma...137 3. Denetlenebilir ve bağımsız soruşturma...138 4. Soruşturmanın niteliği ve yargısal süreç...140 E- Polis ve alt-kültür...142 F. Polis ve insan hakları eğitimi...144 VI. SONUÇ...147 KAYNAKÇA...153 X
M. Kerem OSMANOĞLU KISALTMALAR AB : Avrupa Birliği AK : Avrupa Konseyi AHP : Herhangi Biçimde Alıkonulan ya da Hapsedilen Tüm Kişilerin Korunması için Prensipler Bütünü AİHM : Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi AİHS : Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi AİÖK : Avrupa İşkenceyi Önleme Komitesi AİÖS : İşkencenin ve Gayrı insani ya da Küçültücü Ceza veya Muamelenin Önlenmesine dair Avrupa Sözleşmesi APEK : aşa. : Aşağıda b. : Bent bkz. : Bakınız Avrupa Polis Etiği Kuralları BM : Birleşmiş milletler ed. : Editör ETK : 3201 sayılı Emniyet Teşkilatı Kanunu f. : Fıkra HKP : Hukuk dışı, Keyfi ve Yargısız İnfazların Etkili Biçimde Önlenmesi ve Soruşturmasına Dair Prensipler İKS : İşkenceye ve Diğer Zalimane, İnsanlık dışı ya da Aşağılayıcı Muameleye ya da Cezaya Karşı Sözleşme İÖK : İşkenceyi Önleme Komitesi Muameleye ya da Cezaya Karşı Sözleşme XI
Polisin Zor Kullanma Yetkisi ve İnsan Hakları k. : Karar KKİ : Kuvvet Kullanmaya Yetkili Memurlar Tarafından Zor ve Ateşli Silah Kullanılması Hakkında Temel İlkeler KKK : Kuvvet Kullanmaya Yetkili Memurların Davranış Kuralları m. : madde MSHS : no. : Numara Para. : Paragraf PÇKY : Medeni ve Siyasi Haklar Sözleşmesi 17914 sayılı Polis Çevik Kuvvet Yönetmeliği PVSK : 2559 sayılı Polis Vazife ve Salahiyet Kanunu R.G. : Resmi Gazete s. : Sayfa t. : Tarih TCK : 5237 sayılı Türk Ceza Kanunu TGYK : v. : Ve yuk. : Yukarıda 2911 sayılı Toplantı ve Gösteri Yürüyüşü Kanunu XII